شرح آیه 125 سوره مبارکه بقره

125- وَإِذْ جَعَلْنَا الْبَيْتَ مَثَابَةً لِّلنَّاسِ وَأَمْنًا وَاتَّخِذُوا مِن مَّقَامِ إِبْرَاهِيمَ مُصَلًّى ۖ وَعَهِدْنَا إِلَىٰ إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ أَن طَهِّرَا بَيْتِيَ لِلطَّائِفِينَ وَالْعَاكِفِينَ وَالرُّكَّعِ السُّجُودِ

125- و (به یاد آورید) هنگامى که خانه کعبه را محل بازگشت (و اجتماع) مردم و مرکز امن قرار دادیم. و (به مردم گفتیم:) از مقام ابراهیم، عبادتگاهى براى خود انتخاب کنید. و از ابراهیم و اسماعیل پیمان گرفتیم که: «خانه مرا براى طواف کنندگان و مجاوران و رکوع کنندگان سجده گزار [= نماز گزاران]پاکیزه سازید.»

عظمت خانه خدا

بعد از اشاره به مقام والاى ابراهیم(علیه السلام) در آیه گذشته، به بیان عظمت خانه کعبه که به دست ابراهیم(علیه السلام) ساخته و آماده شد پرداخته، مى فرماید:

«به خاطر بیاورید: هنگامى که خانه کعبه را مثابة (محل بازگشت و توجه) مردم و مرکز امن و امان قرار دادیم» (وَ إِذْ جَعَلْنَا الْبَیْتَ مَثابَةً لِلنّاسِ وَ أَمْناً).

«مَثابَة» در اصل از ماده «ثوب» به معنى بازگشت چیزى به حالت نخستین است، و از آنجا که خانه کعبه مرکزى بوده است براى موحدان، که همه سال به سوى آن رو مى آوردند، نه تنها از نظر جسمانى که از نظر روحانى نیز بازگشت به توحید و فطرت نخستین مى کردند، از این رو به عنوان مثابه معرفى شده.

و از آنجا که خانه انسان که مرکز بازگشت همیشگى او مى باشد، محل آرامش و آسایش است، در کلمه «مثابه» یک نوع آرامش و آسایش خاطر، نیز افتاده است و این معنى با کلمه «أَمْناً» که پشت سر آن ذکر شده، تأکید مى شود، مخصوصاً کلمه «لِلنّاس» نشان مى دهد که این مرکز امن و امان، پناهگاهى است عمومى براى همه جهانیان و انسان ها و توده هاى مردم.

و این در حقیقت اجابت یکى از درخواست هائى است که ابراهیم(علیه السلام) از خداوند کرد که بعداً به آن اشاره مى شود.

پس از آن، اضافه مى کند: «از مقام ابراهیم نمازگاهى براى خود انتخاب کنید» (وَ اتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ إِبْراهیمَ مُصَلّىً).

در این که منظور از مقام ابراهیم(علیه السلام) چیست؟ در میان مفسران گفتگو است:

بعضى گفته اند: تمام «حج» مقام ابراهیم(علیه السلام) است.

بعضى به معنى «عرفه» و «مشعر الحرام» و «جمرات سه گانه» گرفته اند.

و بعضى گفته اند: «تمامِ حرمِ مکّه»، مقام محسوب مى شود.

ولى ظاهر آیه همان گونه که در روایات اسلامى وارد شده(1) و بسیارى از مفسران نیز گفته اند، اشاره به همان مقام معروف ابراهیم(علیه السلام) است که محلى است در نزدیکى خانه کعبه، و حجاج بعد از انجام طواف به نزدیک آن مى روند و نماز طواف به جا مى آورند، بنابراین منظور از «مصلى» نیز محل نماز است.

سپس اشاره به پیمانى که از ابراهیم(علیه السلام) و فرزندش اسماعیل درباره طهارت خانه کعبه گرفته است مى فرماید: «ما به ابراهیم و اسماعیل امر کردیم که خانه مرا براى طواف کنندگان، مجاوران، رکوع کنندگان و سجده کنندگان (نمازگزاران) پاکیزه دارید» (وَ عَهِدْنا إِلى إِبْراهیمَ وَ إِسْماعیلَ أَنْ طَهِّرا بَیْتِیَ لِلطّائِفینَ وَ الْعاکِفینَ وَ الرُّکَّعِ السُّجُودِ).

اما این که منظور از طهارت و پاکیزگى در اینجا چیست؟

بعضى گفته اند: طهارت از لوث وجود بت ها.

بعضى گفته اند: از آلودگى هاى ظاهرى و مخصوصاً از خون و محتویات شکم حیواناتى که قربانى مى کردند; زیرا بعضى از ناآگاهان چنین اعمالى را انجام مى دادند.

و بعضى گفته اند: طهارت در اینجا به معنى خلوص نیت به هنگام بناى این خانه توحید است.

ولى هیچ دلیلى ندارد که ما مفهوم طهارت را در اینجا محدود کنیم، بلکه منظور پاک ساختن ظاهرى و معنوى این خانه توحید از هر گونه آلودگى است.

و لذا در بعضى از روایات مى خوانیم: این آیه، تعبیر به پاکسازى از مشرکان شده(2) و در بعضى دیگر به شستشوى بدن و پاکیزگى از آلودگى ها.(3)

* * *

نکته ها:

1 ـ آثار اجتماعى و تربیتى این پناهگاه امن

طبق آیه فوق، خانه خدا (خانه کعبه) از طرف پروردگار، به عنوان یک پناهگاه و کانون امن و امان اعلام شده، و مى دانیم: در اسلام مقررات شدیدى براى اجتناب از هر گونه نزاع، کشمکش، جنگ و خونریزى در این سرزمین مقدس وضع شده است، به طورى که نه تنها افراد انسان در هر قشر و گروه و در هر گونه شرائط باید در آنجا در امنیت باشند، بلکه حیوانات و پرندگان نیز در آنجا در امن و امان به سر مى برند و هیچ کس حق ندارد مزاحم آنها شود.

در جهانى که همیشه نزاع و کشمکش در آن وجود دارد، بودن چنین مرکزى در آن مى تواند اثر عمیق مخصوصى براى حل مشکلات مردم از خود نشان دهد; زیرا امن بودن این منطقه، سبب مى شود که مردم با تمام اختلافاتى که دارند در جوار آن در کنار هم بنشینند، و به مذاکره بپردازند، و به این ترتیب یکى از مهم ترین مشکلات، که معمولاً براى فتح باب مذاکرات براى رفع خصومت ها و نزاع ها وجود دارد حل مى شود.

چون بسیار مى شود طرفین نزاع، یا دولت هاى متخاصم جهان مایلند رفع خصومت کنند و براى این منظور به مذاکره بنشینند، اما مکانى که براى هر دو طرف مقدس و محترم و به عنوان مرکز امن و امان، شناخته شده باشد، پیدا نمى کنند، ولى در اسلام، این پیش بینى شده است و «مکّه» به عنوان چنین مرکزى اعلام گردید.

هم اکنون تمام مسلمانان جهان که متأسفانه گرفتار کشمکش ها و اختلافات مرگبارى هستند مى توانند با استفاده از قداست و امنیت این سرزمین باب مذاکرات را بگشایند و از معنویت این مکان مقدس که نورانیت و روحانیت خاصى در دل ها ایجاد مى کند به رفع اختلافات خود بپردازند.(4)

* * *

2 ـ چرا خانه خدا؟

در آیه فوق از خانه کعبه به عنوان بَیْتِى «خانه من» تعبیر شده، در حالى که روشن است خداوند، نه جسم است و نه نیاز به خانه دارد، منظور از این اضافه همان «اضافه تشریفى» است، به این معنى که: براى بیان شرافت و عظمت چیزى آن را به خدا نسبت مى دهند، ماه رمضان را «شهر اللّه» و خانه کعبه را «بیت اللّه» مى گویند.

1 ـ «کافى»، جلد 4، صفحات 223، 249 و 425، حدیث 1 (دار الکتب الاسلامیة) ـ «التهذیب»، جلد 5،
صفحات 137 و 138 (دار الکتب الاسلامیة) ـ «بحار الانوار»، جلد 30، صفحه 606 و...

2 ـ «بحار الانوار»، جلد 12، صفحه 92 ـ «قصص الأنبیاء جزایرى»، صفحه 121 (کتابخانه آیة اللّه مرعشى نجفى) ـ تفسیر «على بن ابراهیم قمى»، جلد 1، صفحه 59 (مؤسسه دار الکتاب).

3 ـ «التهذیب»، جلد 5، صفحه 98 (دارالکتب الاسلامیة) ـ «وسائل الشیعه»، جلد 13، صفحات 200 و 281 ـ «بحار الانوار»، جلد 96، صفحات 193 و 369.

4 ـ درباره امنیت سرزمین «مکّه» در جلد دهم تفسیر «نمونه»، (صفحه 366) ذیل آیه 35 سوره «ابراهیم» نیز بحث کرده ایم.

...................

تفسیر نمونه