جزایری، سید نعمت‌اللّه، فقیه، محدّث و ادیب امامی قرن یازدهم و دوازدهم می‌باشد. وی سرسلسله خاندان مشهور علمی و دینی سادات جزایری بود که سه قرن در منطقه خوزستان ، به‌ویژه شوشتر ، خدمات ارزنده‌ای کردند. [۱][۲].
نسب
نسب آنها به عبداللّه بن موسی بن جعفر ، فرزند امام کاظم علیه‌السلام، می‌رسد. [۳][۴]
پسر بزرگ ایشان
بزرگ‌ترین فرزندِ پسرِ سید نعمت‌اللّه، سید نورالدین بود که نسب عموم سادات جزایری به وی می‌رسد، از این‌رو آنان به سادات نوریه نیز مشهورند. [۵] برخی از فرزندان و اعقاب وی در شوشتر ماندند و برخی در هند ، نجف و اماکن دیگر ساکن شدند. عبداللطیف شوشتری در تحفة العالم [۶] و سیدمحمد جزایری در کتاب شجره مبارکه شرح حال مفصّلی از این خاندان آورده‌اند.
محل ولادت
سید نعمت‌اللّه، به نوشته خودش، [۷] در ۱۰۵۰ در روستای صَباغیه از جزایر بصره ، محلی میان دجله و فرات ، به‌دنیا آمد. [۸]
تحصیلات
در پنج سالگی به مکتب رفت و قرآن را ختم کرد و قصاید و اشعار بسیاری فراگرفت. [۹] سپس به آموختن صرف و نحو همت گماشت و برای ادامه تحصیل به حُوَیزه رفت. [۱۰] وی [۱۱] روزهای سخت این دوره از زندگی تحصیلی خود را با نثری زیبا و خواندنی وصف کرده است. سپس به همراه برادرش سیدنجم‌الدین، و عموزاده‌اش سید عزیزاللّه، به شیراز که از مراکز علمی آن روزگار بود، عزیمت کرد و در مدرسه منصوریه اقامت گزید. [۱۲][۱۳] سید نعمت‌اللّه نه سال در شیراز اقامت کرد و در این مدت به تکمیل دانش خود در ادبیات، علوم عقلی و نقلی پرداخت. در آن‌جا معیشت چنان بر او تنگ آمد که ناگزیر، به درخواست خانواده‌اش، به زادگاهش باز گشت. [۱۴]
اشتیاق به تحصیل موجب سفر مجدد او به شیراز شد، اما پس از یک ماه، به علت فوت پدرش و آتش گرفتن مدرسه منصوریه، به اصفهان رفت و چهار سال نزد علامه محمدباقر مجلسی (متوفی ۱۱۱۰) به تحصیل حدیث و علوم شرعی پرداخت. [۱۵]
تدریس علوم دینی
میرزا تقی دولت‌آبادی در مجاورت حمام شیخ بهایی مدرسه‌ای بنا کرد و وظیفه تدریس در آن را برعهده سیدنعمت‌اللّه گذاشت. سیدنعمت‌اللّه جزایری هشت سال در این مدرسه به تدریس علوم دینی ، تألیف و همکاری با مجلسی در تألیف و تدوین بحارالانوار مشغول شد. [۱۶][۱۷]
سفر به عتبات عالیات
پس از آن، به ضعف بینایی مبتلا گردید و برای شفا و زیارت ، از طریق کرمانشاه عازم عتبات عالیات شد. [۱۸] در آن‌جا با چند تن از عالمان و فقیهان ملاقات کرد.
آغاز نگارش شرح تهذیب‌الاحکام
سپس به زادگاهش، جزایر، بازگشت و سه ماه در آن‌جا اقامت کرد. سید نعمت‌اللّه در همین زمان نوشتن اثر عظیم خود، شرح تهذیب‌الاحکام (مقصود الانام فی شرح تهذیب الاحکام)، را آغاز کرد. [۱۹]
اقامت در حویزه
در ۱۰۷۹، حسین پاشا، حاکم بصره، بر سلطان محمد عثمانلو، وزیر بغداد ، شورش کرد. سلطان محمد لشکری را برای جنگ با وی روانه بصره ساخت. حاکم بصره به جزایر رفت و در آن‌جا به دفاع از خود پرداخت، اما پس از چهار ماه مقاومت و محاصره جزایر، سرانجام لشکریان بغداد او را شکست دادند و او به سوی هندوستان گریخت. مردم جزایر، که از یاران پاشا بودند، از بیم جان به حویزه و شهرهای مجاور گریختند؛ سید نعمت‌اللّه نیز یکی از آنان بود. سیدعلی بن مولی‌خلف موسوی فلاحی (متوفی ۱۰۸۸)، از سادات مشعشعیان، مقدم وی را بسیار گرامی داشت. [۲۰][۲۱] سیدعلی آثار علمی فراوانی داشته، تا آن‌جا که افندی [۲۲] مدعی است بسیاری از مطالب علمی کتابهای سید نعمت‌اللّه از آثار سیدعلی گرفته شده است. سیدعلی به سید نعمت‌اللّه ارادتی تام داشت و تا زمان مرگش ارتباط با او را حفظ کرد. [۲۳]
اقامت در شوشتر
جزایری، پس از چند ماه اقامت در حویزه، عازم اصفهان شد اما در میانه راه به شوشتر رفت و به درخواست اهالی، در آن‌جا اقامت کرد.
مناصب ایشان در شوشتر
حاکم وقت شوشتر، فتحعلی‌خان، که از گماشتگان دولت صفوی (حک: ح ۹۰۶ـ ۱۱۳۵) بود، در تکریم سید نعمت‌اللّه نهایت تلاش را به‌کار بست و در کنار مسجدجامع برای وی خانه‌ای تدارک دید و تمام مناصب شرعی شوشتر و بلاد مجاور، از جمله تدریس علوم دینی، تولیت مسجدجامع و امامت جمعه و امر به معروف و نهی از منکر ، را به او واگذار کرد. [۲۴][۲۵]
مجالست با سلاطین
سید نعمت‌اللّه با عالمان و نیز حاکمان مناسبات خوبی داشت تا آن‌جا که وی را، به سبب کثرت مجالست با سلاطین، نکوهش کرده‌اند. [۲۶]
نشر علوم در شوشتر
سید نعمت‌اللّه در شوشتر به نشر علوم و معارف دینی پرداخت و مجلس درس پر رونقی برپا کرد. [۲۷]
وفات و محل دفن
وی در ۱۱۱۱ برای زیارت به مشهد رفت و در راه بازگشت به شوشتر، در خرّم‌آباد بیمار شد و در پل‌دختر درگذشت و در همان‌جا به خاک سپرده شد. آرامگاه او در آن‌جا معروف است. وفات وی را در ۲۳ شوال ۱۱۱۲ ذکر کرده‌اند. [۲۸][۲۹][۳۰]
اساتید ایشان
جزایری در جزایر بصره، حویزه، شیراز و اصفهان نزد عالمان بسیاری به تحصیل علوم دینی پرداخت. [۳۱]
در جزایر
وی در جزایر نزد این اشخاص علوم دینی را فراگرفت: یوسف بن محمد بناء جزایری (متوفی پیش از ۱۰۷۰)، عالم و قاضی [۳۲][۳۳] محمد بن سلمان/ سلیمان جزایری (متوفی بعد از ۱۰۷۰)، فقیه و ادیب. [۳۴][۳۵][۳۶][۳۷][۳۸]
در شیراز
استادان و مشایخ سیدنعمت‌اللّه در شیراز، به گفته خودش، بیست تن بودند [۳۹] که از آن جمله‌اند: میرزا ابراهیم فرزند صدرالمتألهین شیرازی (متوفی ۱۰۷۰) [۴۰][۴۱] و جعفر بن کمال‌الدین بحرانی (متوفی ۱۰۹۱[۴۲][۴۳])؛ صالح بن عبدالکریم کَرزکّانی بحرانی (متوفی ۱۰۹۸[۴۴])؛ و عبدعلی بن جمعه عروسی حویزی، مؤلف تفسیر نورالثقلین (متوفی بین سالهای ۱۰۸۹ و ۱۰۹۷[۴۵][۴۶]). سه تن اخیر در زمره مشایخ حدیث وی نیز به شمار می‌آیند، چنانکه او خود در اجازه روایت به شیخ‌حسین بن محیی‌الدین جامعی عاملی، به آنان اشاره کرده است. [۴۷]
در اصفهان
سید نعمت‌اللّه در اصفهان نزد این استادان به تحصیل علوم دینی پرداخت: محمدباقر مجلسی [۴۸] که از مشایخ مهم او بود [۴۹] و سه اجازه به سید نعمت‌اللّه داد که مبسوط‌ترین آنها در پایان نسخه‌ای از نهج‌البلاغه ، به خط خود مجلسی نوشته شده است [۵۰] محمدباقربن محمد مؤمن خراسانی ( محقق سبزواری ؛ متوفی ۱۰۹۰[۵۱][۵۲])؛ آقاجمال فرزند آقاحسین خوانساری [۵۳] متوفی ۱۰۹۹[۵۴][۵۵])؛ محمد بن مرتضی کاشانی مشهور به ملا محسن فیض کاشانی (متوفی ۱۰۹۱[۵۶][۵۷][۵۸]) که سید نعمت‌اللّه جزایری از ملازمان و شاگردان خاص او بود [۵۹] شیخ حرّ عاملی (متوفی ۱۱۰۴[۶۰][۶۱]) که جزایری بخشی از احادیث را نزد وی خوانده و او را به انصاف ستوده است. حرّ عاملی اذعان می‌کرده که اشکالاتِ گونه‌ای از قیاس ، از جمله قیاسِ منصوص العله و اولویت، را از سید نعمت‌اللّه آموخته است. [۶۲]
سایر اساتید
در منابع، از کسان دیگری در زمره مشایخ سید نعمت‌اللّه یاد شده است که صحیح نیست. [۶۳][۶۴][۶۵] از برخی استادان او نیز، به دلیل اشاره نکردن وی به نامهایشان یا ذکر نشدن شرح‌حال آنها در منابع، اطلاع چندانی در دست نیست. [۶۶][۶۷][۶۸]
شاگردان
شاگردان سید نعمت‌اللّه جزایری پرشمارند. سید عبداللّه جزایری، نوه وی، در تذکره شوشتر [۶۹] و محمد جزایری در نابغه فقه و حدیث ، [۷۰] به ترتیب الفبا، نام آنان را ذکر کرده‌اند، از جمله آنان‌اند: ابوالحسن بن محمد زمان بن عنایت‌اللّه تستری (متوفی ۱۱۴۳) [۷۱][۷۲][۷۳] ابوالقاسم بن محمد مرعشی شوشتری [۷۴] عبدالحسین بن خواجه کلبعلی گَرگَری شوشتری (متوفی ۱۱۴۱) که نزد سید نعمت‌اللّه زبدة الاصول را خواند و از وی اجازه روایت اخذ کرد [۷۵][۷۶][۷۷] عنایت‌اللّه بن محمد زمان تستری (متوفی ۱۱۴۷) [۷۸][۷۹] مجدالدین بن قاضی شفیع‌الدین دزفولی (متوفی پیش از ۱۱۶۵) [۸۰] فتح‌اللّه بن علوان کعبی دَوْرَقی (متوفی) [۸۱] محمدهادی بن سیدمحمد مرعشی تستری (متوفی ۱۱۳۷) [۸۲] یعقوب بن ابراهیم بختیاری حویزی (متوفی ۱۱۵۰)، که نخست در شیراز و سپس در شوشتر نزد سیدنعمت‌اللّه به تحصیل علم پرداخت [۸۳] و محمد بن علی نجّار شوشتری (متوفی ۱۱۴۰ یا ۱۱۴۱) که از شاگردان بزرگ سید نعمت‌اللّه بود و از طرف او به امامت جماعت نیز منصوب شد، [۸۴] در علوم شرعی، به‌ویژه تجوید و تفسیر ، یگانه بود و کتاب مجمع‌التفاسیر از آثار اوست. [۸۵][۸۶][۸۷] او یادداشت‌های تفسیری سیدنعمت‌اللّه را نیز در کتابی با عنوان عقودالمرجان گردآوری کرده است. [۸۸][۸۹]
اجازه روایت از جزایری
کسان دیگری نیز از جزایری اجازه روایت حدیث دریافت کرده‌اند، گرچه از شاگردان او نبوده‌اند، مانند شریف ابوالحسن بن محمدطاهر اصفهانی غَرَوی (متوفی ۱۱۳۸) [۹۰][۹۱] و شمس‌الدین بن صفر جزایری (متوفی ح۱۱۴۰). [۹۲][۹۳] همچنین سیدنعمت‌اللّه به حسین بن محیی‌الدین جامعی عاملی، از هم دوره‌های خود، اجازه روایت داد و از او نیز اجازه‌ای اخذ کرد [۹۴] که اصطلاحاً به آن اجازه مدبّج گفته می‌شود. [۹۵] محمد جزایری [۹۶] متن اجازه سیدنعمت‌اللّه را به طور کامل نقل کرده است.
آرای سیدنعمت‌اللّه جزایری
روش سیّد جزایری در استنباط
محققان در این باب اتفاق نظر دارند که مسلک جزایری در استنباط احکام نه اصولی بوده نه اخباری صرف، بلکه او میانه‌رو بوده و به تعبیر مشهور، طریقه وسطا را برگزیده بوده است. [۹۷][۹۸][۹۹][۱۰۰]
دلایل نسبت طریقه وسطا در استنباط به سیّد
سخنان سید جزایری در آثارش
منبع محققان در این داوری، سخنان جزایری در کتابها و رساله‌های متعدد او بوده که در آنها به اخذ مسلک و طریقه وسطا تصریح و آن را روش استادش محمدباقر مجلسی ذکر کرده است. [۱۰۱][۱۰۲][۱۰۳][۱۰۴][۱۰۵]
مراد جزایری از طریقه وسطا، آن گونه که خود در مقدمه کتاب غایة المرام فی شرح تهذیب الاحکام [۱۰۶] توضیح داده، اعتقاد به حجیت ظواهر قرآن در تشریع است و آن را طریقی دانسته که نه مانند طریق مجتهدان اصولی است که به قواعد و استنباط و استدلال‌های عقلی تکیه زده‌اند و نه مانند اخباری‌هایی چون محمدامین استرآبادی که هرگونه استنباط مبتنی بر قواعد ظنی را انکار کرده و عمل به ظواهر قرآن را از مصادیق آن شمرده‌اند. [۱۰۷][۱۰۸] جزایری [۱۰۹] پس از نقل سخنان محمدامین استرآبادی در الفوائد المدنیة و تصدیق تمام سخنان وی، تنها بر رأی او مبنی بر عدم حجیت ظواهر کتاب خرده گرفته است.
نظر سید درباره شبهه تحریمیه
علاوه بر این، یکی از دلایلی که سبب شده تا محققان، جزایری را میانه‌رو بدانند، نظر وی در باره پاره‌ای از موارد شبهه تحریمیه، مانند نوشیدن قهوه و مصرف دخانیات، است که در حرمت آنها نصّی وارد نشده است. [۱۱۰][۱۱۱][۱۱۲] اخباری‌ها در این گونه موارد، بنا بر احتیاط ، قائل به عدم جوازند، اما جزایری از این نظر عدول کرده، قائل به اباحه شده است. [۱۱۳][۱۱۴]
نظرات موافق سید با اخباریان
با این همه، سید نعمت‌اللّه جزایری در بسیاری موارد دیگر مطابق رأی اخباریان نظر داده، از جمله در باب منابع تشریع، فقط کتاب و سنّت را معتبر شمرده و اجماع ، استصحاب ، عقل و تمام گونه‌های قیاس ، از جمله قیاس منصوص‌العله و اولویت، را باطل دانسته است [۱۱۵][۱۱۶][۱۱۷][۱۱۸][۱۱۹][۱۲۰] [۱۲۱](برای اطلاع از نظر اخباری‌ها به این منابع رجوع کنید [۱۲۲][۱۲۳][۱۲۴]). همچنین در صورت تعارض نقل با ادله عقلی، اعم از قواعد عملی یا قواعد نظری (چون «امر به شی‌ء مستلزم نهی از ضد عام است» و «مامِنْ عامٍّ اِلاّ و قَدْ خُصّ»)، نقل را مقدّم دانسته است. [۱۲۵] وی بر خلاف علامه مجلسی [۱۲۶] که تقلید از میت را جایز نمی‌دانسته، همانند اخباری‌ها قائل به جواز تقلید از میت بوده است.
دیدگاه اخباری بودن ایشان
در هر حال به نظر می‌رسد که بدون ارائه نظریه‌ای انتقادی در باب ماهیت فقه و کارکرد منابع تشریع، نمی‌توان صرفاً با تکیه بر پاره‌ای از نقل‌قول‌ها، مسلک جزایری را در استنباط احکام مشخص کرد. مفهوم طریقه وسطا نیز مبهم است، البته این ابهام حتی در باب مدلول عموم مفاهیم و مسائل مورد نزاع اخباری‌ها و اصولیان وجود دارد و این به دلیل فقدان نظریه‌ای انتقادی و تحلیلی و تاریخی از مفاهیم فقه و فرآیند تکامل آن، و روشن نبودن مفهوم سنّت و معنای عقل است که ظاهراً در مقابل آن قرار دارد. [۱۲۷]
از سوی دیگر، در سخنان جزایری برداشتی از ماهیت احکام شرعی و نحوه استنباط آنها را می‌توان استخراج کرد که دست کم تا صورت‌بندی نهایی آرای فقهی و اصولی‌اش، وی را باید در زُمره اخباری‌ها دانست، زیرا وی از سویی فقه را نه مجموعه‌ای از قواعد کلی، بلکه انبوهی از روایات جزئی دانسته است که یگانه ملاک معتبر استنباط و مبنای عمل‌اند [۱۲۸][۱۲۹] و از سوی دیگر، برای غنی کردن منابع روایت و محدود کردن دامنه استنباط عقلی، علاوه بر نقد نظریه تقسیم چهارگانه احادیث (صحیح، حسن، موثق و ضعیف)، که مستلزم مناقشه در باره بسیاری از احادیث است، [۱۳۰] بر وثاقت بسیاری از کتابهای حدیثی، چون عیون اخبار الرضا اثر شیخ صدوق ، الاحتجاج طَبْرِسی و الفقه الرضوی، صحه گذاشته است. [۱۳۱][۱۳۲]
دیدگاه وی درباره تقلید ابتدایی از مجتهد میت
در آغاز عصر صفوی، با حضور مؤثر فقیهان در اداره جامعه، بحث در باره جایگاه و وظایف مجتهدان و رابطه آنان با مقلدان و نیز نقش مرجعیت دینی، یکی از مسائل اساسی شد. مسئله جواز یا عدم جواز تقلید از مجتهدِ میت از آن جمله بود که دست کم در این دوره، ۳۵ رساله مستقل در این باب نگاشته شد. [۱۳۳][۱۳۴] از جمله این نوشته‌ها، رساله منبع الحیاة و حجیة قول المجتهد من الاموات سید نعمت‌اللّه جزایری بود. البته وی در دیگر آثار خود نیز به بررسی این مسئله پرداخته است. [۱۳۵][۱۳۶][۱۳۷][۱۳۸] غالب فقیهان اصولی، به‌ویژه متأخران، تقلید ابتدایی از میت را جایز نمی‌دانند. [۱۳۹][۱۴۰] در مقابل، برخی فقیهان اصولی و عموم اخباری‌ها، از جمله فیض کاشانی [۱۴۱] و به تبع او سیدنعمت‌اللّه جزایری، تقلید از میت را جایز دانسته، شرط حیات مجتهد را غیر معتبر و بدون دلیل ذکر کرده‌اند. به نظر می‌رسد این نزاع مسائل مهمی را در باب ماهیت فقه و بنیادهای شریعت مطرح کرده که امروزه بررسی آنها ارزش علمی و تاریخی دارد و دوره مهمی از فرآیند تکامل دانش فقه و اصول فقه را نشان می‌دهد.
سید نعمت‌اللّه جزایری در رساله منبع‌الحیاة، نخست به نقد آرای مجتهدان اصولی در باب مجاز نبودن تقلید از مجتهد میت، خاصه آرای شهید ثانی در رساله تقلید المیت و رساله مشکاة القول السدید فی‌الاجتهاد و التقلید از فرزند شهید ثانی، شیخ‌حسن بن زین‌الدین صاحب معالم، پرداخته [۱۴۲] و در ادامه از مجتهدان اصولی در باب تقسیم مکلفان به مجتهد و مقلد انتقاد کرده [۱۴۳] و در پایان، برخی مسائل مورد اختلاف میان مجتهدان و اخباریان، خاصه اختلاف بر سر مبانی و ماهیت فقه و کارکردهای اجتهاد، را بیان نموده است. [۱۴۴]
دیدگاه شهید ثانی درباره تقلید ابتدایی از مجتهد میت
شهید ثانی [۱۴۵] با تصریح به اینکه منابعِ شرع ظنی‌اند و به تنهایی موجب علم به احکام نمی‌شوند یا مبنای عمل قرار نمی‌گیرند، نتیجه می‌گیرد که این گونه منابع باید با استنباط فقیهانی همراه شوند که به مقام افتا رسیده‌اند. بی دلیل نیست که حکم به حلال یا حرام بودن کاری و صحت یا فساد هر امری باید مبتنی بر طریق و منبعی معتبر باشد [۱۴۶] و مقلد موظف است آن حکم را یا به گونه‌ای مستقیم یا از طریق راویان عادل از مجتهدی معین اخذ کند. [۱۴۷]
در همین زمینه، شیخ حسن، صاحب معالم، پس از اشاره به شرط اخیر در نقل فتوا ، با استناد به ادله عقلی و نقلی، تقلید را جایز نمی‌شمارد، جز در مواردی معدود که تقلید از مجتهد زنده از آن جمله است، [۱۴۸] اما تقلید از میت، به علت وجود نداشتن دلیل قطعی بر صحت آن، جایز نیست. [۱۴۹]
فتوا و حدیث از دیدگاه شهید ثانی
شهید ثانی [۱۵۰] به تفاوت ماهوی فتوا و حدیث و به تبع آن شرایط ویژه هر یک اشاره کرده و افزوده است که اجازه مشایخ در نقل فتوا یا کتابهای پیشینیان در حکم جواز اخذ فتواهای آنان نیست، زیرا اجازه و نظایر آن تنها راهنمای نقل روایت‌اند نه ملاک یا مبنای عمل. بر همین اساس است که شرایط فتوا در قیاس با روایت احادیث، پیچیده‌تر و دقیق‌تر به‌نظر می‌رسد؛ بدین معنا که اگر در نقل حدیث، زن و مرد ، حر و عبد و فقیه و عامی بودن شرط صحت روایات به شمار نمی‌روند، در فتوا چنین نیست و اخذ آن جز از فقیه جامع‌الشرایط جایز نیست [۱۵۱] و بر فرض اینکه فتوای فقهایی تنها از طریق اجازه و نظایر آن نقل شود، لازمه‌اش این است که عدالت تمام واسطه‌ها از طریق روش‌های معتبر اثبات شود. این جرح و تعدیل در باب راویان احادیث تحقق یافته اما در زمینه مورد بحث، یعنی فتوای فقیهان، توثیق واسطه‌ها تحقق نیافته و روایت از مجتهدان عملاً غیر مقدور است. [۱۵۲]
دیدگاه جزایری درباره فتوا و حدیث
در مقابل، سید نعمت‌اللّه جزایری مطابق نظر اخباری‌ها، فقه را مجموعه‌ای از دلایل شرعی و فتوای فقهی را هم‌تراز روایت احادیث دانسته است. در واقع، اولی ترجمان دومی است و همان‌گونه که روایات پیشینیان معتبر است، نقل فتواهای آنان نیز معتبر است و می‌تواند مبنای عمل قرار گیرد. [۱۵۳][۱۵۴][۱۵۵][۱۵۶] مطابق این برداشت، مجتهد در تعریف صحیح تنها ناقل احکام الاهی است [۱۵۷] و کتابهای فقهی چیزی جز شرح کتابهای حدیث و بیان نظام‌مند آنها نیستند. اختلاف میان فقیهان پیشین نیز ریشه در اختلاف خود احادیث یا برداشت آنها دارد و به طور کلی میان نگارش کتابهای فقهی و گردآوری متون حدیثی فرقی نیست. [۱۵۸][۱۵۹] تنها ملاک عمل در فقه دلیل شرعی است که با مرگ مجتهدان نیز باطل نمی‌شود. [۱۶۰][۱۶۱]
نقد دیدگاه شهید ثانی توسط جزایری
بر این اساس، جزایری [۱۶۲] پس از اشاره به برداشت شهید ثانی از مفهوم اجتهاد و تقلید ، [۱۶۳] به نقد آن پرداخته است. به نظر وی، [۱۶۴] دو مفهوم مذکور اصطلاحاتی حادث هستند و در دوران امامان و حتی دوره‌های بعد ناشناخته بودند. کاربرد آنها به زمان شیخ طوسی و رواج آنها به زمان علامه حلّی باز می‌گردد. در زمان امامان کتابهای محدّثان متداول بود که به زودی مبنای عمل گشت. اجتهاد به معنای فهم اخبار منقول و ترجیح یکی بر دیگری در مقام تعارض و تمیز صحیح از ضعیف آنها بود که خود گونه‌ای از اجتهاد است. [۱۶۵]
جزایری [۱۶۶] افزوده است که عمل به جرح و تعدیل پیشینیان، که مجتهدان اصولی نیز بر مبنای آن عمل می‌کنند، خود از مصادیق تقلید از فتاوی مجتهدان میت است که اصولیان آن را به طور ضمنی پذیرفته‌اند. وی با تأکید بر جواز تقلید از مجتهد مرده، دلیل عمده قائلان به منع را اجماع دانسته است. [۱۶۷][۱۶۸] با ملاحظه آرای پیشینیان می‌توان دریافت، چنانکه دیدیم این مسئله مورد اتفاق عالمان نیست. از سوی دیگر، بسیاری از فقیهان منکر اعتبار اجماع‌هایی از این دست هستند، چنانکه شهید ثانی در رساله مخالفة الشیخ الطوسی لاجماعات نفسه [۱۶۹] مواردی را نقل کرده که شیخ طوسی، با ادعای اجماع بر آنها، در آثار دیگرش به نقض آنها پرداخته است. [۱۷۰] دوم اینکه، این گونه اجماع‌ها از طریق خبر واحد نقل شده که دلیلی ظنی است و مفید قطع و یقین نیست. سوم اینکه، استناد به اجماع خود از مصادیق تقلید از میت است. [۱۷۱]
کتاب مُسکِّن الشُجُون سید جزایری
موضوع کتاب
سیدنعمت‌اللّه جزایری کتابی با عنوان مُسکِّن الشُجُون فی حکم الفرار من الطاعون نوشته که در آن به شرح بیماری طاعون و شیوع آن در بغداد ، جزایر و حویزه پرداخته است. این واقعه در ۱۱۰۲ در شام ، آسیای صغیر و عراق و بخشهای جنوب شرقی ایران [۱۷۲] رخ داد که عده بسیاری بر اثر آن درگذشتند. وی در این کتاب علل وقوع و راه‌های پیشگیری از این بیماری را از منظر دینی و با نگاه ویژه و ادیبانه خود بررسی کرده که شایان تأمل است.
چینش ابواب کتاب
کتاب مسکّن‌الشجون دارای پنج باب و یک خاتمه است. باب اول در بیان مرگ و نقل پاره‌ای از عجایب آن است. جزایری با تکیه بر آموزه‌های دینی و استناد به برخی احادیث، درخواست مرگ یا تعجیل آن را جایز ندانسته است. [۱۷۳][۱۷۴] وی سپس به تأویل بعضی احادیث پرداخته است که در آن حضرت آدم ، ادریس ، [۱۷۵] ابراهیم [۱۷۶] و موسی [۱۷۷] علیهم‌السلام از خداوند مرگ خویش را خواسته‌اند.
دلایل بروز طاعون
ارتکاب و شیوع فحشا
در باب دوم، بیماری طاعون و اسباب بروز و گسترش آن بررسی شده است. نخستین دلیل بروز این بیماری به نظر جزایری، [۱۷۸] ارتکاب و شیوع فحشا است. [۱۷۹][۱۸۰] وی در این باره به یک حدیث نیز استناد کرده که در آن گفته شده است اگر در قومی فحشا شایع شود، خداوند سپاهی از اهریمنان را بر آدمیان مسلط می‌کند تا آدمیان را با نیزه در ورطه هلاکت می‌افکنند. [۱۸۱]
ترک امر به معروف و نهی از منکر
از اسباب دیگر شیوع طاعون، اجرا نکردن فریضه امر به معروف و نهی از منکر است که مطابق آن بی‌گناهان نیز، به‌سبب اهمال در اجرای فریضه مذکور، سرنوشت گناهکاران را پیدا می‌کنند و طاعون دامن‌گیر آنان نیز خواهد شد. [۱۸۲] جزایری به فتوای برخی فقیهان استناد کرده است که مؤمنان را موظف کرده‌اند در صورت ناتوانی در اقامه شعائر دین اسلام ، از بلاد کفر هجرت کنند. [۱۸۳]
نظر حکما درباره طاعون
جزایری در ادامه به تلقی حکما از بیماری طاعون و اسباب آن اشاره کرده است. [۱۸۴] مطابق نظر حکما، بیماری وبا در حکم پاکسازی ( تنقیه ) طبیعت از آمیختگی نیک و بد است. وی گفته میرفندرسکی (متوفی ۱۰۵۰) را در این زمینه نقل کرده که روزگار را به انسان تشبیه کرده است؛ همان‌طور که آدمی برای تنقیه، ادویه مسهل را به کار می‌برد، طاعون نیز با میراندن آدمیان موجب اعتدال مزاج روزگار می‌شود. [۱۸۵]
وجوب فرار از طاعون
باب سوم کتاب به وجوب یا حرمت فرار از طاعون اختصاص دارد. جزایری پس از ذکر مقدمه‌ای در باب وجوب حفظ و رعایت نفوس و ابدان از وقوع در هلاکت و اهتمام شریعت به این امر و تشریع پاره‌ای از احکام در همین سیاق، به تحلیل و بررسی روایاتی منقول از پیامبر اکرم پرداخته که عموماً در منابع اهل سنّت نقل شده و بنا بر آنها فرار از طاعون جایز شمرده نشده است. [۱۸۶][۱۸۷] در برخی از این روایات آمده شخصی که با این بیماری به هلاکت برسد، شهید است. [۱۸۸][۱۸۹][۱۹۰] با این همه، جزایری با استناد به پاره‌ای از روایات امامیه ، که در آنها نهی پیامبر به وجود شرایط خاصی تفسیر شده است، [۱۹۱] حکم به وجوب فرار از طاعون داده است. [۱۹۲] جزایری همچنین سخنان غزالی در احیاء علوم‌الدین، [۱۹۳] را به تفصیل نقد و بررسی کرده است. به نظر غزالی فرار از طاعون با مقام توکل سازگار نیست، هر چند وی احادیث را به نهی ارشادی ، نه تحریمی ، تفسیر کرده است.
طاعون عذاب کافران و امتحان مومنان
جزایری در بخش دیگری از کتاب، اظهار داشته که بیماری طاعون عذابی برای کافران و امتحانی برای مؤمنان است [۱۹۴][۱۹۵] و قرائنی نیز بر سخن خود ارائه کرده است. [۱۹۶]
وظیفه عالمان در بروز طاعون
وی در ادامه به بررسی مفهوم اجل و پاره‌ای از معضلات کلامی در باره مشیت الهی و اختیار آدمی پرداخته و فرار از طاعون را با مشیت الاهی ناسازگار ندیده است. [۱۹۷] در آخر، به شرح و بیان وظایف عالمان و حاکمان به هنگام وقوع حوادث عظیم، مانند شیوع طاعون، پرداخته و چون این بیماری را نتیجه گناه آدمیان دانسته، گفته است که برای پیشگیری از وقوع آن، عالمان دین وظیفه دارند خلق را ارشاد کنند و به هنگام شیوع این بیماری باید به مردم امر کنند که پاره‌ای از مناسک دینی، همچون نماز و روزه ، را به جای آورند. [۱۹۸] حاکمان نیز باید منقاد عالمان دین و در اجرای احکام‌الاهی کوشا باشند. [۱۹۹] جزایری در کتابهای دیگر خود [۲۰۰][۲۰۱] نیز شیوع طاعون در ۱۱۰۲ را ذکر کرده است.
گفتمان درباره بیماری وبا
به نظر می‌رسد در باره بیماری وبا، دست کم تا قرن یازدهم، سه گفتمان عمده وجود داشته است: گفتمان پزشکی دوره اسلامی [۲۰۲][۲۰۳][۲۰۴] گفتمان طب نبوی مبتنی بر مجموعه‌ای از احادیث در باره خواص دارویی برخی گیاهان یا غذاها و نحوه معالجه بعضی بیماریها [۲۰۵][۲۰۶] گفتمان فقهی حدیثی در باره برخی بیماریها با نگرش دینی.
گفتمان اخیر اگر چه با گفتمان دوم قرابت دارد، مستقل و آمیزه‌ای از احکام فقهی و اخلاقی است.
دیدگاه سید جزایری درباره بیماری وبا
دیدگاه جزایری را با توجه به گزارشی که از بیماری وبا بیان کرده، می‌توان در گفتمان سوم جای داد. نگرش وی به بیماری وبا کاملاً آیینی است و ریشه در متون حدیثی دارد که بر اساس آنها وبا نمادی از عذاب الاهی است که نخست بر قوم بنی‌اسرائیل نازل شد. [۲۰۷] در این نگرش، میان گناهان و شیوع وبا پیوندی استوار است. در جامعه انباشته از گناه، بیماری طاعون نماد ظلم است و با آن، جامعه نظمی دوباره می‌گیرد. بی‌دلیل نیست که واژه تنقیه در گزارش جزایری معنایی استعاری دارد و به یکسان انسان و زمان را تطهیر می‌کند. وی همچنین در این کتاب بین طاعون و مکان، پیوند خاصی برقرار کرده به نحوی که شیوع بیماری طاعون در برخی مناطق را امری نامتعارف دانسته و در این باره دست به تأویل آشکار زده و آن را گونه‌ای امتحان الاهی قلمداد کرده است، البته ایمنی برخی شهرها یا مکانهای خاص در برابر شیوع بیماریها ریشه در احادیث نبوی دارد. [۲۰۸][۲۰۹][۲۱۰][۲۱۱] در مجموع می‌توان گفت که آرای جزایری در باب طاعون نمونه آشکار تفسیر دینی رویدادهاست و این گفتمان دینی امکانات تازه‌ای را در ادبیات مرگ ابداع کرده است.
تألیفات و آثار علمی
کثرت تألیفات
کتابها، رساله‌ها و حواشی به جامانده از سیدنعمت‌اللّه جزایری فراوان است، چنانکه وی را به سرعت قلم و کثرت تألیفات وصف کرده‌اند. [۲۱۲][۲۱۳]
شرح‌ها و حاشیه‌نویسی‌ها
وی بر غالب کتابها و متون حدیثی شرح‌ها و حاشیه‌های متعدد نگاشته است. [۲۱۴] با مراجعه به تعدادی از این آثار می‌توان دریافت که هدف عمده جزایری، چنانکه اشاره شد، منابع حدیثی و در واقع نقدی بر آرای مجتهدان اصولی بوده است. [۲۱۵][۲۱۶]
شرح‌ها و حاشیه‌نویسی‌ها در آغاز به صورت یادداشت‌هایی بوده که سید نعمت‌اللّه بر کتابهای مختلف نگاشته و سپس آنها را به قلم خود یا شاگردانش بازنویسی و مدون کرده است. [۲۱۷] جزایری همچنین بر کتاب‌هایی چون تفسیر بیضاوی ، قاموس‌اللغة فیروزآبادی و کتابهای چهارگانه حدیث که در ایام تحصیل خوانده و آنها را استنساخ کرده بود، نیز حاشیه نوشته است. [۲۱۸][۲۱۹]
الانوار النعمانیه
که گاه به اشتباه آن را انوار نعمانی معرفی کرده‌اند. [۲۲۰]
موضوع
این کتاب در شرح احوالات آدمی از پیش از تولد تا پس از مرگ است.
ابواب کتاب
این کتاب در سه باب تدوین شده است، به این ترتیب: در احوال پیش از تولد، از تولد تا وفات و احوال پس از مرگ و عالم آخرت .
مؤخره کتاب
کتاب مؤخره‌ای نیز دارد که سید نعمت‌اللّه جزایری [۲۲۱] در آن به شرح احوال و سوانح زندگانی استادان و مشایخ خود پرداخته است و در شناخت وی و نیز دوره‌ای که در آن می‌زیسته منبعی مهم و معتبر به شمار می‌آید.
ترجمه مؤخره کتاب
این بخش کتاب به فارسی و انگلیسی نیز ترجمه شده است. [۲۲۲][۲۲۳] جزایری در ۱۰۸۹ از نگارش این کتاب فارغ شده است. [۲۲۴]
چاپ‌های آن
این کتاب نخستین بار در ۱۲۷۱ در تهران چاپ سنگی شد و پس از آن نیز بارها منتشر گردید. [۲۲۵] چاپ چهار جلدی حروفی آن، که نخست در ۱۳۳۸ ش در تبریز منتشر شده، متداول‌ترین چاپ آن است.
ترجمه کتاب
از این کتاب به طور کامل یا گزیده دست کم دو ترجمه وجود دارد: نخست ترجمه‌ای است با عنوان ترجمه انوار نعمانی که دو مترجم به نام‌های سید عبدالرحمان و ابوتراب کرمانشاهانی، به فرمان محمدعلی میرزا قاجار آن را در ۲۲ رمضان ۱۲۲۶ ترجمه کردند [۲۲۶] دیگری ترجمه‌ای است از سید زین‌العابدین بن حسن رضوی خوانساری (متوفی ۱۳۰۷)، از عالمان و ائمه جماعت اصفهان، که مشتمل بر ۴۲ نور (فصل) و نزدیک به نصف تمام کتاب است. این ترجمه به اشتباه به نام شیخ محمد تقی بن عبدالرحیم اصفهانی معرفی شده است. [۲۲۷][۲۲۸]
انیس الوحید
انیس الوحید فی شرح التوحید، که شرحی است بر کتاب التوحید ابن بابویه، مشهور به شیخ صدوق (متوفی ۳۸۱).
نام‌های دیگر انیس الوحید
جزایری خود در کتاب زهرالربیع [۲۲۹] از آن با نام انیس‌الفرید یاد کرده است. عبداللّه افندی [۲۳۰] و، به تَبَع وی، آقابزرگ طهرانی [۲۳۱] آن را انس‌الوحید نامیده‌اند که اشتباه است و ظاهراً افندی آن را با کتاب محمدعلی، نایب‌الصداره قم، که با همین عنوان و در شرح توحید است، خلط کرده است. [۲۳۲]
یکسان بودن محتوای انیس الوحید و نورالبراهین
سید نعمت‌اللّه کتاب دیگری نیز با عنوان نورالبراهین فی اخبار السادة المرسلین دارد که ظاهراً شرح دیگری بر کتاب التوحید است [۲۳۳][۲۳۴][۲۳۵] اما، مهدی رجائی، مصحح کتاب نورالبراهین، [۲۳۶] با مقایسه نسخه‌های خطی دو کتاب مذکور به این نتیجه رسیده که مطالب و محتوای آنها جز در مقدمه، که یکی طولانی‌تر از دیگری است، عیناً با هم مطابقت دارند. آقابزرگ طهرانی [۲۳۷] نیز این دو را یکی دانسته است. با این همه، محمد جزایری [۲۳۸] بر آن است که سید نعمت‌اللّه خود تصرفاتی در شرح نخستین به وجود آورده و پس از حذف مقدمه آن، مقدمه دیگری بر آن نوشته است.
نسخ نورالبراهین
از نورالبراهین دو نسخه خطی موجود است. جزایری در پایان هر دو شرح، تاریخ اتمام آنها را ۱۰۹۹ و در شهر حویزه ذکر کرده است. [۲۳۹]
جواهر الغوالی
جواهر الغوالی فی شرح عوالی اللئالی، که شرحی است بر عوالی‌اللئالی ابن ابی‌جمهور احسایی (متوفی ح ۹۰۷) [۲۴۰][۲۴۱]).
نام دیگر کتاب
جزایری [۲۴۲] از این کتاب با عنوان مدینة الحدیث یاد کرده است.
موضوع این کتاب
موضوع این کتاب دو جلدی شرح روایات فقهی از طهارت تا دیات است. [۲۴۳] جزایری در جلد نخست به دفاع از وثاقت روایات عوالی، که عموماً مرسل‌اند، پرداخته است. [۲۴۴] جلد دوم از مبحث نکاح آغاز و به مبحث دیات ختم می‌شود. مؤلف در رجب ۱۱۰۵ از تألیف آن فارغ شده است. [۲۴۵][۲۴۶]
حاشیه شرح جامی بر کافیه در نحو
نام‌های دیگر کتاب
جزایری [۲۴۷] آن را حاشیه مدونه علی شرح الجامی نامیده است. آقابزرگ طهرانی [۲۴۸][۲۴۹] نیز از این کتاب با عنوان الحاشیة علی الجامی و شرح الکافیة یاد کرده است. تنکابنی [۲۵۰] آن را تعلیقه بر شرح جامی دانسته که البته مقصود یکی است.
ناتمام بودن این حاشیه
حاشیه مذکور ناتمام است و تا آخر مبحث اسم را در بر می‌گیرد [۲۵۱] و نخست در قالب حاشیه‌هایی بوده که مؤلف در ایام تحصیل بر شرح جامی می‌نوشته و سپس آن را در قالب کتابی تنقیح و تدوین کرده است. [۲۵۲]
ویژگی‌های این حاشیه
این حاشیه بسیار مشهور و در میان طلاب علوم دینی متداول بوده و بارها به چاپ رسیده است. [۲۵۳] حاشیه بر شرح جامی محققانه و عالمانه است و از دانش گسترده و عمیق و نیز ممارست طولانی سید نعمت‌اللّه جزایری در نحو حکایت دارد.
شرح‌های متعدد جزایری در نحو
جزایری علاوه بر این حاشیه، حواشی و شرح‌های متعددی نیز در علم نحو نوشته است. [۲۵۴][۲۵۵][۲۵۶][۲۵۷][۲۵۸][۲۵۹][۲۶۰][۲۶۱][۲۶۲][۲۶۳]
حواشی امل‌الا´مل
موضوع
این حواشی متضمن شرح احوال تعدادی از دانشمندان معاصر جزایری است که در متن کتاب امل‌الا´مل ذکر نشده‌اند و در واقع استدراکی بر کتاب مذکور به شمار می‌آید. بر اساس این کتاب و کتابهای دیگر رجالی، آقابزرگ طهرانی [۲۶۴] سید نعمت‌اللّه جزایری را در شمار عالمان رجالی و تذکره‌نویسان ذکر کرده است.
بهره رجال‌نویسان از این کتاب
سید عبداللّه جزایری، نوه سیدنعمت‌اللّه جزایری، بعدها در کتاب الاجازة الکبیرة از همین شیوه پیروی کرده و به شرح احوال برخی معاصران خود پرداخته است. [۲۶۵][۲۶۶]
رجال‌نویسان امامی پس از جزایری، چون افندی و خوانساری، از این کتاب بهره برده‌اند. [۲۶۷][۲۶۸]
شرح حال بزرگان در این کتاب
سید نعمت‌اللّه جزایری در این حاشیه، شرح حال کسانی چون عبدحیدر بن محمد جزایری، ملا عبدالرشید شوشتری، عیسی بن محمد جزایری، محمد بن سلمان جزایری و برادرش سید نجم‌الدین جزایری را ذکر کرده است. [۲۶۹]
حواشی نهج‌البلاغه
حواشی نهج‌البلاغه ، که شرح مختصر جزایری است بر نهج‌البلاغه [۲۷۰][۲۷۱] و آن را الحواشی الضافیة و الموازین الوافیة نامیده است. [۲۷۲]
ریاض الابرار
ریاض الابرار فی مناقب الائمة الابرار، در سه جلد: جلد نخست در حالات پیامبر اکرم صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم و امیرالمؤمنین علیه‌السلام، جلد دوم در احوال حضرت زهرا سلام‌اللّه‌علیها و امام دوم تا امام یازدهم و جلد سوم در شرح احوال امام دوازدهم عجل‌اللّه‌تعالی‌فرجه‌الشریف. [۲۷۳][۲۷۴][۲۷۵][۲۷۶][۲۷۷]
زَهْر الربیع
موضوع
زَهْر الربیع فی الطرائف و الملح و المقال البدیع، که جُنگ مانندی است در بیان مطالب گوناگون ادبی، نکات تفسیری و شرح احوال پاره‌ای از مشایخ و استادان.
اثر مشهور
این کتاب یکی از آثار مشهور جزایری است. [۲۷۸][۲۷۹]
محتوای کتاب
عبداللّه جزایری [۲۸۰] پس از ذکر نام کتاب، به اشتمال آن بر مطایبات و هزلیات اشاره کرده و آن را از این جهت قابل حک و اصلاح دانسته است. آقابزرگ طهرانی [۲۸۱] در باره این کتاب افزوده که دو جلدی است و جلد نخست آن مکرراً چاپ شده است. سید نعمت‌اللّه جزایری این بخش را به هنگام درگذشت فرزند محبوب خود، سید حبیب‌اللّه، نوشته است. جلد دوم به سبب زوال غم ، فاقد مطالب هزل است و این کتاب بارها به چاپ رسیده است. [۲۸۲]
ترجمه کتاب
این کتاب را نورالدین محمد بن سید نعمت‌اللّه‌بن سیدعبدالهادی جزایری از نوادگان سیدنعمت‌اللّه به فارسی ترجمه کرده که با نام مستعار محمد صالح خان بیگلربیگی به چاپ رسیده است. [۲۸۳][۲۸۴]
شرح صحیفه سجادیه
شرح‌های سید نعمت‌اللّه بر صحیفه
سید نعمت‌اللّه جزایری بر کتاب صحیفه مجموعاً سه شرح نگاشته است [۲۸۵]: نخست شرحی که به شرح کبیر معروف شده است. [۲۸۶] دوم شرح مختصر که در واقع تنقیح و خلاصه‌ای از شرح نخستین است که پس از تألیف آن، شرح کبیر مهجور گشت. شرح مختصر با عنوان نور الانوار فی شرح کلام خیر الاخیار شناخته می‌شود. مؤلف در ۱۰۷۸، یعنی در ۲۸ سالگی، در خرّم‌آباد از تألیف آن فارغ شد. [۲۸۷][۲۸۸] این کتاب از ۱۳۱۵ تا ۱۳۱۷ در تهران، همراه با چند شرح دیگر از عالمان عصر صفوی بر صحیفه سجادیه ، چاپ سنگی شد. [۲۸۹][۲۹۰] این کتاب در بیروت (۱۴۲۰) نیز چاپ شده است. [۲۹۱] سوم شرح ملحقات صحیفه است، با عنوان النُکَت ُالطریفة فی شرح ملحقات الصحیفة. این کتاب در ۱۳۱۷ به همراه نورالانوار در یک مجلد چاپ شده است. [۲۹۲]
غایة المرام
غایة المرام فی شرح تهذیب الاحکام، که شرح تهذیب‌الاحکام شیخ طوسی است.
موضوع
این شرح مختصری است از شرح دیگر مؤلف که در ایام جوانی بر تهذیب با عنوان مقصود الانام فی شرح تهذیب الاحکام نگاشته بود. [۲۹۳][۲۹۴][۲۹۵] با این همه، در این شرح جدید مطالبی آمده که شرح اول فاقد آنهاست و بدین سبب حجم برخی مجلدات شرح جدید از شرح قدیم قطورتر است. [۲۹۶]
اهمیت این کتاب
این کتاب حاوی یک دوره فقه استدلالی است و اطلاعات عظیمی از حوزه‌های دانش‌های اسلامی، چون حدیث ، رجال ، اصول فقه و عقاید ، را در خود جای داده است. علاوه بر این، کتاب مذکور به سبب ذکر آرا و فتاوی فقهی و اصولی محمدباقر مجلسی ، که غالباً از او به عنوان شیخنا المعاصر یاد کرده، حائز اهمیت فراوان است. [۲۹۷][۲۹۸][۲۹۹][۳۰۰][۳۰۱]
عناوین مهم
جزایری افزون بر شرح احادیث تهذیب الاحکام، به تناسب، بحثهای کلامی و فقهی و اصولی مستقلی را مطرح کرده است، مانند بحث در ادله تسامح در ادله سنن و اخبار، [۳۰۲] مسئله نفی تواتر قرائات، [۳۰۳] مسئله تحریف قرآن [۳۰۴] و مفهوم احباط . [۳۰۵]
جایگاه غایة المرام
کتاب غایة المرام به سبب ارائه گزارشی زنده و علمی از نزاع میان اخباریان و اصولیان در فرآیند تحول فقه امامی، در میان کتابهای دیگر جزایری جایگاه ویژه‌ای دارد.
محل تألیف و نسخ این کتاب
بخشی از این کتاب در حویزه [۳۰۶] و بخشی دیگر از آن در شوشتر [۳۰۷] نوشته شده است. [۳۰۸][۳۰۹] نسخ خطی متعددی از این کتاب موجود است. [۳۱۰]
کشف الاسرار
کشف الاسرار فی شرح الاستبصار، که حاوی مطالب علمی عمده‌ای در فقه، حدیث و رجال است. مقدمه کتاب نیز بخش مهمی از دیدگاههای مؤلف را منعکس کرده است. [۳۱۱] این کتاب به همت سیدطیب موسوی جزائری، یکی از نوادگان سید نعمت‌اللّه، در دست تحقیق است و تاکنون سه جلد از آن منتشر شده است.
مقامات النجاة
مقامات النجاة فی شرح اسماء الحسنی، که به ترتیب حروف الفباست و تا حرف ضاد (نام مبارک ضار) اسمای حسنی را شرح کرده است. این کتاب بر مشرب عرفانی نگاشته شده و حاوی اقوال بسیاری از بزرگان و مشایخ تصوف، چون ذوالنون مصری، رابعه عدویه، مجدالدین بغدادی و محیی‌الدین ابن‌عربی، است. [۳۱۲][۳۱۳][۳۱۴][۳۱۵] ضمناً برخی از دیدگاههای صوفیان را نیز نقد کرده است. مقامات‌النجاة کتابی ناتمام است و مطابق گفته خوانساری، [۳۱۶][۳۱۷] علامه مجلسی به سبب محتوای صوفیانه کتاب، جزایری را از ادامه تألیف بازداشته، چنانکه جزایری خود در کتاب زهرالربیع [۳۱۸] به مورد مشابهی از این توصیه علامه مجلسی اشاره کرده است. ظاهراً مقامات‌النجاة در زمان مؤلف گزینش و به فارسی نیز ترجمه شده است. [۳۱۹]
النور المبین
النور المبین فی قصص الانبیاء و المرسلین، که در واقع در حکم تکمله‌ای بر کتاب ریاض‌الابرار یاد شده [۳۲۰][۳۲۱] و بارها منتشر شده است. [۳۲۲] نورالدین جزایری، فرزند مؤلف، نیز این کتاب را با عنوان تحفة الاولیاء به فارسی ترجمه کرده است. [۳۲۳][۳۲۴]
هدیة المؤمنین و تحفة الراغبین
هدیة المؤمنین و تحفة الراغبین، رساله فقهی مختصری در احکام طهارت و صلاه است. [۳۲۵][۳۲۶] سید نعمت‌اللّه جزایری در آغاز این کتاب از آموزه اصولیان در تقسیم مکلفان به مجتهد و مقلد و نیز مجاز نبودن تقلید از میت انتقاد کرده است. شیوه نگارش این کتاب به نقل روایت نزدیک‌تر است تا به شیوه‌های متعارف در تحریر مسائل شرعی.
اجازات متعدد
اجازات متعددی از سید نعمت‌اللّه جزایری به شاگردان و مجازان از او که شمار آنها فراوان است، [۳۲۷] نیز در دست است که در صورت تدوین به شکل کتابی مستقل در خواهد آمد [۳۲۸] برای دیگر آثار جزایری به این منابع رجوع کنید. [۳۲۹][۳۳۰][۳۳۱][۳۳۲][۳۳۳][۳۳۴][۳۳۵]
فهرست منابع
(۱) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۲) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة: الکواکب المنتشرة فی‌القرن الثانی بعد العشرة، چاپ علی‌نقی منزوی، تهران ۱۳۷۲ ش.
(۳) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، مصفی المقال فی مصنفی علم الرجال، چاپ احمد منزوی، تهران ۱۳۳۷ ش.
(۴) محمدامین بن محمدشریف استرآبادی، الفوائد المدنیة، چاپ رحمة اللّه رحمتی اراکی، قم ۱۴۲۴.
(۵) اعتمادالسلطنه.
(۶) جعفربن محمد اعرجی، مناهل الضرب فی انساب العرب، چاپ مهدی رجائی، قم ۱۳۷۷ ش.
(۷) عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱.
(۸) یوسف بن احمد بحرانی، الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهرة، قم ۱۳۶۳ـ۱۳۶۷ ش.
(۹) یوسف بن احمد بحرانی، لؤلؤة البحرین، چاپ محمدصادق بحرالعلوم، قم.
(۱۰) محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری،) چاپ محمد ذهنی افندی (، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
(۱۱) محمدتقی بروجردی، نهایة الافکار، تقریرات درس آیه اللّه عراقی، ج ۴، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
(۱۲) محمد بن عیسی ترمذی، سنن الترمذی، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
(۱۳) محمد بن سلیمان تنکابنی، قصص العلماء، تهران: انتشارات علمیه اسلامیه.
(۱۴) علی‌حسین جابری، الفکر السلفی عند الشیعة الاثنی‌عشریة، بیروت ۱۹۷۷، چاپ افست قم ۱۳۶۷ ش.
(۱۵) اسماعیل بن حسن جرجانی، کتاب ذخیره خوارزمشاهی، چاپ محمدرضا محرری، تهران ۱۳۸۰ ش.
(۱۶) عبداللّه بن نورالدین جزایری، الاجازة الکبیرة، چاپ محمد سمامی حائری، قم ۱۴۰۹.
(۱۷) عبداللّه بن نورالدین جزایری، التحفة السنیة فی شرح نخبة المحسنیة، نسخه خطی کتابخانه آستان قدس رضوی، ش ۲۲۶۹.
(۱۸) عبداللّه بن نورالدین جزایری، کتاب تذکره شوشتر، اهواز: کتابفروشی صافی.
(۱۹) محمد جزایری، شجره مبارکه یا برگی از تاریخ خوزستان: در بیان انساب و احوال سادات نوریه (خاندان جزائری) و بزرگان خوزستان، ج ۱،) اهواز ۱۳۹۷ (.
(۲۰) محمد جزایری، نابغه فقه و حدیث: سیدنعمت‌اللّه جزائری، قم ۱۴۱۸.
(۲۱) نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، الانوار النعمانیة، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
(۲۲) نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، حاشیه سیدنعمة اللّه بر شرح جامی، چاپ سنگی.
(۲۳) نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، زهرالربیع، جزء ۱، بیروت: دارالجنان، ۱۴۱۴/۱۹۹۴، جزء ۲، بیروت: مؤسسه البلاغ، ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
(۲۴) نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، غایة المرام فی شرح تهذیب الاحکام، نسخه خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ش ۷۷۰۳ـ۷۷۰۴.
(۲۵) نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، کشف الاسرار فی شرح الاستبصار، چاپ طیب موسوی جزائری، قم ۱۴۰۸.
(۲۶) نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، کنز الطالب و وسیلة الراغب، نسخه خطی کتابخانه آیة اللّه مرعشی نجفی، ش ۲۱۱۸.
(۲۷) نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، لوامع الانوار فی شرح عیون الاخبار، نسخه خطی کتابخانه آیة اللّه مرعشی نجفی، ش ۲۱۶.
(۲۸) نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، مسکّن‌الشجون فی حکم الفرار من الطاعون، نسخه خطی کتابخانه آیة اللّه مرعشی نجفی، ش ۳۴۴۲.
(۲۹) نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، مقامات النجاة، نسخه خطی کتابخانه آیة اللّه مرعشی نجفی، ش ۳۴۹۶.
(۳۰) نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، منبع‌الحیاة، در محمدبن شاه مرتضی فیض کاشانی، الشهاب الثاقب فی وجوب صلاة الجمعة العینی، چاپ رؤوف جمال‌الدین، قم ۱۴۰۱.
(۳۱) نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، نورالبراهین، او، انیس الوحید فی شرح التوحید، چاپ مهدی رجائی، قم ۱۴۱۷.
(۳۲) نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، هدیة المؤمنین و تحفة الراغبین، نسخه خطی کتابخانه آیة آللّه مرعشی نجفی، ش ۳۹۰۱.
(۳۳) محمد حداد، حفریات تأویلیة فی‌الخطاب الاصلاحی العربی، بیروت ۲۰۰۲.
(۳۴) محمدرضا حسینی جلالی، المؤلفات فی مسألة تقلید المیت، در احمدبن محمد مقدس اردبیلی، هفده رساله (عربی و فارسی)، قم ۱۳۷۵ ش.
(۳۵) محمدتقی حکیم، «شرح زندگانی فقیه عالی مقام و محدث بزرگوار علامه سیدنعمت‌اللّه جزایری قدس‌سره»، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، سال ۲۷، ش ۳ـ۴ (پاییز و زمستان ۱۳۶۸).
(۳۶) محمدحسین حکیم، نسخه‌های خطی شروح و ترجمه‌های صحیفه سجادیه، قم ۱۳۸۲ ش.
(۳۷) خوانساری.
(۳۸) محمدتقی دانش‌پژوه، فهرست میکروفیلم‌های کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ج ۱، تهران ۱۳۴۸ ش.
(۳۹) محمد بن زکریا رازی، تقاسیم العلل: کتاب التقسیم و التشجیر، تحقیق و ترجمه صبحی محمود حمامی، حلب ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
(۴۰) محمد بن زکریا رازی، المنصوری فی الطب، چاپ حازم بکری صدیقی، کویت ۱۴۰۸/۱۹۸۷.
(۴۱) عبدالرحمان بن ابی‌بکر سیوطی، الرحمة فی‌الطب و الحکمة، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
(۴۲) عبداللطیف بن ابیطالب شوشتری، تحفة العالم.
(۴۳) عبداللطیف بن ابیطالب شوشتری، ذیل التحفة، چاپ صمد موحد، تهران ۱۳۶۳ ش.
(۴۴) زین‌الدین بن علی شهید ثانی، رسائل الشهید الثانی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ ش.
(۴۵) حسن طارمی‌راد، علامه مجلسی، تهران ۱۳۷۵ ش.
(۴۶) محمد بن علی طباطبایی، مفاتیح الاصول، چاپ سنگی) تهران (، چاپ افست قم: آل‌البیت.
(۴۷) محمدکاظم بن عبدالعظیم طباطبائی یزدی، العروة الوثقی، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
(۴۸) سلیمان بن احمد طبرانی، مسندالشامیین، چاپ حمدی عبدالمجید سلفی، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
(۴۹) سلیمان بن داود طیالسی، مسند ابی‌داود الطیالسی، چاپ محمدبن عبدالمحسن ترکی، جیزه ۱۴۱۹ـ۱۴۲۰.
(۵۰) عبداللطیف بن یوسف عبداللطیف بغدادی، الطّبّ من الکتاب و السنّة، چاپ عبدالمعطی امین قلعجی، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۸.
(۵۱) محمد بن محمد غزالی، احیاءعلوم‌الدین، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
(۵۲) کامران فانی، «زندگی طلبگی در قرن یازدهم»، نشر دانش، سال ۵، ش ۱ (آذر و دی ۱۳۶۳).
(۵۳) محمد بن شاه مرتضی فیض کاشانی، مفاتیح الشرائع، چاپ مهدی رجائی، قم ۱۴۰۱.
(۵۴) محمدتقی کرمی، «ماهیت و وظیفه عقل در فقه شیعه»، نقد و نظر، سال ۷، ش ۳ و ۴ (تابستان و پاییز ۱۳۸۰).
(۵۵) کلینی، وسائل الشیعه.
(۵۶) محمدباقربن محمدتقی مجلسی، بحارالانوار، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۵۷) محمدباقربن محمدتقی مجلسی، رساله مجلسی در باره حکما، اصولیین و صوفیه، در کیهان اندیشه، ش ۳۳ (آذر و دی ۱۳۶۹).
(۵۸) محمدباقربن محمدتقی مجلسی، نظم‌اللئالی، معروف بسؤال و جواب گردآورنده محمدبن احمد حسینی لاهیجانی، چاپ مهدی رجائی، قم ۱۴۱۱.
(۵۹) مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
(۶۰) خانبابا مشار، مؤلّفین کتب چاپی فارسی و عربی، تهران ۱۳۴۰ـ۱۳۴۴ ش.
(۶۱) هما ناطق، مصیبت وبا و بلای حکومت، (تهران) ۱۳۵۸ ش.
پانویس
۱.اعتمادالسلطنه، ج ۱، ص ۷۰۳ـ ۷۰۵.
۲.محمد جزایری، شجره مبارکه یا برگی از تاریخ خوزستان: در بیان انساب و احوال سادات نوریه (خاندان جزائری) و بزرگان خوزستان، ج ۱، ص ۲۲، ج ۱،) اهواز ۱۳۹۷ (.
۳.عبداللّه بن نورالدین جزایری، کتاب تذکره شوشتر، ج۱، ص ۷۵، اهواز: کتابفروشی صافی.
۴.جعفربن محمد اعرجی، مناهل الضرب فی انساب العرب، ج۱، ص ۴۹۸ـ ۴۹۹، چاپ مهدی رجائی، قم ۱۳۷۷ ش.
۵.محمد جزایری، نابغه فقه و حدیث: سیدنعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص ۳۵۵، قم ۱۴۱۸.
۶.عبداللطیف بن ابیطالب شوشتری، تحفة العالم، ج۱، ص ۹۶ـ۱۶۲.
۷.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، الانوار النعمانیة، ج ۴، ص ۳۰۲، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
۸.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، کشف الاسرار فی شرح الاستبصار، ج ۱، مقدمه موسوی جزائری، ص ۱۵، چاپ طیب موسوی جزائری، قم ۱۴۰۸.
۹.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، الانوار النعمانیة، ج ۴، ص ۳۰۳، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
۱۰.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، الانوار النعمانیة، ج ۴، ص ۳۰۴، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
۱۱.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، الانوار النعمانیة، ج ۴، ص ۳۰۴ـ ۳۰۶، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
۱۲.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، الانوار النعمانیة، ج ۴، ص ۳۰۷، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
۱۳.محمد جزایری، نابغه فقه و حدیث: سیدنعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص ۲۸، قم ۱۴۱۸.
۱۴.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، الانوار النعمانیة، ج ۴، ص ۳۰۹ـ ۳۱۲، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
۱۵.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، الانوار النعمانیة، ج ۴، ص ۳۱۲، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
۱۶.عبداللّه بن نورالدین جزایری، الاجازة الکبیرة، ج۱، ص ۷۳، چاپ محمد سمامی حائری، قم ۱۴۰۹.
۱۷.عبداللطیف بن ابیطالب شوشتری، تحفة العالم، ج۱، ص۱۰۰.
۱۸.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، الانوار النعمانیة، ج ۴، ص ۳۱۳، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
۱۹.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، الانوار النعمانیة، ج ۴، ص ۳۱۶ـ ۳۱۸، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
۲۰.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، الانوار النعمانیة، ج ۴، ص ۳۱۸ـ۳۱۹، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
۲۱.عبداللطیف بن ابیطالب شوشتری، تحفة العالم، ج۱، ص ۱۰۰ـ۱۰۱.
۲۲.عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج ۴، ص ۸۰، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱.
۲۳.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، مسکّن‌الشجون فی حکم الفرار من الطاعون، ج۱، ص۳۷، نسخه خطی کتابخانه آیة اللّه مرعشی نجفی، ش ۳۴۴۲.
۲۴.عبداللّه بن نورالدین جزایری، کتاب تذکره شوشتر، ج۱، ص ۷۳ـ۷۴، اهواز: کتابفروشی صافی.
۲۵.عبداللطیف بن ابیطالب شوشتری، تحفة العالم، ج۱، ص ۱۰۱.
۲۶.یوسف بن احمد بحرانی، لؤلؤة البحرین، ج۱، ص ۱۱۱، چاپ محمدصادق بحرالعلوم، قم.
۲۷.عبداللّه بن نورالدین جزایری، کتاب تذکره شوشتر، ج۱، ص ۱۵۷، اهواز: کتابفروشی صافی.
۲۸.عبداللّه بن نورالدین جزایری، کتاب تذکره شوشتر، ج۱، ص ۷۶، اهواز: کتابفروشی صافی.
۲۹.عبداللطیف بن ابیطالب شوشتری، تحفة العالم، ج۱، ص ۱۰۵.
۳۰.خوانساری، ج ۸، ص ۱۵۹.
۳۱.خوانساری، ج ۸، ص ۱۵۰.
۳۲.عبداللّه بن نورالدین جزایری، الاجازة الکبیرة، ج۱، ص ۷۱، چاپ محمد سمامی حائری، قم ۱۴۰۹.
۳۳.محمد جزایری، نابغه فقه و حدیث: سیدنعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص ۲۳۲، قم ۱۴۱۸.
۳۴.عبداللّه بن نورالدین جزایری، الاجازة الکبیرة، ج۱، ص ۷۱، چاپ محمد سمامی حائری، قم ۱۴۰۹.
۳۵.محمد جزایری، نابغه فقه و حدیث: سیدنعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص ۲۱۱ـ۲۱۲، قم ۱۴۱۸.
۳۶.علی‌حسین جابری، الفکر السلفی عند الشیعة الاثنی‌عشریة، بیروت ۱۹۷۷، چاپ افست قم ۱۳۶۷ ش.
۳۷.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، الانوار النعمانیة، ج ۴، ص ۳۰۵، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
۳۸.عبداللّه بن نورالدین جزایری، الاجازة الکبیرة، ج۱، ص ۷۱، چاپ محمد سمامی حائری، قم ۱۴۰۹.
۳۹.محمد جزایری، نابغه فقه و حدیث: سیدنعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص ۱۳۹، قم ۱۴۱۸.
۴۰.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، زهرالربیع، جزء ۱، ص ۲۸۵، بیروت: دارالجنان، ۱۴۱۴/۱۹۹۴، جزء ۲، بیروت: مؤسسه البلاغ، ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
۴۱.عبداللّه بن نورالدین جزایری، الاجازة الکبیرة، ج۱، ص ۷۲، چاپ محمد سمامی حائری، قم ۱۴۰۹.
۴۲.عبداللّه بن نورالدین جزایری، الاجازة الکبیرة، ج۱، ص ۸۰ ۸۱، چاپ محمد سمامی حائری، قم ۱۴۰۹.
۴۳.محمد جزایری، نابغه فقه و حدیث: سیدنعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص ۱۷۱، قم ۱۴۱۸.
۴۴.عبداللّه بن نورالدین جزایری، الاجازة الکبیرة، ج۱، ص ۷۲، چاپ محمد سمامی حائری، قم ۱۴۰۹.
۴۵.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، زهرالربیع، جزء ۱، ص ۲۴۸، بیروت: دارالجنان، ۱۴۱۴/۱۹۹۴، جزء ۲، بیروت: مؤسسه البلاغ، ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
۴۶.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، الانوار النعمانیة، ج ۴، ص ۳۰۹، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
۴۷.محمد جزایری، نابغه فقه و حدیث: سیدنعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص ۲۶۴، قم ۱۴۱۸.
۴۸.عبداللّه بن نورالدین جزایری، الاجازة الکبیرة، ج۱، ص ۷۳، چاپ محمد سمامی حائری، قم ۱۴۰۹.
۴۹.عبداللّه بن نورالدین جزایری، الاجازة الکبیرة، ج۱، ص ۷۸، چاپ محمد سمامی حائری، قم ۱۴۰۹.
۵۰.برای متن این اجازه رجوع کنید به، محمد جزایری، ج۱، ص ۱۵۷ـ ۱۶۳، نابغه فقه و حدیث: سیدنعمت‌اللّه جزائری، قم ۱۴۱۸.
۵۱.عبداللّه بن نورالدین جزایری، الاجازة الکبیرة، ج۱، ص ۷۸، چاپ محمد سمامی حائری، قم ۱۴۰۹.
۵۲.محمد جزایری، نابغه فقه و حدیث: سیدنعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص ۱۶۳، قم ۱۴۱۸.
۵۳.خوانساری.
۵۴.عبداللّه بن نورالدین جزایری، الاجازة الکبیرة، ج۱، ص ۸۱، چاپ محمد سمامی حائری، قم ۱۴۰۹.
۵۵.محمد جزایری، نابغه فقه و حدیث: سیدنعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص ۱۷۹، قم ۱۴۱۸.
۵۶.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، زهرالربیع، جزء ۱، ص ۲۸۴، بیروت: دارالجنان، ۱۴۱۴/۱۹۹۴، جزء ۲، بیروت: مؤسسه البلاغ، ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
۵۷.یوسف بن احمد بحرانی، لؤلؤة البحرین، ج۱، ص ۱۳۰، چاپ محمدصادق بحرالعلوم، قم.
۵۸.محمد جزایری، نابغه فقه و حدیث: سیدنعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص ۲۱۵، قم ۱۴۱۸.
۵۹.عبداللّه بن نورالدین جزایری، التحفة السنیة فی شرح نخبة المحسنیة، ج۱، ص ۳۳۹، نسخه خطی کتابخانه آستان قدس رضوی، ش ۲۲۶۹.
۶۰.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، غایة المرام فی شرح تهذیب الاحکام، ج ۱، ص ۳۶۱، نسخه خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ش ۷۷۰۳ـ۷۷۰۴.
۶۱.محمد جزایری، نابغه فقه و حدیث: سیدنعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص ۲۰۲ـ۲۰۳، قم ۱۴۱۸.
۶۲.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، غایة المرام فی شرح تهذیب الاحکام، ج ۱، ص ۳۶۱، نسخه خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ش ۷۷۰۳ـ۷۷۰۴.
۶۳.محمد جزایری، نابغه فقه و حدیث: سیدنعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص ۱۷۰، قم ۱۴۱۸.
۶۴.محمد جزایری، نابغه فقه و حدیث: سیدنعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص۱۹۲ـ۱۹۴، قم ۱۴۱۸.
۶۵.محمد جزایری، نابغه فقه و حدیث: سیدنعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص۲۰۰ـ۲۰۱، قم ۱۴۱۸.
۶۶.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، الانوار النعمانیة، ج ۴، ص ۳۰۳ـ۳۰۴، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
۶۷.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، الانوار النعمانیة، ج ۴، ص۳۰۸، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
۶۸.محمد جزایری، نابغه فقه و حدیث: سیدنعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص ۱۹۸، قم ۱۴۱۸.
۶۹.عبداللّه بن نورالدین جزایری، کتاب تذکره شوشتر، ج۱، ص ۱۵۷ـ۱۶۳، اهواز: کتابفروشی صافی.
۷۰.محمد جزایری، نابغه فقه و حدیث: سیدنعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص ۲۵۲ـ۳۲۶، قم ۱۴۱۸.
۷۱.عبداللّه بن نورالدین جزایری، کتاب تذکره شوشتر، ج۱، ص ۱۵۷، اهواز: کتابفروشی صافی.
۷۲.عبداللّه بن نورالدین جزایری، الاجازة الکبیرة، ج۱، ص ۱۲۳، چاپ محمد سمامی حائری، قم ۱۴۰۹.
۷۳.محمد جزایری، نابغه فقه و حدیث: سیدنعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص ۲۵۲ـ۲۵۳، قم ۱۴۱۸.
۷۴.عبداللّه بن نورالدین جزایری، کتاب تذکره شوشتر، ج۱، ص ۱۵۸ـ ۱۵۹، اهواز: کتابفروشی صافی.
۷۵.محمد جزایری، نابغه فقه و حدیث: سیدنعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص ۲۷۱، قم ۱۴۱۸.
۷۶.علی‌حسین جابری، الفکر السلفی عند الشیعة الاثنی‌عشریة، بیروت ۱۹۷۷، چاپ افست قم ۱۳۶۷ ش.
۷۷.محمد جزایری، نابغه فقه و حدیث: سیدنعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص ۲۷۴ـ ۲۷۵، قم ۱۴۱۸.
۷۸.عبداللّه بن نورالدین جزایری، الاجازة الکبیرة، ج۱، ص ۱۵۷، چاپ محمد سمامی حائری، قم ۱۴۰۹.
۷۹.محمد جزایری، نابغه فقه و حدیث: سیدنعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص۲۷۷ـ۲۷۹، قم ۱۴۱۸.
۸۰.عبداللّه بن نورالدین جزایری، الاجازة الکبیرة، ج۱، ص ۱۷۲، چاپ محمد سمامی حائری، قم ۱۴۰۹.
۸۱.عبداللّه بن نورالدین جزایری، الاجازة الکبیرة، ج۱، ص ۱۵۸، چاپ محمد سمامی حائری، قم ۱۴۰۹.
۸۲.عبداللّه بن نورالدین جزایری، الاجازة الکبیرة، ج۱، ص ۱۸۹، چاپ محمد سمامی حائری، قم ۱۴۰۹.
۸۳.عبداللّه بن نورالدین جزایری، الاجازة الکبیرة، ج۱، ص ۱۹۲، چاپ محمد سمامی حائری، قم ۱۴۰۹.
۸۴.محمد جزایری، نابغه فقه و حدیث: سیدنعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص ۳۰۱، قم ۱۴۱۸.
۸۵.عبداللّه بن نورالدین جزایری، الاجازة الکبیرة، ج۱، ص ۱۷۸، چاپ محمد سمامی حائری، قم ۱۴۰۹.
۸۶.عبداللّه بن نورالدین جزایری، کتاب تذکره شوشتر، ج۱، ص ۱۶۱، اهواز: کتابفروشی صافی.
۸۷.محمد جزایری، نابغه فقه و حدیث: سیدنعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص ۳۰۴، قم ۱۴۱۸.
۸۸.محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة: الکواکب المنتشرة فی‌القرن الثانی بعد العشرة، ج۱، ص ۷۰۶، چاپ علی‌نقی منزوی، تهران ۱۳۷۲ ش.
۸۹.محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج ۱۵، ص ۳۰۵، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۹۰.محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج ۱۵، ص ۴۸، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۹۱.محمد جزایری، نابغه فقه و حدیث: سیدنعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص ۲۳۸، قم ۱۴۱۸.
۹۲.عبداللّه بن نورالدین جزایری، الاجازة الکبیرة، ج۱، ص ۱۴۱، چاپ محمد سمامی حائری، قم ۱۴۰۹.
۹۳.محمد جزایری، نابغه فقه و حدیث: سیدنعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص ۲۶۸، قم ۱۴۱۸.
۹۴.محمد جزایری، نابغه فقه و حدیث: سیدنعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص ۲۵۹، قم ۱۴۱۸.
۹۵.عبداللّه بن نورالدین جزایری، الاجازة الکبیرة، ج۱، ص ۴۸ـ۴۹، چاپ محمد سمامی حائری، قم ۱۴۰۹.
۹۶.محمد جزایری، نابغه فقه و حدیث: سیدنعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص ۲۶۳ـ۲۶۶، قم ۱۴۱۸.
۹۷.خوانساری، ج ۸، ص ۱۵۰.
۹۸.محمد جزایری، نابغه فقه و حدیث: سیدنعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص ۳۳۰ـ ۳۳۲، قم ۱۴۱۸.
۹۹.محمدتقی حکیم، «شرح زندگانی فقیه عالی مقام و محدث بزرگوار علامه سیدنعمت‌اللّه جزایری قدس‌سره»، ج۱، ص ۹۶، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، سال ۲۷، ش ۳ـ۴ (پاییز و زمستان ۱۳۶۸).
۱۰۰.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، کشف الاسرار فی شرح الاستبصار، ج ۱، مقدمه موسوی جزائری، ص ۳۹ـ۴۰، چاپ طیب موسوی جزائری، قم ۱۴۰۸.
۱۰۱.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، غایة المرام فی شرح تهذیب الاحکام، ج ۱، ص۴۰، نسخه خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ش ۷۷۰۳ـ۷۷۰۴.
۱۰۲.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، غایة المرام فی شرح تهذیب الاحکام، ج ۲، ص۱۴۰، نسخه خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ش ۷۷۰۳ـ۷۷۰۴.
۱۰۳.برای اطلاع بیشتر در باره مسلک مجلسی رجوع کنید به، محمدباقربن محمدتقی مجلسی، ج۱، ص ۱۲۲، رساله مجلسی در باره حکما، اصولیین و صوفیه، در کیهان اندیشه، ش ۳۳ (آذر و دی ۱۳۶۹).
۱۰۴.یوسف بن احمد بحرانی، الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهرة، ج ۱، ص ۱۴ـ ۱۵، قم ۱۳۶۳ـ۱۳۶۷ ش.
۱۰۵.حسن طارمی‌راد، علامه مجلسی، ج۱، ص ۲۰۰ـ۲۰۲، تهران ۱۳۷۵ ش.
۱۰۶.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، غایة المرام فی شرح تهذیب الاحکام، ج ۱، ص ۴۰، نسخه خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ش ۷۷۰۳ـ۷۷۰۴.
۱۰۷.محمدامین بن محمدشریف استرآبادی، الفوائد المدنیة، ج۱، ص ۲۶۹ـ۲۷۱، چاپ رحمة اللّه رحمتی اراکی، قم ۱۴۲۴.
۱۰۸.محمدامین بن محمدشریف استرآبادی، الفوائد المدنیة، ج۱، ص۳۳۶ـ ۳۳۸، چاپ رحمة اللّه رحمتی اراکی، قم ۱۴۲۴.
۱۰۹.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، غایة المرام فی شرح تهذیب الاحکام، ج ۱، ص ۱۶، نسخه خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ش ۷۷۰۳ـ۷۷۰۴.
۱۱۰.محمد جزایری، نابغه فقه و حدیث: سیدنعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص ۳۳۲، قم ۱۴۱۸.
۱۱۱.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، کشف الاسرار فی شرح الاستبصار، ج ۱، همان مقدمه، ص ۴۱، چاپ طیب موسوی جزائری، قم ۱۴۰۸.
۱۱۲.محمدتقی حکیم، «شرح زندگانی فقیه عالی مقام و محدث بزرگوار علامه سیدنعمت‌اللّه جزایری قدس‌سره»، ج۱، ص ۹۷ـ ۹۸، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، سال ۲۷، ش ۳ـ۴ (پاییز و زمستان ۱۳۶۸).
۱۱۳.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، الانوار النعمانیة، ج ۴، ص ۵۵ ۶۰، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
۱۱۴.جزء ۱، ص ۴۸۴، نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، زهرالربیع، جزء ۱، بیروت: دارالجنان، ۱۴۱۴/۱۹۹۴، جزء ۲، بیروت: مؤسسه البلاغ، ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
۱۱۵.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، غایة المرام فی شرح تهذیب الاحکام، ج ۱، ص۱۱ـ۱۵، نسخه خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ش ۷۷۰۳ـ۷۷۰۴.
۱۱۶.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، غایة المرام فی شرح تهذیب الاحکام، ج ۱، ص۲۲، نسخه خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ش ۷۷۰۳ـ۷۷۰۴.
۱۱۷.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، غایة المرام فی شرح تهذیب الاحکام، ج ۱، ص۳۷، نسخه خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ش ۷۷۰۳ـ۷۷۰۴.
۱۱۸.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، غایة المرام فی شرح تهذیب الاحکام، ج ۱، ص۵۹ـ۶۱، نسخه خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ش ۷۷۰۳ـ۷۷۰۴.
۱۱۹.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، غایة المرام فی شرح تهذیب الاحکام، ج ۲، ص۵۱، نسخه خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ش ۷۷۰۳ـ۷۷۰۴.
۱۲۰.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، زهرالربیع، جزء ۱، ص ۴۸۵، بیروت: دارالجنان، ۱۴۱۴/۱۹۹۴، جزء ۲، بیروت: مؤسسه البلاغ، ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
۱۲۱.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، زهرالربیع، جزء ۱، ص ۵۱۴، بیروت: دارالجنان، ۱۴۱۴/۱۹۹۴، جزء ۲، بیروت: مؤسسه البلاغ، ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
۱۲۲.محمدامین بن محمدشریف استرآبادی، الفوائد المدنیة، ج۱، ص ۱۸۱، چاپ رحمة اللّه رحمتی اراکی، قم ۱۴۲۴.
۱۲۳.محمدامین بن محمدشریف استرآبادی، الفوائد المدنیة، ج۱، ص ۲۴۱ـ۲۴۲، چاپ رحمة اللّه رحمتی اراکی، قم ۱۴۲۴.
۱۲۴.محمدامین بن محمدشریف استرآبادی، الفوائد المدنیة، ج۱، ص ۲۶۵ـ ۲۹۹، چاپ رحمة اللّه رحمتی اراکی، قم ۱۴۲۴.
۱۲۵.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، غایة المرام فی شرح تهذیب الاحکام، ج ۱، ص۳۵ـ۳۶، نسخه خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ش ۷۷۰۳ـ۷۷۰۴.
۱۲۶.محمدباقربن محمدتقی مجلسی، نظم‌اللئالی، ج۱، ص ۱۳ـ۱۴، معروف بسؤال و جواب گردآورنده محمدبن احمد حسینی لاهیجانی، چاپ مهدی رجائی، قم ۱۴۱۱.
۱۲۷.محمدتقی کرمی، «ماهیت و وظیفه عقل در فقه شیعه»، ج۱، ص ۲۶۱ـ ۲۷۵، نقد و نظر، سال ۷، ش ۳ و ۴ (تابستان و پاییز ۱۳۸۰).
۱۲۸.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، غایة المرام فی شرح تهذیب الاحکام، ج ۱، ص ۳۵ـ۳۶، نسخه خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ش ۷۷۰۳ـ۷۷۰۴.
۱۲۹.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، غایة المرام فی شرح تهذیب الاحکام، ج ۲، ص۹۵، نسخه خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ش ۷۷۰۳ـ۷۷۰۴.
۱۳۰.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، غایة المرام فی شرح تهذیب الاحکام، ج ۱، ص ۲ـ۴، نسخه خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ش ۷۷۰۳ـ۷۷۰۴.
۱۳۱.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، غایة المرام فی شرح تهذیب الاحکام، ج ۱، ص۸، نسخه خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ش ۷۷۰۳ـ۷۷۰۴.
۱۳۲.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، لوامع الانوار فی شرح عیون الاخبار، ج۱، ص۵، نسخه خطی کتابخانه آیة اللّه مرعشی نجفی، ش ۲۱۶.
۱۳۳.محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج ۴، ص ۳۹۱ـ۳۹۳، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۱۳۴.محمدرضا حسینی جلالی، المؤلفات فی مسألة تقلید المیت، ج۱، ص ۵۹ـ۷۳، در احمدبن محمد مقدس اردبیلی، هفده رساله (عربی و فارسی)، قم ۱۳۷۵ ش.
۱۳۵.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، کنز الطالب و وسیلة الراغب، ج۱، ص۸۱- ۸۶، نسخه خطی کتابخانه آیة اللّه مرعشی نجفی، ش ۲۱۱۸.
۱۳۶.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، کشف الاسرار فی شرح الاستبصار، ج ۲، ص ۷۶ـ۹۳، چاپ طیب موسوی جزائری، قم ۱۴۰۸.
۱۳۷.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، الانوار النعمانیة، ج ۳، ص ۳۶۸ـ۳۶۹، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
۱۳۸.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، مسکّن‌الشجون فی حکم الفرار من الطاعون، ج۱، ص۸۵ -۸۶، نسخه خطی کتابخانه آیة اللّه مرعشی نجفی، ش ۳۴۴۲.
۱۳۹.محمد بن علی طباطبایی، مفاتیح الاصول، ج۱، ص ۶۱۸ـ۶۱۹، چاپ سنگی) تهران (، چاپ افست قم: آل‌البیت.
۱۴۰.محمدکاظم بن عبدالعظیم طباطبائی یزدی، العروة الوثقی، ج ۱، ص ۵، مسئله ۹، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
۱۴۱.محمد بن شاه مرتضی فیض کاشانی، مفاتیح الشرائع، ج ۲، ص ۵۲، چاپ مهدی رجائی، قم ۱۴۰۱.
۱۴۲.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، منبع‌الحیاة، ج۱، ص ۶ـ۳۳، در محمدبن شاه مرتضی فیض کاشانی، الشهاب الثاقب فی وجوب صلاة الجمعة العینی، چاپ رؤوف جمال‌الدین، قم ۱۴۰۱.
۱۴۳.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، منبع‌الحیاة، ج۱، ص ۳۳ـ۴۰، در محمدبن شاه مرتضی فیض کاشانی، الشهاب الثاقب فی وجوب صلاة الجمعة العینی، چاپ رؤوف جمال‌الدین، قم ۱۴۰۱.
۱۴۴.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، منبع‌الحیاة، ج۱، ص۴۰ـ۸۳، در محمدبن شاه مرتضی فیض کاشانی، الشهاب الثاقب فی وجوب صلاة الجمعة العینی، چاپ رؤوف جمال‌الدین، قم ۱۴۰۱.
۱۴۵.زین‌الدین بن علی شهید ثانی، رسائل الشهید الثانی، ج ۱، ص ۴۳، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ ش.
۱۴۶.زین‌الدین بن علی شهید ثانی، رسائل الشهید الثانی، ج ۱، ص ۲۷، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ ش.
۱۴۷.زین‌الدین بن علی شهید ثانی، رسائل الشهید الثانی، ج ۱، ص ۲۸، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ ش.
۱۴۸.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، کشف الاسرار فی شرح الاستبصار، ج ۲، ص ۷۷، چاپ طیب موسوی جزائری، قم ۱۴۰۸.
۱۴۹.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، کشف الاسرار فی شرح الاستبصار، ج ۲، ص ۷۸، چاپ طیب موسوی جزائری، قم ۱۴۰۸.
۱۵۰.زین‌الدین بن علی شهید ثانی، رسائل الشهید الثانی، ج ۱، ص ۲۹، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ ش.
۱۵۱.زین‌الدین بن علی شهید ثانی، رسائل الشهید الثانی، ج ۱، ص ۳۱، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ ش.
۱۵۲.زین‌الدین بن علی شهید ثانی، رسائل الشهید الثانی، ج ۱، ص ۳۰، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ ش.
۱۵۳.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، منبع‌الحیاة، ج۱، ص ۶ـ۷، در محمدبن شاه مرتضی فیض کاشانی، الشهاب الثاقب فی وجوب صلاة الجمعة العینی، چاپ رؤوف جمال‌الدین، قم ۱۴۰۱.
۱۵۴.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، منبع‌الحیاة، ج۱، ص۱۱، در محمدبن شاه مرتضی فیض کاشانی، الشهاب الثاقب فی وجوب صلاة الجمعة العینی، چاپ رؤوف جمال‌الدین، قم ۱۴۰۱.
۱۵۵.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، منبع‌الحیاة، ج۱، ص۳۱، در محمدبن شاه مرتضی فیض کاشانی، الشهاب الثاقب فی وجوب صلاة الجمعة العینی، چاپ رؤوف جمال‌الدین، قم ۱۴۰۱.
۱۵۶.محمدتقی بروجردی، نهایة الافکار، ج ۴، قسم۲، ص۲۵۸، تقریرات درس آیه اللّه عراقی، ج ۴، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
۱۵۷.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، منبع‌الحیاة، ج۱، ص ۱۷ـ ۱۸، در محمدبن شاه مرتضی فیض کاشانی، الشهاب الثاقب فی وجوب صلاة الجمعة العینی، چاپ رؤوف جمال‌الدین، قم ۱۴۰۱.
۱۵۸.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، منبع‌الحیاة، ج۱، ص ۳۱، در محمدبن شاه مرتضی فیض کاشانی، الشهاب الثاقب فی وجوب صلاة الجمعة العینی، چاپ رؤوف جمال‌الدین، قم ۱۴۰۱.
۱۵۹.علی‌حسین جابری، الفکر السلفی عند الشیعة الاثنی‌عشریة، ج۱، ص ۳۷۱، بیروت ۱۹۷۷، چاپ افست قم ۱۳۶۷ ش.
۱۶۰.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، منبع‌الحیاة، ج۱، ص ۲۲، در محمدبن شاه مرتضی فیض کاشانی، الشهاب الثاقب فی وجوب صلاة الجمعة العینی، چاپ رؤوف جمال‌الدین، قم ۱۴۰۱.
۱۶۱.محمدامین بن محمدشریف استرآبادی، الفوائد المدنیة، ج۱، ص ۲۹۹، چاپ رحمة اللّه رحمتی اراکی، قم ۱۴۲۴.
۱۶۲.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، منبع‌الحیاة، ج۱، ص ۱۸، در محمدبن شاه مرتضی فیض کاشانی، الشهاب الثاقب فی وجوب صلاة الجمعة العینی، چاپ رؤوف جمال‌الدین، قم ۱۴۰۱.
۱۶۳.زین‌الدین بن علی شهید ثانی، رسائل الشهید الثانی، ج ۱، ص ۳۹ـ۴۰، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ ش.
۱۶۴.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، کشف الاسرار فی شرح الاستبصار، ج۲، ص۸۰، چاپ طیب موسوی جزائری، قم ۱۴۰۸.
۱۶۵.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، منبع‌الحیاة، ج۱، ص ۲۸، در محمدبن شاه مرتضی فیض کاشانی، الشهاب الثاقب فی وجوب صلاة الجمعة العینی، چاپ رؤوف جمال‌الدین، قم ۱۴۰۱.
۱۶۶.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، کشف الاسرار فی شرح الاستبصار، ج ۲، ص ۸۹ -۹۰، چاپ طیب موسوی جزائری، قم ۱۴۰۸.
۱۶۷.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، کشف الاسرار فی شرح الاستبصار، ج ۲، ص ۸۱، چاپ طیب موسوی جزائری، قم ۱۴۰۸.
۱۶۸.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، غایة المرام فی شرح تهذیب الاحکام، ج ۱، ص۳۸، نسخه خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ش ۷۷۰۳ـ۷۷۰۴.
۱۶۹.زین‌الدین بن علی شهید ثانی، رسائل الشهید الثانی، ج۲، ص۸۴۷ - ۸۵۷، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ ش.
۱۷۰.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، منبع‌الحیاة، ج۱، ص ۲۰ـ۲۱، در محمدبن شاه مرتضی فیض کاشانی، الشهاب الثاقب فی وجوب صلاة الجمعة العینی، چاپ رؤوف جمال‌الدین، قم ۱۴۰۱.
۱۷۱.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، کشف الاسرار فی شرح الاستبصار، ج ۲، ص ۸۱ -۸۲، چاپ طیب موسوی جزائری، قم ۱۴۰۸.
۱۷۲.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، مسکّن‌الشجون فی حکم الفرار من الطاعون، ج۱، ص۶۳، نسخه خطی کتابخانه آیة اللّه مرعشی نجفی، ش ۳۴۴۲.
۱۷۳.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، مسکّن‌الشجون فی حکم الفرار من الطاعون، ج۱، ص۲، نسخه خطی کتابخانه آیة اللّه مرعشی نجفی، ش ۳۴۴۲.
۱۷۴.محمدباقربن محمدتقی مجلسی، بحارالانوار، ج ۶، ص ۱۲۴ـ۱۳۹، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۱۷۵.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، مسکّن‌الشجون فی حکم الفرار من الطاعون، ج۱، ص ۳، نسخه خطی کتابخانه آیة اللّه مرعشی نجفی، ش ۳۴۴۲.
۱۷۶.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، مسکّن‌الشجون فی حکم الفرار من الطاعون، ج۱، ص۴، نسخه خطی کتابخانه آیة اللّه مرعشی نجفی، ش ۳۴۴۲.
۱۷۷.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، مسکّن‌الشجون فی حکم الفرار من الطاعون، ج۱، ص۵، نسخه خطی کتابخانه آیة اللّه مرعشی نجفی، ش ۳۴۴۲.
۱۷۸.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، مسکّن‌الشجون فی حکم الفرار من الطاعون، ج۱، ص۱۵، نسخه خطی کتابخانه آیة اللّه مرعشی نجفی، ش ۳۴۴۲.
۱۷۹.سلیمان بن احمد طبرانی، مسندالشامیین، ج ۲، ص ۳۹۰ـ۳۹۱، چاپ حمدی عبدالمجید سلفی، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
۱۸۰.محمدباقربن محمدتقی مجلسی، بحارالانوار، ج ۷۰، ص۳۶۷ـ ۳۶۸، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۱۸۱.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، مسکّن‌الشجون فی حکم الفرار من الطاعون، ج۱، ص۱۵، نسخه خطی کتابخانه آیة اللّه مرعشی نجفی، ش ۳۴۴۲.
۱۸۲.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، مسکّن‌الشجون فی حکم الفرار من الطاعون، ج۱، ص۱۷، نسخه خطی کتابخانه آیة اللّه مرعشی نجفی، ش ۳۴۴۲.
۱۸۳.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، مسکّن‌الشجون فی حکم الفرار من الطاعون، ج۱، ص۱۸، نسخه خطی کتابخانه آیة اللّه مرعشی نجفی، ش ۳۴۴۲.
۱۸۴.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، مسکّن‌الشجون فی حکم الفرار من الطاعون، ج۱، ص۱۹، نسخه خطی کتابخانه آیة اللّه مرعشی نجفی، ش ۳۴۴۲.
۱۸۵.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، مسکّن‌الشجون فی حکم الفرار من الطاعون، ج۱، ص۲۰، نسخه خطی کتابخانه آیة اللّه مرعشی نجفی، ش ۳۴۴۲.
۱۸۶.محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۷، ص۲۰ـ۲۲،) چاپ محمد ذهنی افندی (، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۱۸۷.مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج ۲، ص ۱۷۳۷ـ۱۷۴۲، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۱۸۸.سلیمان بن داود طیالسی، مسند ابی‌داود الطیالسی، ج ۳، ص ۵۸۲، چاپ محمدبن عبدالمحسن ترکی، جیزه ۱۴۱۹ـ۱۴۲۰.
۱۸۹.محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج ۷، ص ۲۲،) چاپ محمد ذهنی افندی (، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۱۹۰.مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج ۲، ص ۱۵۲۲، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۱۹۱.کلینی، وسائل الشیعه، ج ۸، ص ۱۰۸.
۱۹۲.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، مسکّن‌الشجون فی حکم الفرار من الطاعون، ج۱، ص۲۵، نسخه خطی کتابخانه آیة اللّه مرعشی نجفی، ش ۳۴۴۲.
۱۹۳.محمد بن محمد غزالی، احیاءعلوم‌الدین، ج ۴، ص ۳۰۳ـ ۳۰۸، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
۱۹۴.محمدباقربن محمدتقی مجلسی، بحارالانوار، ج ۸، ص ۲۸۶، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۱۹۵.محمدباقربن محمدتقی مجلسی، بحارالانوار، ج ۶۵، ص ۱۸۰، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۱۹۶.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، مسکّن‌الشجون فی حکم الفرار من الطاعون، ج۱، ص۳۲، نسخه خطی کتابخانه آیة اللّه مرعشی نجفی، ش ۳۴۴۲.
۱۹۷.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، مسکّن‌الشجون فی حکم الفرار من الطاعون، ج۱، ص۴۴، نسخه خطی کتابخانه آیة اللّه مرعشی نجفی، ش ۳۴۴۲.
۱۹۸.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، مسکّن‌الشجون فی حکم الفرار من الطاعون، ج۱، ص۴۸، نسخه خطی کتابخانه آیة اللّه مرعشی نجفی، ش ۳۴۴۲.
۱۹۹.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، مسکّن‌الشجون فی حکم الفرار من الطاعون، ج۱، ص۴۴، نسخه خطی کتابخانه آیة اللّه مرعشی نجفی، ش ۳۴۴۲.
۲۰۰.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، لوامع الانوار فی شرح عیون الاخبار، ج۱، ص۵۰، نسخه خطی کتابخانه آیة اللّه مرعشی نجفی، ش ۲۱۶.
۲۰۱.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، مقامات النجاة، ج۱، ص۳۲۱، نسخه خطی کتابخانه آیة اللّه مرعشی نجفی، ش ۳۴۹۶.
۲۰۲.محمد بن زکریا رازی، تقاسیم العلل: کتاب التقسیم و التشجیر، ج۱، ص ۶۹۲ـ۶۹۴، تحقیق و ترجمه صبحی محمود حمامی، حلب ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
۲۰۳.محمد بن زکریا رازی، المنصوری فی الطب، ج۱، ص ۴۸۷ـ ۴۸۸، چاپ حازم بکری صدیقی، کویت ۱۴۰۸/۱۹۸۷.
۲۰۴.اسماعیل بن حسن جرجانی، کتاب ذخیره خوارزمشاهی، بخش ۱، ص ۷۳، چاپ محمدرضا محرری، تهران ۱۳۸۰ ش.
۲۰۵.عبداللطیف بن یوسف عبداللطیف بغدادی، الطّبّ من الکتاب و السنّة، ج۱، ص ۲۱۶ـ ۲۲۰، چاپ عبدالمعطی امین قلعجی، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۸.
۲۰۶.عبدالرحمان بن ابی‌بکر سیوطی، الرحمة فی‌الطب و الحکمة، ج۱، ص ۱۱۵ـ۱۱۷، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
۲۰۷.مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج ۲، ص۱۷۳۷، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۲۰۸.محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج ۷، ص ۲۲،) چاپ محمد ذهنی افندی (، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۲۰۹.محمد بن عیسی ترمذی، سنن الترمذی، ج ۴، ص ۵۱۴، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۲۱۰.محمد بن عیسی ترمذی، سنن الترمذی، ج ۴، ص۵۱۵، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۲۱۱.برای نمونه‌ای از کاربرد این روایات در مضمون سیاسی، به ویژه از سوی عباسیان رجوع کنید به، ج۱، ص ۱۲۴، محمد حداد، حفریات تأویلیة فی‌الخطاب الاصلاحی العربی، بیروت ۲۰۰۲.
۲۱۲.عبداللّه بن نورالدین جزایری، کتاب تذکره شوشتر، ج۱، ص ۷۶، اهواز: کتابفروشی صافی.
۲۱۳.محمد جزایری، نابغه فقه و حدیث: سیدنعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص ۴۶، قم ۱۴۱۸.
۲۱۴.عبداللّه بن نورالدین جزایری، الاجازة الکبیرة، ج۱، ص۷۴، چاپ محمد سمامی حائری، قم ۱۴۰۹.
۲۱۵.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، لوامع الانوار فی شرح عیون الاخبار، ج۱، ص۵، نسخه خطی کتابخانه آیة اللّه مرعشی نجفی، ش ۲۱۶.
۲۱۶.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، نورالبراهین، ج ۱، ص ۴۶، او، انیس الوحید فی شرح التوحید، چاپ مهدی رجائی، قم ۱۴۱۷.
۲۱۷.عبداللّه بن نورالدین جزایری، الاجازة الکبیرة، ج۱، ص۷۴، چاپ محمد سمامی حائری، قم ۱۴۰۹.
۲۱۸.عبداللّه بن نورالدین جزایری، کتاب تذکره شوشتر، ج۱، ص ۷۶، اهواز: کتابفروشی صافی.
۲۱۹.عبداللطیف بن ابیطالب شوشتری، تحفة العالم، ج۱، ص ۱۰۰.
۲۲۰.محمد جزایری، نابغه فقه و حدیث: سیدنعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص ۴۷، قم ۱۴۱۸.
۲۲۱.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، الانوار النعمانیة، ج ۴، ص ۳۰۲ـ۳۲۶، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
۲۲۲.محمد بن سلیمان تنکابنی، قصص العلماء، ج۱، ص۴۳۶ـ ۴۵۵، تهران: انتشارات علمیه اسلامیه.
۲۲۳.کامران فانی، «زندگی طلبگی در قرن یازدهم»، ج۱، ص ۳ـ۱۳، نشر دانش، سال ۵، ش ۱ (آذر و دی ۱۳۶۳).
۲۲۴.محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج ۲، ص ۴۴۶، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۲۲۵.خانبابا مشار، مؤلّفین کتب چاپی فارسی و عربی، ج ۶، ستون ۶۲۹، تهران ۱۳۴۰ـ۱۳۴۴ ش.
۲۲۶.محمدتقی دانش‌پژوه، فهرست میکروفیلم‌های کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ج ۱، ص ۴۹، ج ۱، تهران ۱۳۴۸ ش.
۲۲۷.محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج ۴، ص ۸۲، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۲۲۸.خانبابا مشار، مؤلّفین کتب چاپی فارسی و عربی،ج ۳، ستون ۲۶۳، تهران ۱۳۴۰ـ۱۳۴۴ ش.
۲۲۹.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، زهرالربیع، جزء ۲، ص ۲۳۷، بیروت: دارالجنان، ۱۴۱۴/۱۹۹۴، جزء ۲، بیروت: مؤسسه البلاغ، ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
۲۳۰.عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج ۵، ص ۲۵۴، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱.
۲۳۱.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، زهرالربیع، ج ۲، ص ۳۶۸ـ ۳۶۹، جزء ۱، بیروت: دارالجنان، ۱۴۱۴/۱۹۹۴، جزء ۲، بیروت: مؤسسه البلاغ، ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
۲۳۲.محمد جزایری، نابغه فقه و حدیث: سیدنعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص ۵۰ ۵۱، قم ۱۴۱۸.
۲۳۳.محمد جزایری، نابغه فقه و حدیث: سیدنعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص ۵۱، قم ۱۴۱۸.
۲۳۴.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، کشف الاسرار فی شرح الاستبصار، ج ۱، مقدمه موسوی جزائری، ص ۱۱۷ـ ۱۱۸، چاپ طیب موسوی جزائری، قم ۱۴۰۸.
۲۳۵.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، کشف الاسرار فی شرح الاستبصار، ج ۱، مقدمه موسوی جزائری، ص۲۳۱ـ۲۳۲، چاپ طیب موسوی جزائری، قم ۱۴۰۸.
۲۳۶.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، نورالبراهین، ج ۱، مقدمه، ص ۳۳، او، انیس الوحید فی شرح التوحید، چاپ مهدی رجائی، قم ۱۴۱۷.
۲۳۷.محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج ۲۴، ص ۳۶۳، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۲۳۸.محمد جزایری، نابغه فقه و حدیث: سیدنعمت‌اللّه جزائری، ص۵۱، قم ۱۴۱۸.
۲۳۹.محمد جزایری، نابغه فقه و حدیث: سیدنعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص ۵۲، قم ۱۴۱۸.
۲۴۰.عبداللّه بن نورالدین جزایری، کتاب تذکره شوشتر، ج۱، ص ۷۵، اهواز: کتابفروشی صافی.
۲۴۱.عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج ۵، ص ۲۵۴ـ۲۵۵، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱.
۲۴۲.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، زهرالربیع، جزء ۲، ص ۲۳۷، بیروت: دارالجنان، ۱۴۱۴/۱۹۹۴، جزء ۲، بیروت: مؤسسه البلاغ، ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
۲۴۳.محمد جزایری، نابغه فقه و حدیث: سیدنعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص ۵۴، قم ۱۴۱۸.
۲۴۴.محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج ۵، ص ۲۷۳ـ۲۷۴، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۲۴۵.محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج ۵، ص ۲۷۴، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۲۴۶.محمد جزایری، نابغه فقه و حدیث: سیدنعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص ۵۵، قم ۱۴۱۸.
۲۴۷.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، زهرالربیع، جزء ۲، ص ۲۳۷، بیروت: دارالجنان، ۱۴۱۴/۱۹۹۴، جزء ۲، بیروت: مؤسسه البلاغ، ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
۲۴۸.محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج ۶، ص ۵۷، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۲۴۹.محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج ۱۴، ص ۳۱، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۲۵۰.محمد بن سلیمان تنکابنی، قصص العلماء، ج۱، ص ۴۵۲، تهران: انتشارات علمیه اسلامیه.
۲۵۱.محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج ۶، ص ۵۷، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۲۵۲.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، حاشیه سیدنعمة اللّه بر شرح جامی، ج۱، ص ۲ـ۳، چاپ سنگی.
۲۵۳.ج ۶، ستون ۶۲۹، خانبابا مشار، مؤلّفین کتب چاپی فارسی و عربی، تهران ۱۳۴۰ـ۱۳۴۴ ش.
۲۵۴.محمد جزایری، نابغه فقه و حدیث: سیدنعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص ۵۳، قم ۱۴۱۸.
۲۵۵.محمد جزایری، نابغه فقه و حدیث: سیدنعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص۵۷ - ۵۸، قم ۱۴۱۸.
۲۵۶.محمد جزایری، نابغه فقه و حدیث: سیدنعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص۷۲، قم ۱۴۱۸.
۲۵۷.محمد جزایری، نابغه فقه و حدیث: سیدنعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص۷۴، قم ۱۴۱۸.
۲۵۸.محمد جزایری، نابغه فقه و حدیث: سیدنعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص۷۶ـ۷۷، قم ۱۴۱۸.
۲۵۹.محمد جزایری، نابغه فقه و حدیث: سیدنعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص۹۶ـ۹۸، قم ۱۴۱۸.
۲۶۰.محمد جزایری، نابغه فقه و حدیث: سیدنعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص۱۱۳ـ۱۱۷، قم ۱۴۱۸.
۲۶۱.محمد جزایری، نابغه فقه و حدیث: سیدنعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص۱۲۲، قم ۱۴۱۸.
۲۶۲.محمد جزایری، نابغه فقه و حدیث: سیدنعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص۱۲۴، قم ۱۴۱۸.
۲۶۳.محمد جزایری، نابغه فقه و حدیث: سیدنعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص۱۳۱، قم ۱۴۱۸.
۲۶۴.محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، مصفی المقال فی مصنفی علم الرجال، ج۱، ص ۴۸۳ـ۴۸۴، چاپ احمد منزوی، تهران ۱۳۳۷ ش.
۲۶۵.عبداللّه بن نورالدین جزایری، الاجازة الکبیرة، ج۱، ص ۱۱۷ـ۱۹۳، چاپ محمد سمامی حائری، قم ۱۴۰۹.
۲۶۶.محمد جزایری، نابغه فقه و حدیث: سیدنعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص ۵۸ ۵۹، قم ۱۴۱۸.
۲۶۷.محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج ۶، ص ۲۵، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۲۶۸.محمد جزایری، نابغه فقه و حدیث: سیدنعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص ۵۹، قم ۱۴۱۸.
۲۶۹.محمد جزایری، نابغه فقه و حدیث: سیدنعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص ۵۸ ۵۹، قم ۱۴۱۸.
۲۷۰.عبداللّه بن نورالدین جزایری، کتاب تذکره شوشتر، ج۱، ص ۷۶، اهواز: کتابفروشی صافی.
۲۷۱.عبداللطیف بن ابیطالب شوشتری، تحفة العالم، ج۱، ص ۱۰۴.
۲۷۲.محمد جزایری، نابغه فقه و حدیث: سیدنعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص ۶۲، قم ۱۴۱۸.
۲۷۳.عبداللّه بن نورالدین جزایری، الاجازة الکبیرة، ج۱، ص ۷۵، چاپ محمد سمامی حائری، قم ۱۴۰۹.
۲۷۴.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، زهرالربیع، جزء ۲، ص ۲۰۸، بیروت: دارالجنان، ۱۴۱۴/۱۹۹۴، جزء ۲، بیروت: مؤسسه البلاغ، ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
۲۷۵.عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج ۵، ص ۲۵۵، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱.
۲۷۶.محمد جزایری، نابغه فقه و حدیث: سیدنعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص ۶۳ـ۶۶، قم ۱۴۱۸.
۲۷۷.محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج ۱۱، ص ۳۱۶، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۲۷۸.محمد جزایری، نابغه فقه و حدیث: سیدنعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص ۶۶، قم ۱۴۱۸.
۲۷۹.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، کشف الاسرار فی شرح الاستبصار، ج ۱، همان مقدمه، ص ۱۵۰، چاپ طیب موسوی جزائری، قم ۱۴۰۸.
۲۸۰.عبداللّه بن نورالدین جزایری، الاجازة الکبیرة، ج۱، ص ۷۵، چاپ محمد سمامی حائری، قم ۱۴۰۹.
۲۸۱.محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج ۱۲، ص ۶۹، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۲۸۲.ج ۶، ستون ۶۲۹، خانبابا مشار، مؤلّفین کتب چاپی فارسی و عربی، تهران ۱۳۴۰ـ۱۳۴۴ ش.
۲۸۳.محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج ۴، ص ۱۰۶، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۲۸۴.محمد جزایری، نابغه فقه و حدیث: سیدنعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص ۶۸ـ۶۹، قم ۱۴۱۸.
۲۸۵.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، کشف الاسرار فی شرح الاستبصار، ج ۱، مقدمه، ص ۱۷۱ـ۱۷۲، چاپ طیب موسوی جزائری، قم ۱۴۰۸.
۲۸۶.در باره نسخه‌های این شرح رجوع کنید به، محمدحسین حکیم، ج۱، ص ۱۵۲ـ۱۵۳، نسخه‌های خطی شروح و ترجمه‌های صحیفه سجادیه، قم ۱۳۸۲ ش.
۲۸۷.محمد جزایری، نابغه فقه و حدیث: سیدنعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص ۱۲۸، قم ۱۴۱۸.
۲۸۸.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، کشف الاسرار فی شرح الاستبصار، ج ۱، مقدمه، ص ۲۱۷، چاپ طیب موسوی جزائری، قم ۱۴۰۸.
۲۸۹.محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج ۲۴، ص ۳۶۰، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۲۹۰.خانبابا مشار، مؤلّفین کتب چاپی فارسی و عربی،ج ۶، ستون ۶۳۰، تهران ۱۳۴۰ـ۱۳۴۴ ش.
۲۹۱.برای نسخه‌های این شرح رجوع کند به، محمدحسین حکیم، ج۱، ص ۱۹۷ـ۲۰۰، نسخه‌های خطی شروح و ترجمه‌های صحیفه سجادیه، قم ۱۳۸۲ ش.
۲۹۲.محمد جزایری، نابغه فقه و حدیث: سیدنعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص ۷۴، قم ۱۴۱۸.
۲۹۳.عبداللّه بن نورالدین جزایری، الاجازة الکبیرة، ج۱، ص ۷۴، چاپ محمد سمامی حائری، قم ۱۴۰۹.
۲۹۴.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، غایة المرام فی شرح تهذیب الاحکام، ج ۱، ص۱، نسخه خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ش ۷۷۰۳ـ۷۷۰۴.
۲۹۵.محمد جزایری، نابغه فقه و حدیث: سیدنعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص ۱۲۰ـ۱۲۲، قم ۱۴۱۸.
۲۹۶.عبداللّه بن نورالدین جزایری، الاجازة الکبیرة، ج۱، ص ۷۷، چاپ محمد سمامی حائری، قم ۱۴۰۹.
۲۹۷.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، غایة المرام فی شرح تهذیب الاحکام، ج ۱، ص۸۰، نسخه خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ش ۷۷۰۳ـ۷۷۰۴.
۲۹۸.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، غایة المرام فی شرح تهذیب الاحکام، ج ۱، ص۸۴، نسخه خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ش ۷۷۰۳ـ۷۷۰۴.
۲۹۹.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، غایة المرام فی شرح تهذیب الاحکام، ج ۱، ص۹۰، نسخه خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ش ۷۷۰۳ـ۷۷۰۴.
۳۰۰.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، غایة المرام فی شرح تهذیب الاحکام، ج ۲، ص ۵۵، نسخه خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ش ۷۷۰۳ـ۷۷۰۴.
۳۰۱.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، غایة المرام فی شرح تهذیب الاحکام، ج ۲، ص ۷۲، نسخه خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ش ۷۷۰۳ـ۷۷۰۴.
۳۰۲.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، غایة المرام فی شرح تهذیب الاحکام، ج ۱، ص۸۸ - ۹۰، نسخه خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ش ۷۷۰۳ـ۷۷۰۴.
۳۰۳.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، غایة المرام فی شرح تهذیب الاحکام، ج ۱، ص۱۲۳ـ ۱۲۵، نسخه خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ش ۷۷۰۳ـ۷۷۰۴.
۳۰۴.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، غایة المرام فی شرح تهذیب الاحکام، ج ۱، ص ۱۱۷ـ۱۲۳، نسخه خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ش ۷۷۰۳ـ۷۷۰۴.
۳۰۵.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، غایة المرام فی شرح تهذیب الاحکام، ج ۱، ص ۲ـ۳، نسخه خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ش ۷۷۰۳ـ۷۷۰۴.
۳۰۶.محمد جزایری، نابغه فقه و حدیث: سیدنعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص ۸۰، قم ۱۴۱۸.
۳۰۷.محمد جزایری، ج۱، ص ۸۹، نابغه فقه و حدیث: سیدنعمت‌اللّه جزائری، قم ۱۴۱۸.
۳۰۸.محمد جزایری، ج۱، ص ۹۲، نابغه فقه و حدیث: سیدنعمت‌اللّه جزائری، قم ۱۴۱۸.
۳۰۹.برای گزارشی از مجلدات این کتاب رجوع کنید به، محمد جزایری، ج۱، ص ۸۰ -۹۳، نابغه فقه و حدیث: سیدنعمت‌اللّه جزائری، قم ۱۴۱۸.
۳۱۰.محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج ۱۶، ص ۱۸ـ۱۹، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۳۱۱.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، کشف الاسرار فی شرح الاستبصار، ج ۲، ص ۳۶ـ۹۳، چاپ طیب موسوی جزائری، قم ۱۴۰۸.
۳۱۲.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، مقامات النجاة، ج۱، ص۱۲۹، نسخه خطی کتابخانه آیة اللّه مرعشی نجفی، ش ۳۴۹۶.
۳۱۳.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، مقامات النجاة، ج۱، ص۱۶۲، نسخه خطی کتابخانه آیة اللّه مرعشی نجفی، ش ۳۴۹۶.
۳۱۴.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، مقامات النجاة، ج۱، ص۲۵۴، نسخه خطی کتابخانه آیة اللّه مرعشی نجفی، ش ۳۴۹۶.
۳۱۵.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، مقامات النجاة، ج۱، ص۳۲۳، نسخه خطی کتابخانه آیة اللّه مرعشی نجفی، ش ۳۴۹۶.
۳۱۶.خوانساری، ج ۸، ص ۱۵۳.
۳۱۷.محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج ۲۲، ص ۱۴، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۳۱۸.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، زهرالربیع، جزء ۱، ص ۴۴۵، بیروت: دارالجنان، ۱۴۱۴/۱۹۹۴، جزء ۲، بیروت: مؤسسه البلاغ، ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
۳۱۹.محمد جزایری، نابغه فقه و حدیث: سیدنعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص ۱۱۹، قم ۱۴۱۸.
۳۲۰.عبداللّه بن نورالدین جزایری، الاجازة الکبیرة، ج۱، ص ۷۶، چاپ محمد سمامی حائری، قم ۱۴۰۹.
۳۲۱.محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج ۲۴، ص ۳۷۵ـ۳۷۶، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۳۲۲.خانبابا مشار، مؤلّفین کتب چاپی فارسی و عربی، ج ۶، ستون ۶۳۰، تهران ۱۳۴۰ـ۱۳۴۴ ش.
۳۲۳.عبداللّه بن نورالدین جزایری، الاجازة الکبیرة، ج۱، ص ۶۱، چاپ محمد سمامی حائری، قم ۱۴۰۹.
۳۲۴.محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج ۳، ص ۴۲۲ـ۴۲۳، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۳۲۵.نعمت‌اللّه بن عبداللّه جزایری، هدیة المؤمنین و تحفة الراغبین، ج۱، ص ۲، نسخه خطی کتابخانه آیة آللّه مرعشی نجفی، ش ۳۹۰۱.
۳۲۶.محمد جزایری، نابغه فقه و حدیث: سیدنعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص ۱۳۱ـ ۱۳۳، قم ۱۴۱۸.
۳۲۷.محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج ۱، ص ۲۵۹ـ۲۶۰، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۳۲۸.محمد جزایری، نابغه فقه و حدیث: سیدنعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص ۴۷، قم ۱۴۱۸.
۳۲۹.محمد جزایری، نابغه فقه و حدیث: سیدنعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص ۵۲ -۵۳، قم ۱۴۱۸.
۳۳۰.محمد جزایری، نابغه فقه و حدیث: سیدنعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص۶۰ـ۶۲، قم ۱۴۱۸.
۳۳۱.محمد جزایری، نابغه فقه و حدیث: سیدنعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص۷۱ـ۷۶، قم ۱۴۱۸.
۳۳۲.محمد جزایری، نابغه فقه و حدیث: سیدنعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص۹۳ـ ۹۸، قم ۱۴۱۸.
۳۳۳.محمد جزایری، نابغه فقه و حدیث: سیدنعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص۱۲۵ـ۱۲۶، قم ۱۴۱۸.
۳۳۴.محمد جزایری، نابغه فقه و حدیث: سیدنعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص۱۳۰ـ۱۳۱، قم ۱۴۱۸.
۳۳۵.محمد جزایری، نابغه فقه و حدیث: سیدنعمت‌اللّه جزائری، ج۱، ص۱۳۳، قم ۱۴۱۸.
...........................................
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «جزایری»، شماره۴۶۴۸.
ویکی فقه