شرح آیه 207 سوره مبارکه بقره

207- وَمِنَ النَّاسِ مَن يَشْرِي نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ ۗ وَاللَّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبَادِ

207- بعضى از مردم (با ایمان و فداکار، همچون على(علیه السلام)در «لیلة المبیت» به هنگام خفتن در جایگاه پیغمبر(صلى الله علیه وآله)) جان خود را بخاطر خشنودى خدا مى فروشند; و خداوند نسبت به همه بندگان مهربان است.

مفسر معروف اهل تسنن «ثعلبى» مى گوید: هنگامى که پیغمبر اسلام(صلى الله علیه وآله)تصمیم گرفت به «مدینه»مهاجرت کند، براى اداى دین هاى خود و تحویل دادن امانت هائى که نزد او بود على(علیه السلام) را به جاى خویش قرار داد و شب هنگام که مى خواست به سوى غار «ثَور» برود و مشرکان، اطراف خانه او را براى حمله به او محاصره کرده بودند، دستور داد على(علیه السلام) در بستر او بخوابد و پارچه سبز رنگى (بُرْد حَضْرَمى) که مخصوص خود پیغمبر بود روى خود بکشد، در این هنگام خداوند به «جبرئیل» و «میکائیل» وحى فرستاد:

من بین شما برادرى ایجاد کردم و عمر یکى از شما را طولانى تر قرار دادم کدام یک از شما حاضر است ایثار به نفس کند و زندگى دیگرى را بر خود مقدم دارد؟

هیچ کدام حاضر نشدند.

به آنها وحى شد، اکنون على(علیه السلام) در بستر پیغمبر خوابیده و آماده شده جان خویش را فداى او سازد، به زمین بروید و حافظ و نگهبان او باشید.

هنگامى که جبرئیل بالاى سر و میکائیل پایین پاى على(علیه السلام) نشسته بودند جبرئیل مى گفت: «بَه، بَه آفرین بر تو اى على! خداوند به واسطه تو بر فرشتگان مباهات مى کند».

در این هنگام آیه فوق نازل گردید(1) و به همین دلیل آن شب تاریخى «لیلة المبیت» نامیده شده است.

«ابن عباس» مى گوید: این آیه هنگامى که پیغمبر از مشرکان کناره گرفته بود و به سوى غار مى رفت درباره على(علیه السلام) که در بستر پیغمبر خوابیده بود نازل شد.(2)

«ابو جعفر اسکافى» مى گوید: جریان خوابیدن على(علیه السلام) در بستر پیغمبر(صلى الله علیه وآله)به تواتر ثابت شده و غیر از کسانى که مسلمان نیستند و افراد سبک مغز آن را انکار نمى کنند.(3)-(4)

تفسیر:

فداکارى بزرگ در شب تاریخى هجرت

گر چه آیه فوق ـ همان طور که در شأن نزول آن ذکر شد ـ مربوط به ماجراى هجرت پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله)، فداکارى على(علیه السلام) و خوابیدن او در بستر آن حضرت نازل شده، ولى همچون سایر آیات قرآن، مفهوم و محتواى کلى و عمومى دارد.

و در واقع نقطه مقابل چیزى است که در آیات قبل، در مورد منافقان وارد شده بود.

مى فرماید: «از میان مردم کسانى هستند که جان خود را در برابر خشنودى خدا مى فروشند، و خداوند نسبت به بندگانش مهربان است» (وَ مِنَ النّاسِ مَنْ یَشْری نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللّهِ وَ اللّهُ رَئُوفٌ بِالْعِبادِ).

آن گروه، مردمى خودخواه، خودپسند، لجوج و معاند بودند که از راه نفاق در بین مردم آبروئى کسب مى کردند، و در ظاهر خود را مؤمن و خیرخواه نشان مى دادند، اما کردارشان پرده از روى گفتارشان بر مى داشت; چرا که جز فساد در زمین و نابود کردن حرث و نسل کار دیگرى نداشتند.

ولى این گروه، تنها با خدا معامله مى کنند و هر چه دارند حتى جان خود را به او مى فروشند و جز رضا و خشنودى او چیزى خریدار نیستند.

و با فداکارى و ایثار آنهاست که امر دین و دنیا اصلاح، حق زنده و پایدار مى ماند، و زندگى انسان گوارا و درخت اسلام بارور مى گردد.

جمله «وَ اللّهُ رَؤُفٌ بِالْعِبادِ» که در حقیقت، نقطه مقابل چیزى است که در آیات قبل درباره منافقان مفسد فى الارض آمده بود: (فَحَسْبُهُ جَهَنَّمَ وَ لَبِئْسَ الْمِهادُ)(5) ممکن است اشاره به این باشد که: خداوند در عین این که بخشنده جان به انسان است همان را خریدارى مى کند و بالاترین بها را که همان خشنودى خویش است به انسان مى پردازد.

قابل توجه این که فروشنده، «انسان» و خریدار «خدا» و متاع «جان» و بهاى معامله «خشنودى ذات پاک» اوست. در حالى که در موارد دیگرى بهاى این گونه معاملات را بهشت جاویدان و نجات از دوزخ ذکر کرده است مثلاً مى فرماید: إِنَّ اللّهَ اشْتَرى مِنَ الْمُؤْمِنینَ أَنْفُسَهُمْ وَ أَمْوالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ یُقاتِلُونَ فی سَبیلِ اللّهِ فَیَقْتُلُونَ وَ یُقْتَلُونَ...: «خدا از مؤمنان جان ها و مال هایشان را خریدارى مى کند که بهشت از آن آنها باشد، در راه خدا پیکار مى کنند مى کشند و کشته مى شوند...».(6)

و شاید به همین جهت است که آیه مورد بحث با کلمه «مِنْ» تبعیضیه (وَ مِنَ النّاسِ) شروع شده یعنى تنها بعضى از مردم هستند که قادرند به این کار فوق العاده دست زنند، و تنها بهائى را که در مقابل ایثار جان طلب مى کنند، همان خشنودى خدا بوده باشد، ولى در آیه 111 سوره «توبه» که در بالا آوردیم همه مؤمنان به معامله با خدا، در برابر بهشت جاویدان دعوت شده اند.

این احتمال نیز در تفسیر جمله «وَ اللّهُ رَئُوفٌ بِالْعِبادِ» و تناسب آن با آغاز آیه وجود دارد که، خدا مى خواهد این حقیقت را روشن سازد که وجود این چنین افراد وفادار و ایثارگر در میان مردم، از رأفت و مهربانى خدا نسبت به بندگانش سرچشمه گرفته; زیرا اگر چنین انسان هاى از خود گذشته در جوامع انسانى وجود نداشته باشند، ارکان دین و اجتماع فرو مى ریزد، ولى خداوند مهربان با این دوستان ایثارگر خود، جلو خرابکارى دشمنان را مى گیرد.

به هر حال، این آیه با توجه به شأن نزولى که مشروحاً گفته شد، یکى از بزرگترین فضایل على(علیه السلام) است که در اکثر منابع اسلامى آمده، و به قدرى چشمگیر است که «معاویه»، به خاطر دشمنى خاصى که با على(علیه السلام) داشت طبق روایتى از این فضیلت چنان ناراحت بود که «سمرة بن جندب» را با چهارصد هزار درهم تطمیع کرد که بگوید: این آیه درباره «عبدالرحمن بن ملجم»، قاتل على(علیه السلام)(طبق حدیث مجعولى) نازل شده، و آن منافق جنایت پیشه، نیز چنین کرد.(7)

ولى همان طور که انتظار مى رفت حتى یک نفر این حدیث مجعول را نپذیرفت.

* * *

1 ـ «بحار الانوار»، جلد 19، صفحات 38، 39، 64 و 86، و جلد 36، صفحات 40 و 43.

2 ـ «بحار الانوار»، جلد 19، صفحه 56، حدیث 16، و جلد 36، صفحه 41، حدیث 3، و صفحه 42، حدیث 5.

3 ـ همان طور که «ابن ابى الحدید» در «شرح نهج البلاغه»، جلد 13، صفحات 261 و 262 (چاپ کتابخانه آیة اللّه مرعشى نجفى، 1404 هـ ق) ذکر کرده است ـ «الغدیر»، جلد 2، صفحه 47 (دار الکتاب العربى).

4 ـ جلد دوم «الغدیر» صفحه 48 به بعد مى نویسد: «غزالى» در کتاب «احیاء العلوم»، جلد سوم، صفحه 238 و «گنجى» در کتاب «کفایة الطالب»، صفحه 114 و «صفورى» در «نزهة المجالس»، جلد دوم، صفحه 209 و «ابن صباغ مالکى» در کتاب «الفصول المهمة»، صفحه 33، «سبط ابن جوزى حنفى» در «تذکرة الخواص»، صفحه 21، «شبلنجى» در «نور الابصار»، صفحه 86 و «احمد» در «مسند»، جلد یک، صفحه 348 و «تاریخ طبرى»، جلد دوم، صفحات 99 تا 101، و «ابن سعد» در کتاب «الطبقات»، جلد 1، صفحه 212، و «ابن هشام» در «سیرة»، جلد دوم، صفحه 291 و «حلبى» در «سیره» خود و «تاریخ یعقوبى»، جلد دوم، صفحه 29 جریان «لیلة المبیت» را نقل کرده اند.

5 ـ بقره، آیه 206.

6 ـ توبه، آیه 111.

7 ـ داستان این معامله را «ابن ابى الحدید» در «شرح نهج البلاغه»، جلد 4، صفحه 73 نقل کرده است ـ «بحار الانوار»، جلد 33، صفحه 215 ـ «فرحة الغرى»، صفحات 19 و 20 (انتشارات رضى قم) ـ «شواهد التنزیل»، جلد 1، صفحه 132 (انتشارات مجمع احیاء الثقافة الاسلامیة، وابسته به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى).

......................

تفسیر نمونه