شرح آیات 109 و 110 سوره مبارکه بقره
109- وَدَّ كَثِيرٌ مِّنْ أَهْلِ الْكِتَابِ لَوْ يَرُدُّونَكُم مِّن بَعْدِ إِيمَانِكُمْ كُفَّارًا حَسَدًا مِّنْ عِندِ أَنفُسِهِم مِّن بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُمُ الْحَقُّ ۖ فَاعْفُوا وَاصْفَحُوا حَتَّىٰ يَأْتِيَ اللَّهُ بِأَمْرِهِ ۗ إِنَّ اللَّهَ عَلَىٰ كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ
110- وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ ۚ وَمَا تُقَدِّمُوا لِأَنفُسِكُم مِّنْ خَيْرٍ تَجِدُوهُ عِندَ اللَّهِ ۗ إِنَّ اللَّهَ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ
109- بسیارى از اهل کتاب، از روى حسد ـ که در وجود آنها ریشه دوانده ـ آرزو مى کردند شما را بعد از ایمان آوردن، به حال کفر باز گردانند; با این که حق براى آنها کاملاً روشن شده است. شما آنها را عفو کنید و گذشت نمایید; تا خداوند فرمان خودش (فرمان جهاد) را بفرستد; زیرا خداوند بر هر چیزى تواناست.
110- و نماز را برپا دارید و زکات را بپردازید; و هر کار خیرى را براى خود از پیش مى فرستید، آن را نزد خدا (در سراى دیگر) خواهید یافت; زیرا خداوند به اعمال شما بیناست.
حسودان لجوج
بسیارى از اهل کتاب، مخصوصاً یهود، تنها به این قناعت نمى کردند که خود آئین اسلام را نپذیرند، بلکه اصرار داشتند مؤمنان نیز از ایمانشان باز گردند، و انگیزه آنان در این امر چیزى جز حسد نبود.
قرآن در آیات فوق به این امر اشاره کرده مى گوید: «بسیارى از اهل کتاب به خاطر حسد، دوست داشتند شما را بعد از اسلام و ایمان به کفر باز گردانند با این که حق براى آنها کاملاً آشکار شده است» (وَدَّ کَثیرٌ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ لَوْ یَرُدُّونَکُمْ مِنْ بَعْدِ إیمانِکُمْ کُفّاراً حَسَداً مِنْ عِنْدِ أَنْفُسِهِمْ مِنْ بَعْدِ ما تَبَیَّنَ لَهُمُ الْحَقُّ).
در اینجا قرآن به مسلمانان دستور مى دهد: در برابر این تلاش هاى انحرافى و ویرانگر «شما آنها را عفو کنید و گذشت نمائید تا خدا فرمان خودش را بفرستد چرا که خداوند بر هر چیزى توانا است» (فَاعْفُوا وَ اصْفَحُوا حَتّى یَأْتِیَ اللّهُ بِأَمْرِهِ إِنَّ اللّهَ عَلى کُلِّ شَیْء قَدیرٌ).
این در واقع یک دستور تاکتیکى است که به مسلمانان داده شده که در برابر فشار شدید دشمن در آن شرائط خاص، از سلاح عفو و گذشت استفاده کنند، دست به اسلحه نبرند، به ساختن خویشتن و جامعه اسلامى بپردازند تا استحکام لازم یابند و در انتظار فرمان خدا باشند.
منظور از «فرمان خدا» در اینجا به گفته بسیارى از مفسران «فرمان جهاد» است که تا آن زمان هنوز نازل نشده بود، شاید به این علت، که هنوز آمادگى همه جانبه براى این فرمان نداشتند، و لذا بسیارى معتقدند: این آیه به وسیله آیات جهاد که بعداً به آن اشاره خواهد شد نسخ شده است.
اما شاید تعبیر به نسخ، در اینجا صحیح نباشد; چرا که نسخ آن است حکمى ظاهراً به صورت نامحدود تشریع گردد، اما در باطن موقت باشد، ولى حکم عفو و گذشت در آیه مورد بحث، در شکل محدود بیان شده است، محدود به زمانى که فرمان الهى دائر به جهاد نیامده.
* * *
آیه بعد دو دستور سازنده مهم به مؤمنان مى دهد، یکى در مورد نماز که رابطه محکمى میان انسان و خدا ایجاد مى کند.
و دیگرى در مورد زکات که رمز همبستگى هاى اجتماعى است و این هر دو براى پیروزى بر دشمن لازم است، مى فرماید:
«نماز را بر پا دارید و زکات را ادا کنید» و با این دو وسیله روح و جسم خود را نیرومند سازید (وَ أَقیمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّکاةَ).
آنگاه اضافه مى کند: تصور نکنید کارهاى نیکى را که انجام مى دهید و اموالى را که در راه خدا انفاق مى کنید از بین مى رود، نه، «آنچه از نیکى ها از پیش مى فرستید آنها را نزد خدا (در سراى دیگر) خواهید یافت» (وَ ما تُقَدِّمُوا لاَِنْفُسِکُمْ مِنْ خَیْر تَجِدُوهُ عِنْدَ اللّهِ).
سرانجام مى گوید: «خداوند به تمام اعمال شما بصیر است» (إِنَّ اللّهَ بِما تَعْمَلُونَ بَصیرٌ).
او به طور دقیق مى داند کدام عمل را به خاطر او انجام داده اید، و کدام یک را براى غیر او.
* * *
نکته ها:
1 ـ «اصْفَحُوا» از ماده «صفح» در اصل به معنى دامنه کوه، پهنى شمشیر، و یا صفحه صورت است، و این جمله، معمولاً به معنى روى گرداندن و صرف نظر کردن به کار مى رود، و با قرینه جمله «فَاعْفُوا» معلوم مى شود این روى بر گرداندن به خاطر قهر و بى اعتنائى نیست، بلکه به خاطر گذشت بزرگوارانه است.
ضمناً این دو تعبیر نشان مى دهد: مسلمانان حتى در آن زمان آن قدر قوت و قدرت داشتند که عفو و گذشت نکنند و به مقابله با دشمنان بپردازند، ولى براى این که دشمن اگر قابل اصلاح است، اصلاح شود، نخست دستور به عفو و گذشت مى دهد.
و به تعبیر دیگر، در برابر دشمن هرگز نباید خشونت، نخستین برنامه باشد، بلکه اخلاق اسلامى ایجاب مى کند نخستین برنامه عفو و گذشت باشد، اگر مؤثر نشد آن گاه متوسل به خشونت شوند.
* * *
2 ـ جمله: «إِنَّ اللّهَ عَلى کُلِّ شَیْء قَدیرٌ» ممکن است اشاره به این باشد: خداوند مى تواند هم اکنون نیز شما را از طرق غیر عادى بر آنها پیروز گرداند، ولى طبع زندگى بشر و عالم آفرینش این است: هر کارى تدریجاً و با فراهم شدن مقدمات انجام گیرد.
* * *
3 ـ جمله: حَسَداً مِنْ عِنْدِ أَنْفُسِهِم «انگیزه آنها حسدى از ناحیه خودشان است» ممکن است اشاره به این باشد که:
حسد گاهى در شکل هدف، منعکس مى شود و آب و رنگ دینى به آن مى دهند، ولى حسدى که آنها در این زمینه نشان مى دادند، حتى این رنگ را نیز نداشت بلکه صرفاً جنبه شخصى داشت.(1)
این احتمال نیز وجود دارد اشاره به حسدى باشد که در جان آنها ریشه دوانیده.
* * *
1 ـ تفسیر «المنار»، ذیل آیه مورد بحث.
.................
تفسیر نمونه
