شرح آیه 25 سوره مبارکه بقره

25- وَبَشِّرِ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أَنَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ ۖ كُلَّمَا رُزِقُوا مِنْهَا مِن ثَمَرَةٍ رِّزْقًا ۙ قَالُوا هَٰذَا الَّذِي رُزِقْنَا مِن قَبْلُ ۖ وَأُتُوا بِهِ مُتَشَابِهًا ۖ وَلَهُمْ فِيهَا أَزْوَاجٌ مُّطَهَّرَةٌ ۖ وَهُمْ فِيهَا خَالِدُونَ

25- به کسانى که ایمان آورده، و کارهاى شایسته انجام داده اند، بشارت ده که باغهایى بهشتى براى آنهاست که نهرها از پاى درختانش جاریست. هر زمان که میوه اى از آن، روزى آنان شود، مى گویند: «این همان است که قبلاً به ما روزى داده شده بود. (ولى اینها چقدر از آنها بهتر و عالیتر است.)» ومیوه هایى که براى آنها آورده مى شود، همه (ازنظرخوبى و زیبایى) یکسانند. و براى آنان همسرانى پاکیزه است، و جاودانه در آن خواهند بود.

ویژگى نعمت هاى بهشتى

از آنجا که در آخرین آیه بحث گذشته، کافران و منکران قرآن به عذاب دردناکى تهدید شدند، در آیه مورد بحث، سرنوشت مؤمنان را بیان مى کند تا همان گونه که روش قرآن است با مقابله این دو با هم، حقیقت روشن تر شود.

نخست مى گوید: «به آنها که ایمان آورده و عمل صالح انجام داده اند بشارت ده که براى آنها باغ هائى از بهشت است که نهرها از زیر درختانش جریان دارد» (وَ بَشِّرِ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ أَنَّ لَهُمْ جَنّات تَجْری مِنْ تَحْتِهَا الأَنْهارُ).

مى دانیم: باغ هائى که آب دائم ندارند و باید گاهگاه از خارج، آب براى آنها بیاورند، طراوت زیادى نخواهند داشت، طراوت از آن باغى است که همیشه آب در اختیار دارد، آب هائى که متعلق به خود آن است و هرگز قطع نمى شود، خشکسالى و کمبود آب آن را تهدید نمى کند و چنین است باغ هاى بهشت.

آنگاه ضمن اشاره به میوه هاى گوناگون این باغ ها مى گوید: «هر زمان از این باغ ها میوه اى به آنها داده شود، مى گویند: این همان است که از قبل به ما داده شده است» (کُلَّما رُزِقُوا مِنْها مِنْ ثَمَرَة رِزْقاً قالُوا هذَا الَّذی رُزِقْنا مِنْ قَبْلُ).

مفسران براى این جمله، تفسیرهاى مختلفى ذکر کرده اند:

بعضى گفته اند: منظور این است که این نعمت ها به خاطر اعمالى است که ما قبلاً در دنیا انجام دادیم و زمینه آن از قبل فراهم شده است.

بعضى دیگر گفته اند: هنگامى که میوه هاى بهشتى را براى دومین بار براى آنها مى آورند مى گویند: این همان میوه اى است که قبلاً خوردیم، ولى هنگامى که آن را مى خورند مى بینند، طعم جدید و لذت تازه اى دارد! فى المثل سیب و انگورى را که در این دنیا مى خوریم در هر مرتبه همان طعم قبل را احساس مى کنیم، ولى میوه هاى بهشتى هر چند ظاهراً یک نوع بوده باشند هر بار، طعم جدیدى دارند، و این از امتیازات آن جهان است که گوئى تکرار در آن نیست!.

بعضى دیگر گفته اند: منظور این است آنها هنگامى که میوه هاى بهشتى را مى بینند آن را شبیه میوه هاى دنیا مى یابند، تا خاطره نا مأنوسى نداشته باشد، اما به هنگامى که مى خورند طعم کاملاً تازه و عالى در آن احساس مى کنند.

هیچ مانعى ندارد که جمله بالا اشاره به همه این مفاهیم و تفاسیر باشد; چرا که الفاظ قرآن گاه داراى چندین معنى است.(1)

سپس اضافه مى کند: «و میوه هائى براى آنها مى آورند که با یکدیگر شبیه اند» (وَ أُتُوا بِهِ مُتَشابِهاً).

یعنى همه از نظر خوبى و زیبائى همانندند، آن چنان در درجه اعلا قرار دارند که نمى شود یکى را بر دیگرى ترجیح داد، به عکس میوه هاى این جهان، که بعضى ممکن است نارس باشند، بعضى بیش از حد رسیده، بعضى کم رنگ و بو بعضى خوشبو و معطر، ولى میوه هاى باغ هاى بهشت یک از یک خوشبوتر، یک از یک شیرین تر و یک از یک جالب تر و زیباتر!

و بالاخره، آخرین نعمت بهشتى که در این آیه به آن اشاره شده، همسران پاک و پاکیزه است مى فرماید: «براى آنها در بهشت همسران مطهر و پاکى است» (وَ لَهُمْ فیها أَزْواجٌ مُطَهَّرَةٌ).

پاک از همه آلودگى هائى که در این جهان ممکن است داشته باشند، پاک از نظر روح و قلب، و پاک از نظر جسم و تن.

یکى از اشکالات نعمت هاى دنیا این است که انسان در همان حال که داراى نعمت است، فکر زوال آن را مى کند و خاطرش پریشان مى شود، و به همین دلیل، هرگز این نعمت ها نمى تواند آرامش آفرین گردد، اما نعمت هاى بهشتى چون جاودانى است و فنا و زوالى براى آن نیست از هر جهت کامل و آرام بخش است، لذا در پایان آیه مى فرماید: «مؤمنان جاودانه در باغ هاى آن خواهند بود» (وَ هُمْ فیها خالِدُونَ).

* * *

1 ـ «ایمان» و «عمل»

در بسیارى از آیات قرآن، ایمان و عمل صالح در کنار هم واقع شده اند به گونه اى که نشان مى دهد این دو جدائى ناپذیرند، و راستى هم چنین است; زیرا ایمان و عمل، مکمل یکدیگرند.

ایمان اگر در اعماق جان نفوذ کند، حتماً شعاع آن، در اعمال انسان خواهد تابید، و عمل، را عمل صالح مى کند، همچون چراغ پرنورى که در درون اطاقى برافروزند، اشعه آن از تمام پنجره ها و دریچه ها به بیرون مى تابد، و چنین است چراغ پرفروغ ایمان، که در قلب انسان روشن مى شود، شعاعش از چشم و گوش و زبان و دست و پاى او آشکار مى گردد!

در سوره «طلاق» آیه 11 مى خوانیم: وَ مَنْ یُؤْمِنْ بِاللّهِ وَ یَعْمَلْ صالِحاً یُدْخِلْهُ جَنّات تَجْری مِنْ تَحْتِهَا الأَنْهارُ خالِدینَ فیها أَبَداً: «آن کس که به خدا ایمان آورد و عمل صالح انجام دهد، او را وارد باغ هائى از بهشت خواهد ساخت که از زیر درختانش نهرها جارى است، همیشه در آن خواهند ماند».

و در سوره «نور» آیه 55 مى خوانیم: وَعَدَ اللّهُ الَّذینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الأَرْض: «خداوند به افرادى که ایمان آورند و عمل صالح انجام دهند وعده داده است آنها را خلفاى روى زمین قرار دهد»!

اصولاً ایمان، همچون ریشه است و عمل صالح، میوه آن، وجود میوه شیرین دلیل بر سلامت ریشه است، و وجود ریشه سالم، سبب پرورش میوه هاى مفید.

ممکن است افراد بى ایمان، گهگاه عمل صالحى انجام دهند، ولى مسلماً همیشگى نخواهد بود آنچه عمل صالح را تضمین مى کند، ایمانى است که در اعماق وجود انسان ریشه دوانده باشد و با آن احساس مسئولیت کند.

* * *

2 ـ همسران پاک

جالب این که: تنها وصفى که براى همسران بهشتى در این آیه بیان شده وصف مُطَهَّرَة «پاک و پاکیزه» است و این اشاره اى است به این که: اولین و مهم ترین شرط همسر، پاکى و پاکیزگى است، و غیر از آن همه تحت الشعاع آن قرار دارد، حدیث معروفى که از پیامبر(صلى الله علیه وآله) نقل شده نیز این حقیقت را روشن مى کند: إِیّاکُمْ وَ خَضْراءَ الدِّمَنِ قِیلَ یا رَسُولَ اللّهِ! وَ ما خَضْراءُ الدِّمَنِ؟ قالَ الْمَرْأَةُ الْحَسْناءُ فِی مَنْبِتِ السَّوْءِ!: «از گیاهان سرسبزى که بر مزبله ها مى روید بپرهیزید! عرض کردند: اى پیامبر! منظور شما از این گیاهان چیست؟ فرمود: زن زیبائى است که در خانواده آلوده اى پرورش یافته».(2)

* * *

3 ـ نعمت هاى مادى و معنوى در بهشت

گر چه در بسیارى از آیات قرآن، سخن از نعمت هاى مادى بهشت است: باغ هائى که نهرهاى آب جارى از زیر درختان آن در حرکت است، قصرها، همسران پاکیزه، میوه هاى رنگارنگ، یاران همرنگ و مانند آن.

ولى در کنار این نعمت ها اشاره به نعمت هاى معنوى مهم ترى نیز شده است که ارزیابى عظمت آنها با مقیاس هاى ما امکان پذیر نیست، مثلاً در آیه 72 «توبه» مى خوانیم: وَعَدَ اللّهُ الْمُؤْمِنینَ وَ الْمُؤْمِناتِ جَنّات تَجْری مِنْ تَحْتِهَا الأَنْهارُ خالِدینَ فیها وَ مَساکِنَ طَیِّبَةً فی جَنّاتِ عَدْن وَ رِضْوانٌ مِنَ اللّهِ أَکْبَرُ ذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظیمُ: «خداوند به مردان و زنان با ایمان، باغ هائى از بهشت وعده داده که از زیر درختانش نهرها جارى است، جاودانه در آن خواهند بود، و مسکن هاى پاکیزه در این بهشت جاودان دارند، همچنین خشنودى پروردگار که از همه اینها بالاتر است و این است رستگارى بزرگ».

و در آیه 8 سوره «بینة» بعد از ذکر نعمت هاى مادى بهشت مى خوانیم: رَضِیَ اللّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْه: «خداوند از آنها خشنود است و آنها نیز از خدا خشنودند».(3)

و به راستى اگر کسى به آن مقام برسد که احساس کند، خدا از او راضى است و او هم از خدا راضى، همه لذات دیگر را از یاد خواهد برد، تنها به او دل مى بندد، و به غیر او نمى اندیشد، و این لذتى است روحانى که با هیچ زبان و بیانى قابل توصیف نیست.

کوتاه سخن این که چون معاد هم جنبه «روحانى» دارد و هم «جسمانى» نعمت هاى بهشتى نیز هر دو جنبه را دارند، تا جامعیت آنها حاصل شود، و هر کس به اندازه استعداد و شایستگیش بتواند از آنها بهره گیرد.

1 ـ در بحث «استعمال لفظ در اکثر از معنى» ثابت کرده ایم که این امر به هیچ وجه اشکال ندارد. به کتاب «انوار الاصول»، مبحث الفاظ مراجعه کنید.

2 ـ «وسائل الشیعه»، جلد 14، صفحه 19 (جلد 20، صفحه 35، چاپ آل البیت) ـ «بحار الانوار»، جلد 100، صفحه 232، حدیث 10.

3 ـ مائده، 119 ـ مجادله، 22 ـ بیّنه، 8.

.........................

تفسیر نمونه