اللَّهُمَّ إِنْ فَهِهْتُ عَنْ مَسْأَلَتِی، أَوْ عَمِیتُ عَنْ طِلْبَتِی، فَدُلَّنِی عَلَى مَصَالِحِی، وَ خُذْ بِقَلْبِی إِلَى مَرَاشِدِی، فَلَیْسَ ذلِکَ بِنُکْر مِنْ هِدَایَاتِکَ، وَ لاَ بِبِدْع مِنْ کِفَایَاتِکَ.
اللَّهُمَّ احْمِلْنِی عَلَى عَفْوِکَ، وَ لاَ تَحْمِلْنِی عَلَى عَدْلِکَ.

خداوندا اگر از بيان خواسته خود عاجز شوم يا در پيدا کردن راه و رسم درخواست خود نابينا گردم، تو مرا به مصالح خودم راهنمايى کن و قلبم را به سوى آنچه رشد و صلاح من است رهبرى فرما که اين کار از هدايتهاى تو بى سابقه و دور نيست و برآوردن چنين خواسته هايى براى تو تازگى ندارد.
خداوندا با عفو و بخشش خود با من رفتار کن و با عدل و دادگريت رفتار مکن.

شرح و تفسیر

خدایا تو پناه منى

بعد از بیان مقدمات دعا و آمادگى قلب و روح براى درخواست از خداوند که در بخش سابق آمد، امام(علیه السلام) در این بخش به اصل دعا مى پردازد و به جاى اینکه انگشت روى تک تک خواسته ها بگذارد، به ذکر یک اصل کلى پرداخته و تمام خواسته هاى خود را در آن خلاصه مى کند، عرضه مى دارد: «خداوندا اگر از بیان خواسته خود عاجز شوم یا در پیدا کردن راه و رسم درخواست خود نابینا گردم،تو مرا به مصالح خودم راهنمایى کن و قلبم را به سوى آنچه رشد و صلاح من است رهبرى فرما که این کار از هدایتهاى تو بى سابقه و دور نیست و برآوردن چنین خواسته هایى براى تو تازگى ندارد»; (اللَّهُمَّ إِنْ فَهِهْتُ(1) عَنْ مَسْأَلَتِی، أَوْ عَمِیتُ عَنْ طِلْبَتِی، فَدُلَّنِی عَلَى مَصَالِحِی، وَ خُذْ بِقَلْبِی إِلَى مَرَاشِدِی، فَلَیْسَ ذلِکَ بِنُکْر مِنْ هِدَایَاتِکَ، وَ لاَ بِبِدْع مِنْ کِفَایَاتِکَ).

این گونه دعا، نهایت ادب را در پیشگاه خدا در بر دارد و در ضمن، جامعیّتى نسبت به تمام درخواستها در آن دیده مى شود و این واقعیت را بیان مى کند که ماهر قدر نسبت به خواسته ها و مصالح خودآگاهى داشته باشیم باز هم امور زیادى است که یا از نظر ما پنهان مى شود و یا در تشخیص آن به خطا مى افتیم; ولى خداوند از ما آگاه تر به مصالح و مفاسد ماست، از او مى خواهیم که ما را به مصالحمان رهنمون گردد و آنچه را از خدا مى خواهیم همان باشد که خیر و صلاح ما در آن است و این از لطف خدا هرگز بعید نیست.

اى دعا از تو اجابت هم ز تو *** ایمنى از تو اهابت هم ز تو

در اینجا حدیث جالبى از امام زین العابدین على بن الحسین(علیه السلام) نقل شده است. به آن حضرت عرض کردند حسن بصرى چنین مى گوید: «لَیْسَ الْعَجَبُ مِمَّن هَلَکَ کَیْفَ هَلَکَ وَ إنّما الْعَجَبُ مِمَّنْ نَجى کَیفَ نَجى; تعجب نیست از کسانى که گمراه مى شوند چگونه گمراه شدند، بلکه تعجب از کسانى است که هدایت مى یابند چگونه هدایت مى یابند».

امام(علیه السلام) فرمود: امّا من چیز دیگرى مى گویم، مى گویم: «لَیْسَ الْعَجَبُ مِمَّنْ نَجى کَیْفَ نَجى وَ إنَّمَا الْعَجَبُ مِمَّنْ هَلَکَ کَیْفَ هَلَکَ مَعَ سِعَةِ رَحْمَةِ اللهِ; تعجب نیست از کسانى که نجات یافته اند چگونه نجات یافته اند تعجب از کسانى است که گمراه شدند، چگونه گمراه شدند با آن همه وسعت رحمت الهى».(2)

سپس در پایان این دعا عرضه مى دارد: «خداوندا با عفو و بخشش خود با من رفتار کن و با عدل و دادگریت رفتار مکن»; (اللَّهُمَّ احْمِلْنِی عَلَى عَفْوِکَ، وَ لاَ تَحْمِلْنِی عَلَى عَدْلِکَ).

گویى امام(علیه السلام) در این جمله عفو و عدل الهى را مرکبى راهوار شمرده، عدل مرکبى است نگران کننده، در حالى که عفو مرکبى است آرامبخش و از خداوند تقاضا مى کند که مرا بر آن مرکب آرامبخش سوار کن تا آسوده خاطر به جوار قرب تو آیم و فارغ البال از مجازاتهاى دردناک در سایه لطف تو قرار گیرم، و این همان مضمون جمله معروفى است که به عنوان دعا در نمازها و غیر نمازها خوانده مى شود: «إلهَنا عامِلْنا بِفَضْلِکْ وَ لاتُعامِلْنا بِعَدْلِکَ یا کَریمُ».

در حدیثى از پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله) مى خوانیم که فرمود: «وَالَّذى نَفْسى بِیَدِهِ ما مِنَ النّاسِ أحَدٌ یَدْخُلُ الْجَنَّةِ بِعَمِلِهِ; احدى از مردم به سبب عمل خود وارد بهشت نمى شود».

اصحاب گفتند: «وَ لا أنْتَ یا رَسُولَ اللهِ; تو نیز با عملت وارد بهشت نمى شوى؟» فرمود: «وَ لا أنَا إلاّ أنْ یَتَغَمَّدنِى اللهُ بِرَحْمَة مِنْهُ وَ فَضْل وَ وَضَعَ یَدَهُ عَلى فَوْقِ رَأْسِهِ وَ طَوَّلَ بِها صَوْتَهُ; من نیز به سبب عملم وارد بهشت نمى شوم جز اینکه خداوند مرا در رحمتش و فضلش بپوشاند و هنگامى که پیغمبر این سخن را مى گفت دست خود را بر سر نهاد و صداى خود را بلند و طولانى کرد».(3)

نکته

دعاهاى روح پرور معصومین (علیهم السلام)

بخش مهمى از تعلیمات دینى در دعاهاى پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله) و امامان معصوم(علیهم السلام)نهفته شده است. قرائت این دعاها علاوه بر اینکه انسان را به جوار قرب خدا نزدیک و از شیطان و وسوسه هایش دور مى کند و روح را لطافت خاصّى مى بخشد، اثر عمیقى در تقویت پایه هاى ایمان و تهذیب نفوس و پرورش اخلاق فاضله دارد.

از آنجا که این دعاها از روح بلند معصوم سرچشمه گرفته همه آنها در یک سطح عالى است و با قرائت آگاهانه آن انسان به اوج معرفت و کرامت انسانى نزدیک مى شود.

هرگاه این دعاها گردآورى شود ـ که اخیراً بعضى از محققان بر این کار همّت گمارده اند(1) ـ گنجینه گرانبهایى از معارف دینى و دروس اخلاقى و آیین سیر و سلوک الى الله تشکیل مى دهند.

در لابه لاى خطبه ها و نامه ها و کلمات قصار نهج البلاغه حدود سى دعا ذکر شده که همگى شاهد گفته ماست.

دعاهایى همچون دعاى صباح، کمیل، عرفه امام حسین(علیه السلام) و دعاهاى صحیفه سجادیه و دعاهایى مانند دعاى ندبه و غیر آن که از امامان معصوم(علیهم السلام) رسیده است، هر یک شاهد گویاى دیگرى بر این مدعاست و اى کاش پیروان مکتب اهل بیت(علیهم السلام)که در این قسمت بر همه مذاهب اسلامى پیشى گرفته اند، جوانان خود را ملزم به حفظ بخشهایى از این دعاها مى کردند (همراه با فهم معانى آنها) تا آنان را در برابر هجوم امواج گناه ـ که مخصوصاً در عصر ما بیداد مى کند ـ حفظ نماید.

1. «فَهِهتُ» از ريشه «فهاهة» بر وزن «کرامه» به معناى عجز و ناتوانى و فراموش کارى گرفته شده است.
2. بحارالانوار، ج 75، ص 153، ح 17 .
3. بحارالانوار، ج 7، ص 11 .
4. اين مجموعه را بنياد پژوهشهاى آستان قدس رضوى به وسيله بعضى از محققانش گردآورى کرده و در پنج جلد به چاپ رسانده است.