شرح آیه 142 سوره مبارکه بقره
142- سَيَقُولُ السُّفَهَاءُ مِنَ النَّاسِ مَا وَلَّاهُمْ عَن قِبْلَتِهِمُ الَّتِي كَانُوا عَلَيْهَا ۚ قُل لِّلَّهِ الْمَشْرِقُ وَالْمَغْرِبُ ۚ يَهْدِي مَن يَشَاءُ إِلَىٰ صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ
142- به زودى مردم سبک مغز مى گویند: «چه چیز آنها [= مسلمانان ]را، از قبله اى که بر آن بودند، بازگردانید؟!» بگو: «مشرق و مغرب، از آنِ خداست، خدا هرکس را بخواهد، به راه راست هدایت مى کند.»
ماجراى تغییر قبله
این آیه و چند آیه بعد، به یکى از تحولات مهم تاریخ اسلام که موجى عظیم در میان مردم به وجود آورد، اشاره مى کند.
توضیح این که: پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) مدت سیزده سال پس از بعثت، در «مکّه»، و چند ماه بعد از هجرت، در «مدینه» به امر خدا به سوى «بیت المقدس» نماز مى خواند، ولى بعد از آن، قبله تغییر یافت و مسلمانان مأمور شدند به سوى «کعبه» نماز بگزارند.
در این که مدت عبادت مسلمانان به سوى بیت المقدس در «مدینه» چند ماه بود، مفسران اختلاف نظر دارند، از هفت ماه تا هفده ماه ذکر کرده اند، ولى هر چه بود در این مدت مورد سرزنش یهود قرار داشتند; چرا که «بیت المقدس» در اصل قبله یهود بود، آنها به مسلمانان مى گفتند: اینان از خود استقلال ندارند و به سوى قبله ما نماز مى خوانند، و این دلیل آن است که ما بر حقیم.
این گفتگوها براى پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) و مسلمانان ناگوار بود، آنها از یکسو مطیع فرمان خدا بودند.
و از سوى دیگر طعنه هاى یهود از آنها قطع نمى شد، براى همین جهت پیامبر(صلى الله علیه وآله) شبها به اطراف آسمان مى نگریست، گویا در انتظار وحى الهى بود.
مدتى از این انتظار گذشت، تا این که فرمان تغییر قبله صادر شد و در حالى که پیامبر دو رکعت نماز ظهر را در مسجد «بنى سالم» به سوى بیت المقدس خوانده بود «جبرئیل» مأمور شد بازوى پیامبر(صلى الله علیه وآله) را بگیرد و روى او را به سوى کعبه بگرداند.(1)
یهود از این ماجرا سخت ناراحت شدند و طبق شیوه دیرینه خود به بهانه جوئى و ایراد گیرى پرداختند.
آنها قبلاً مى گفتند: ما بهتر از مسلمانان هستیم; چرا که آنها از نظر قبله استقلال ندارند و پیرو ما هستند، اما همین که دستور تغییر قبله از ناحیه خدا صادر شد، زبان به اعتراض گشودند چنان که قرآن در آیه مورد بحث مى گوید:
«به زودى بعضى از سبک مغزان مردم مى گویند چه چیز آنها (مسلمانان) را از قبله اى که بر آن بودند بر گردانید»؟ (سَیَقُولُ السُّفَهاءُ مِنَ النّاسِ ما وَلاّهُمْ عَنْ قِبْلَتِهِمُ الَّتی کانُوا عَلَیْها).
چرا اینها از قبله پیامبران پیشین، امروز اعراض نمودند؟ اگر قبله اول صحیح بود این تغییر چه معنى دارد؟
و اگر دومى صحیح است چرا سیزده سال و چند ماه به سوى بیت المقدس نماز خواندید؟!
خداوند به پیامبرش دستور مى دهد: «به آنها بگو شرق و غرب عالم از آن خداست، هر کس را بخواهد به راه راست هدایت مى کند» (قُلْ لِلّهِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ یَهْدی مَنْ یَشاءُ إِلى صِراط مُسْتَقیم).
این یک دلیل قاطع و روشن در برابر بهانه جویان بود که بیت المقدس و کعبه و همه جا ملک خدا است، اصلاً خدا خانه و مکانى ندارد، مهم آن است که تسلیم فرمان او باشید، هر جا خدا دستور دهد به آن سو نماز بخوانند، مقدس و محترم است، و هیچ مکانى بدون عنایت او داراى شرافت ذاتى نمى باشد.
تغییر قبله در حقیقت مراحل مختلف آزمایش و تکامل است و هر یک مصداقى است از هدایت الهى، او است که انسان ها را به صراط مستقیم رهنمون مى شود.
* * *
نکته ها:
1 ـ «سُفَهاء» جمع «سفیه»
در اصل به معنى کسى است که بدنش سبک باشد و به آسانى جابه جا شود، عرب به افسارهاى سبک وزن حیوانات که به هر طرف حرکت مى کند «سفیه» مى گوید، ولى این کلمه تدریجاً به معنى «سبک مغز» به کار رفته و به صورت معنى اصلى در آمده، خواه این سبک مغزى در امور دینى باشد یا دنیوى.
* * *
2 ـ سابقاً گفتیم مسأله «نسخ»
احکام و تغییر برنامه هاى تربیتى در مقطع هاى مختلف زمانى، مسأله تازه یا عجیبى نیست که مورد ایراد قرار گیرد، ولى بهانه جویان یهود، این مطلب را دستاویز خوبى براى انحراف افکار از اسلام پنداشتند، و روى آن تبلیغات زیادى کردند، اما چنان که در آیات بعد، خواهیم دید قرآن به آنها پاسخ هاى منطقى و دندان شکن داده است.
* * *
3 ـ جمله: یَهْدِی مَنْ یَشاءُ
«هر کس را خدا بخواهد هدایت مى کند» چنان که سابقاً نیز گفته ایم به این معنى نیست که خداوند بدون حساب کسى را هدایت مى کند، بلکه این مشیت از «حکمت» خداوند و حساب مصالح و مفاسد سرچشمه مى گیرد.
* * *
1 ـ «مجمع البیان»، جلد اول، صفحه 223 ـ «مستدرک الوسائل»، جلد 3، صفحات 170 و 171، حدیث 3292 ـ 4 (چاپ آل البیت) ـ «بحار الانوار»، جلد 19، صفحه 196، و جلد 81، صفحات 61 و 62 ـ تفسیر «قمى»، جلد 1، صفحات 62 و 63 (مؤسسه دار الکتاب).
.................
تفسیر نمونه
