شرح آیات 226 و 227 سوره مبارکه بقره

226- لِّلَّذِينَ يُؤْلُونَ مِن نِّسَائِهِمْ تَرَبُّصُ أَرْبَعَةِ أَشْهُرٍ ۖ فَإِن فَاءُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ

227- وَإِنْ عَزَمُوا الطَّلَاقَ فَإِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ

226- کسانى که زنان خود را «ایلاء» مى نمایند [= سوگند مى خورند که با آنها، آمیزش نکنند،] حق دارند چهار ماه انتظار بکشند; اگر بازگشت کنند، (چیزى بر آنها نیست); زیرا خداوند، آمرزنده و مهربان است.

227- و اگر تصمیم به جدایى گرفتند، (آن هم با شرایطش مانعى ندارد;) چرا که خداوند شنوا و داناست.

مبارزه با یک رسم زشت جاهلى

در دوران جاهلیت، زن هیچ گونه ارزش و مقامى در جامعه عرب نداشت و به همین جهت، براى جدائى، یا تحت فشار قرار دادن او، طرق زشتى وجود داشت که یکى از آنها «ایلاء»(1) ـ به معنى سوگند خوردن بر ترک عمل زناشویى ـ بود، به این ترتیب، که هر زمان مردى از همسر خود متنفر مى شد، سوگند یاد مى کرد که با او همبستر نگردد، و با این راهِ غیر انسانى، همسر خود را در تنگناى شدیدى قرار مى داد، نه او را رسماً طلاق مى داد، تا آزادانه شوهر انتخاب کند، و نه بعد از این سوگند حاضر مى شد آشتى کرده و با همسر خود زندگى مطلوبى داشته باشد.

روشن است: مردان خود غالباً تحت فشار قرار نمى گرفتند، چون همسران متعددى داشتند.

آیات مورد بحث، با این سنت غلط مبارزه کرده و طریق گشودن این سوگند را بیان مى کند، مى فرماید: «کسانى که از زنان خود ایلاء مى کنند (سوگند یاد مى کنند که با آنها آمیزش جنسى ننمایند) حق دارند چهار ماه انتظار کشند» (لِلَّذینَ یُؤْلُونَ مِنْ نِسائِهِمْ تَرَبُّصُ أَرْبَعَةِ أَشْهُر).

این چهار ماه مهلت، براى این است که وضع خویش را با همسر خود روشن کنند و زن را از این نابسامانى، نجات دهند.

آن گاه مى افزاید: «اگر (در این فرصت) تصمیم به بازگشت گرفتند، خداوند آمرزنده و مهربان است» (فَإِنْ فائُوا فَإِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَحیمٌ).

آرى، خداوند گذشته او را در این مسأله و همچنین شکستن سوگند را بر او مى بخشد، هر چند کفاره آن چنان که خواهیم گفت به قوت خود باقى است.

* * *

و در آیه بعد مى افزاید: «و اگر تصمیم به جدائى گرفتند (آن هم با شرایطش مانعى ندارد) خداوند شنوا و دانا است» (وَ إِنْ عَزَمُوا الطَّلاقَ فَإِنَّ اللّهَ سَمیعٌ عَلیمٌ).

و هر گاه مرد هیچ یک از این دو راه را انتخاب نکند، یعنى نه به زندگى سالم زناشویى باز گردد، و نه زن را با طلاق رها سازد، در این جا حاکم شرع دخالت مى کند، مرد را به زندان مى اندازد و بر او سخت مى گیرد که بعد از گذشتن چهار ماه، مجبور شود یکى از دو راه را انتخاب کند و زن را از حال بلاتکلیفى در آورد.

به این ترتیب، با این که اسلام حکم «ایلاء» (سوگند خوردن بر ترک آمیزش جنسى) را به کلى ابطال نکرده اما آثار سوء آن را از بین برده; زیرا به کسى اجازه نمى دهد، از این راه، همسرش را سرگردان سازد، و اگر مى بینیم مدت چهار ماه به عنوان ضرب الاجل تعیین کرده، نه به خاطر این است که مى توان از این طریق مقدارى از حقوق زناشویى را باطل کرد، بلکه از این نظر است که آمیزش جنسى به عنوان یک واجب شرعى در هر چهار ماه لازم است (البته این در صورتى است که زن بر اثر طول مدت به گناه نیفتد، لذا در مورد زنان جوان که بیم گرفتارى در گناه باشد لازم است این فاصله کمتر شود).

* * *

نکته ها:

1 ـ ایلاء یک حکم استثنائى است

در آیات گذشته، سخن از سوگندهاى لغو و بى اثر بود، و گفتیم هر سوگندى که براى کار خلافى باشد، جزء سوگندهاى لغو و بیهوده است و شکستن آن هیچ محذورى ندارد و مطابق این حکم، باید سوگند بر ترک وظیفه زناشویى مطلقاً اثرى نداشته باشد، در حالى که در اسلام براى آن کفاره قرار داده شده(2) (همان کفاره شکستن قسم که در بحث سابق گفته شد) این در حقیقت مجازاتى است براى مردان لجوج تا به این شیوه ناجوانمردانه براى ابطال حقوق زن، متوسل نشوند و این کار را تکرار نکنند.

* * *

2 ـ مقایسه حکم اسلام و دنیاى غرب

در غرب و سنت هاى جاهلى آنها نیز چیزى شبیه ایلاء وجود دارد که آن را جدائى جسمانى مى نامند.

توضیح این که: از آنجا که طلاق در میان مسیحیان نیست، بعد از انقلاب کبیر فرانسه، یکى از راه هایى که براى جدائى میان زن و مردى که حاضر نبودند با هم زندگى کنند، تصویب شد، جدائى جسمى بود و آن این بود که:

زن و مرد موقتاً از هم جدا شده و در خانه هاى جداگانه زندگى مى کردند (وظیفه انفاق از سوى مرد و تمکین از سوى زن ساقط مى شد، ولى رابطه ازدواج بر قرار بود) با این حال، نه مرد مى توانست همسر دیگرى اختیار کند و نه زن مى توانست شوهر نماید، مدت این جدائى ممکن بود تا سه سال ادامه پیدا کند، بعد از این مدت ناچار بودند جدائى را رها ساخته و با هم زندگى کنند.(3)

گر چه دنیاى غرب، این جدائى را تا سه سال اجازه مى دهد، ولى اسلام اجازه نمى دهد بیش از چهار ماه این وضع نابسامان ادامه یابد، مرد باید بعد از این مدت، وضع خود را روشن سازد، و اگر سرپیچى کند، حکومت اسلامى مى تواند او را تحت فشار شدید قرار دهد تا کار را یکسره کند.

* * *

3 ـ اوصاف الهى در پایان هر آیه

قابل توجه این که در بسیارى از آیات قرآن، اوصافى از خداوند، پایانگر بحث ها است، این اوصاف همیشه رابطه مستقیمى با محتواى آیه دارد، و چنان نیست که انتخاب آن بدون رابطه نزدیکى صورت گرفته باشد.

از جمله در آیات مورد بحث، هنگامى که سخن از ایلاء و تصمیم بر شکستن این قسم گناه آلود مى گوید، آیه با جمله «غَفُورٌ رَحِیْمٌ» ختم مى شود، اشاره به این که این حرکت صحیح، سبب مى شود گذشته گناه آلود، مشمول غفران رحمت الهى گردد، و هنگامى که سخن از تصمیم بر طلاق در میان است، روى اوصاف «سَمِیْعٌ عَلِیْمٌ» تکیه مى شود، یعنى خداوند سخنان شما را مى شنود و از انگیزه طلاق و جدائى آگاه است، و شما را بر طبق آن جزا مى دهد.

* * *

1 ـ «ایلاء» از ماده «أَلْوْ» آمده که به معنى قدرت نمائى و تصمیم است، و از آنجا که سوگند نمونه اى از آن مى باشد، این واژه بر آن اطلاق شده است.

2 ـ اگر مرد قبل از چهار ماه، آمیزش جنسى کند، کفاره آن مسلّم و اجماعى است، و اگر بعد از چهار ماه باشد، این حکم در میان فقهاء مشهور است، هر چند بعضى، کفاره را در این صورت انکار کرده اند.

3 ـ «حقوق زن در اسلام و اروپا».

...............

تفسیر نمونه