شرح آیه 214 سوره مبارکه بقره
214- أَمْ حَسِبْتُمْ أَن تَدْخُلُوا الْجَنَّةَ وَلَمَّا يَأْتِكُم مَّثَلُ الَّذِينَ خَلَوْا مِن قَبْلِكُم ۖ مَّسَّتْهُمُ الْبَأْسَاءُ وَالضَّرَّاءُ وَزُلْزِلُوا حَتَّىٰ يَقُولَ الرَّسُولُ وَالَّذِينَ آمَنُوا مَعَهُ مَتَىٰ نَصْرُ اللَّهِ ۗ أَلَا إِنَّ نَصْرَ اللَّهِ قَرِيبٌ
214- آیا گمان کردید داخل بهشت مى شوید، بى آن که حوادثى همچون حوادث گذشتگان به شما برسد؟! همانان که سختى ها و زیان ها به آنها رسید، و آنچنان بى قرار شدند که پیامبر و افرادى که با او ایمان آورده بودند گفتند: «پس یارى خدا کى خواهد آمد؟!» (به آنها گفته شد:) آگاه باشید، یارى خدا نزدیک است!
بعضى از مفسران گفته اند: هنگامى که در جنگ احزاب ترس و خوف شدید بر مسلمانان غالب شد و در محاصره قرار گرفتند، این آیه نازل شد و آنان را به صبر و استقامت دعوت نمود و وعده یارى و نصرت به آنها داد.(1)
و نیز گفته شده: هنگامى که مسلمانان در جنگ اُحُد شکست خوردند «عبداللّه بن ابى» به آنها گفت: تا کى خود را به کشتن مى دهید، اگر محمّد پیغمبر بود خداوند یاران او را گرفتار اسارت و قتل نمى کرد، در این موقع آیه فوق نازل شد.(2)
تفسیر:
بدون امتحان وارد بهشت نمى شوید!
از آیه فوق، چنین بر مى آید که: جمعى از مؤمنان مى پنداشتند عامل اصلى ورود در بهشت تنها اظهار ایمان به خداست و به دنبال آن نباید ناراحتى و رنجى را متحمل شوند، و بى آن که تلاش و کوشش به خرج دهند، خداوند همه کارها را روبراه خواهد کرد و دشمنان را نابود خواهد ساخت.
قرآن در برابر این تفکر نادرست، به سنت همیشگى خداوند اشاره کرده مى فرماید: «آیا گمان کردید داخل بهشت مى شوید بى آن که حوادثى همچون حوادث سخت گذشتگان به شما برسد» (أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تَدْخُلُوا الْجَنَّةَ وَ لَمّا یَأْتِکُمْ مَثَلُ الَّذینَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِکُمْ).
«همانها که شدائد و زیان هاى فراوان به آنها رسید و آن چنان ناراحت و متزلزل شدند که پیامبر الهى و افرادى که ایمان آورده بودند گفتند: پس یارى خدا کى خواهد آمد»؟ (مَسَّتْهُمُ الْبَأْساءُ وَ الضَّرّاءُ وَ زُلْزِلُوا حَتّى یَقُولَ الرَّسُولُ وَ الَّذینَ آمَنُوا مَعَهُ مَتى نَصْرُ اللّهِ).
و چون آنها نهایت استقامت خود را در برابر این حوادث به خرج دادند و دست به دامن الطاف الهى زدند به آنها گفته شد: «آگاه باشید! یارى خدا نزدیک است» (أَلا إِنَّ نَصْرَ اللّهِ قَریبٌ).
«بَأْساء» از ماده «بَأس» به گفته «معجم مقاییس اللغة»: در اصل، به معنى شدت و مانند آن است و به هر گونه رنج و عذاب و ناراحتى گفته مى شود، و به افراد شجاع که در میدان جنگ شدیداً مقاومت مى کنند، «بَئیس» یا «ذو البأس» گفته مى شود.
و «ضَرّاء» به گفته «راغب» در «مفردات»: نقطه مقابل «سَرّاء» یعنى آنچه مایه مسرت و موجب منفعت است، مى باشد، بنابراین هر گونه زیانى که دامنگیر انسان بشود در امور جانى، مالى، عرضى و امثال آن را شامل مى گردد.
جمله مَتىنَصْرُ اللّهِ: «یارى خدا کى مى آید؟» که از سوى پیامبران و مؤمنان در مواقع نهایت شدت گفته مى شد، به معنى شک و تردید در این موضوع، یا اعتراض و ایراد نیست، بلکه به عنوان تقاضا و انتظار، مطرح مى شده است، و لذا به دنبال آن، از سوى خداوند، به آنها بشارت داده مى شد که یارى خدا نزدیک است.
این احتمال که جمله «مَتى نَصْرُ اللّهِ» از سوى گروهى از مؤمنان باشد، و جمله «أَلا إِنَّ نَصْرَ اللّهِ قَریبٌ» از سوى پیامبر خدا(صلى الله علیه وآله) که بعضى از مفسران ذکر کرده اند، بسیار بعید به نظر مى رسد.
به هر حال، آیه فوق، به یکى از سنن الهى که در همه اقوام جارى بوده است اشاره مى کند و به مؤمنان در همه قرون و اعصار هشدار مى دهد: براى پیروزى، موفقیت و نایل شدن به مواهب بهشتى، باید به استقبال مشکلات بروند و فداکارى کنند و در حقیقت، این مشکلات آزمونى است که مؤمنان را پرورش مى دهد و صاحبان ایمان راستین را از متظاهران به ایمان، آشکار مى سازد.
تعبیر به الَّذِیْنَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِکُمْ: «کسانى که پیش از شما بودند» به مسلمانان مى گوید: این تنها شما نیستید که گرفتار انواع مشکلات از سوى دشمنان در تنگناهاى زندگى شده اید، بلکه اقوام پیشین نیز، گرفتار همین مشکلات و شدائد بوده اند، تا آنجا که گاهى کارد به استخوانشان مى رسید و فریاد استغاثه آنها بلند مى شد.
اصولاً رمز تکامل و ترقى انسان ها همین است، افراد و امت ها باید در کوره هاى سخت حوادث قرار بگیرند، و همچون فولاد آبدیده شوند، استعدادهاى درونى آنها شکوفا گردد، و ایمانشان به خدا قوى تر شود، ضمناً افراد لایق و مقاوم و با ایمان، از افراد نالایق شناخته شوند و صفوفشان از هم جدا گردد، این سخن را با حدیثى از پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) پایان مى دهیم:
«خَبّابِ بنِ اَرَتّ» از مجاهدان راستین صدر اسلام مى گوید: خدمت پیامبر(صلى الله علیه وآله) از آزار مشرکان شکایت کردم، فرمود: امت هائى که پیش از شما بودند با انواع بلاها شکنجه مى شدند، ولى این امر هرگز آنها را از دینشان منصرف نمى کرد، تا آنجا که اره بر سر بعضى از آنها مى گذاردند و آنها را به دو پاره تقسیم مى کردند... به خدا سوگند! که برنامه دین خدا کامل مى شود و به پیروزى مى رسد تا آنجا که یک نفر سوار، فاصله میان «صنعاء و حَضرَمُوت» (بیابان هاى مخوف عربستان) را طى مى کند، و از هیچ چیز جز خدا نمى ترسد... ولى شما عجله مى کنید.(3)
* * *
1 و 2 ـ «مجمع البیان»، جلد 1، صفحه 308 (جلد 2، صفحه 67، مؤسسة الاعلمى للمطبوعات، بیروت)، ذیل آیه مورد بحث ـ «بحار الانوار»، جلد 20، صفحه 188 ـ تفسیر «قرطبى»، جلد 3، صفحه 33، ذیل آیه مورد بحث ـ «بحر المحیط»، جلد 2، صفحه 360، ذیل آیه مورد بحث ـ تفسیر «رازى»، جلد 6، صفحه 377، ذیل آیه مورد بحث و دیگر تفاسیر.
3 ـ «درّ المنثور»، جلد 1، صفحه 243 (صفحه 583)، و تفسیر «کبیر»، جلد 6، صفحه 20 (صفحه 377)، ذیل آیه مورد بحث ـ «عوالى اللآلى»، جلد 1، صفحه 98، حدیث 13 (انتشارات سیّد الشهداء) ـ تفسیر «ابن کثیر»، جلد 1، صفحه 427، ذیل آیه مورد بحث ـ تفسیر «آلوسى»، جلد 2، صفحه 103، ذیل آیه مورد بحث ـ «مسند احمد»، جلد 5، صفحه 109 (دار صادر بیروت) ـ «صحیح بخارى»، جلد 8، صفحه 56 (دار الفکر بیروت، 1401 هـ ق) و....
.......................
تفسیر نمونه
