شرح آیات 88 و 89 سوره مبارکه الاسراء

88قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الاْ ِنْسُ وَ الْجِنُّ عَلى أَنْ یَأْتُوا بِمِثْلِ هذَا الْقُرْآنِ لایَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَ لَوْ کانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْض ظَهِیراً

89وَ لَقَدْ صَرَّفْنا لِلنّاسِ فِی هذَا الْقُرْآنِ مِنْ کُلِّ مَثَل فَأَبى أَکْثَرُ النّاسِ إِلاّ کُفُوراً

ترجمه:

88 ـ بگو: «اگر انسان ها و پریان اتفاق کنند که همانند این قرآن را بیاورند، همانند آن را نخواهند آورد; هر چند یکدیگر را (در این کار) کمک کنند».

89 ـ ما در این قرآن، براى مردم از هر چیز نمونه اى آوردیم (و همه معارف در آن جمع است); اما بیشتر مردم (در برابر آن، از هر کارى) جز انکار، ابا داشتند!

تفسیر:

هیچ گاه همانند قرآن را نخواهید آورد

با توجه به این که: آیات قبل و بعد در ارتباط با مباحث قرآن است، پیوند آیه مورد بحث که: با صراحت از اعجاز قرآن سخن مى گوید، با آنها نیاز به گفتگو ندارد.

به علاوه، در آیات آینده، بحث مشروحى پیرامون بهانه جوئى هاى مشرکان در زمینه اعجاز و طلب معجزات گوناگون، آمده است، آیه مورد بحث در حقیقت مقدمه اى است براى بحث آینده، تا به این بهانه جویان نشان دهد که عالى ترین و زنده ترین سند حقانیت پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) که به صورت یک معجزه جاودانى همیشه در تاریخ مى درخشد، همین قرآن است و با وجود این قرآن، بهانه جوئى ها بى جا است!

بعضى نیز خواسته اند: پیوند این آیه را با آیات گذشته، از نظر مقایسه اسرارآمیز بودن روح، با اسرار آمیز بودن قرآن، بیان کنند(1) ولى، پیوندى را که در بالا گفتیم روشن تر به نظر مى رسد.

به هر حال، خدا روى سخن را در اینجا به پیامبر(صلى الله علیه وآله) کرده، مى گوید: «به آنها بگو اگر تمام انسان ها و پریان اجتماع و اتفاق کنند تا همانند این قرآن را بیاورند، قادر نخواهند بود، هر چند یکدیگر را معاضدت و کمک کنند» (قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الاْ ِنْسُ وَ الْجِنُّ عَلى أَنْ یَأْتُوا بِمِثْلِ هذَا الْقُرْآنِ لایَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَ لَوْ کانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْض ظَهِیراً).

این آیه، با صراحت تمام، همه جهانیان را اعم از کوچک و بزرگ، عرب و غیر عرب، انسان ها و حتى موجودات عاقل غیر انسانى، دانشمندان، فلاسفه، ادباء، مورخان، نوابغ و غیر نوابغ، خلاصه، همه را بدون استثناء، دعوت به مقابله با قرآن کرده مى گوید: اگر فکر مى کنید قرآن سخن خدا نیست و ساخته مغز بشر است، شما هم انسان هستید، همانند آن را بیاورید، و هر گاه بعد از تلاش و کوشش همگانى، خود را ناتوان یافتید، این بهترین دلیل بر معجزه بودن قرآن است.

این دعوت به مقابله که در اصطلاح علماء عقائد، «تحدّى» نامیده مى شود یکى از ارکان هر معجزه است، و هر جا چنین تعبیرى به میان آمد، به روشنى مى فهمیم که آن موضوع، از معجزات است.

* * *

در این آیه چند نکته جلب توجه مى کند:

1 ـ قبل از هر چیز، عمومى بودن دعوت به تحدّى که همه انسان ها و موجودات عاقل دیگر را فرا مى گیرد.

2 ـ جاودانى بودن دعوت نکته دیگر است; زیرا هیچ گونه قیدى از نظر زمان در آن نیست و به این ترتیب این ندا و دعوت همان گونه که در زمان پیامبر(صلى الله علیه وآله) بوده است، امروز هم هست، فردا نیز خواهد بود.

3 ـ تعبیر به اجتماع، اشاره به مسأله همکارى و همفکرى، تعاون و تعاضد است که مسلماً بازده کار انسان ها را صدها یا هزاران برابر مى کند.

4 ـ جمله «وَ لَوْ کانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْض ظَهِیراً» (هر چند بعضى، بعض دیگر را یارى و کمک کنند) تأکید مجددى است روى مسأله همفکرى و تعاون، و ضمناً اشاره سربسته اى است به اهمیت و تأثیر این کار در پیشبرد هدف ها.

5 ـ تعبیر به «مِثْلِ هذَا الْقُرْآنِ» تعبیر جامعى است که شباهت و همانندى را در تمام زمینه ها مى رساند، یعنى مثل آن از نظر فصاحت، مثل آن از نظر محتوى و مثل آن از نظر انسان سازى، بحث هاى علمى، قانون هاى حیات بخش اجتماعى، تاریخ خالى از خرافات، پیشگوئى هاى مربوط به آینده و امثال آن.

6 ـ دعوت از همه انسان ها دلیل بر این است که: در مسأله اعجاز تنها جنبه الفاظ قرآن، فصاحت و بلاغت مطرح نیست; چرا که اگر چنین بود دعوت از ناآشنایان به زبان عربى بى فایده بود.

7 ـ یک معجزه گویا و رسا آن است که آورنده آن، مخالفان را نه تنها دعوت به مقابله کند، بلکه آنها را با وسائل مختلف، به این کار تحریک و تشویق نموده، و به اصطلاح بر سر غیرت آورد، تا آنچه را در توان دارند به کار گیرند، که نمایان شدن عجز آنها، عمق و عظمت اعجاز روشن گردد.

در آیه مورد بحث این موضوع کاملاً عملى شده است، زیرا از یکسو، پاى همه انسان ها را به میان کشیده، و با تصریح به ناتوانى آنها طى جمله «لایَأْتُونَ بِمِثْلِهِ» آنها را برانگیخته و با جمله «وَ لَوْ کانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْض ظَهِیراً» تحریک بیشترى نموده است.

* * *

آیه بعد، در واقع بیان یکى از جنبه هاى اعجاز قرآن، یعنى «جامعیت» آن است، مى گوید: «ما براى مردم در این قرآن از هر نمونه اى از انواع معارف بیان کردیم» (وَ لَقَدْ صَرَّفْنا لِلنّاسِ فِی هذَا الْقُرْآنِ مِنْ کُلِّ مَثَل).

«ولى با این حال، اکثر مردم جاهل و نادان جز انکار حق، و نادیده گرفتن دلائل هدایت، عکس العملى نشان ندادند» (فَأَبى أَکْثَرُ النّاسِ إِلاّ کُفُوراً).

«صَرَّفْنا» از ریشه «تصریف» به معنى تغییر، یا تبدیل و از حالى به حالى کردن آمده است.

«کُفُور» به معنى انکار حق است.

به راستى این تنوع محتویات قرآن، آن هم از انسانى درس نخوانده، عجیب است; چرا که در این کتاب آسمانى، هم دلائل متین عقلى با ریزه کارى هاى مخصوصش در زمینه عقائد آمده، هم بیان احکام متین و استوار بر اساس نیازمندى هاى بشر در همه زمینه ها، هم بحث هاى تاریخى قرآن در نوع خود بى نظیر، هیجان انگیز، بیدارگر، دلچسب، تکان دهنده و خالى از هر گونه خرافه است.

و هم مباحث اخلاقیش که با دل هاى آماده همان کار را مى کند که باران بهار با زمین هاى مرده!

مسائل علمى که در قرآن مطرح شده، پرده از روى حقایقى برمى دارد که حداقل در آن زمان براى هیچ دانشمندى شناخته نشده بود.

خلاصه، قرآن در هر وادى گام مى نهد، عالى ترین نمونه را ارائه مى دهد.

آیا با توجه به این که: معلومات انسان محدود است (همان گونه که در آیات

گذشته به آن اشاره شده)، مخصوصاً با توجه به این که: پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) در محیطى پرورش یافته بود که از همان علم و دانش محدود بشرى آن زمان نیز خبرى نبود، آیا وجود این همه محتواى متنوع در زمینه هاى توحیدى، اخلاقى، اجتماعى، سیاسى و نظامى دلیل بر این نیست که: از مغز انسان تراوش نکرده، بلکه از ناحیه خدا است.

و به همین دلیل، اگر جنّ و انس جمع شوند که: همانند آن را بیاورند قادر نخواهند بود.

فرض کنیم، تمام دانشمندان امروز، و متخصصان علوم مختلف جمع شوند دائرة المعارفى تنظیم کنند و آن را در قالب بهترین عبارات بریزند، ممکن است این مجموعه براى امروز جامعیت داشته باشد، اما مسلماً براى یک صد سال بعد نه تنها ناقص و نارسا است، که آثار کهنگى از آن مى بارد.

در حالى که، قرآن در هر عصر و زمانى که خوانده مى شود ـ مخصوصاً در عصر ما ـ آن چنان است که گوئى «امروز» و براى «امروز» نازل شده و هیچ اثرى از گذشت زمان در آن دیده نمى شود.

* * *

1 ـ تفسیر «فى ظلال»، جلد 5، صفحه 358، ذیل آیه مورد بحث.

....................

تفسیر نمونه