شرح آیه 232 سوره مبارکه بقره

232- وَإِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ فَبَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَلَا تَعْضُلُوهُنَّ أَن يَنكِحْنَ أَزْوَاجَهُنَّ إِذَا تَرَاضَوْا بَيْنَهُم بِالْمَعْرُوفِ ۗ ذَٰلِكَ يُوعَظُ بِهِ مَن كَانَ مِنكُمْ يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ ۗ ذَٰلِكُمْ أَزْكَىٰ لَكُمْ وَأَطْهَرُ ۗ وَاللَّهُ يَعْلَمُ وَأَنتُمْ لَا تَعْلَمُونَ

232- و هنگامى که زنان راطلاق دادید و به پایان عدّه خود رسیدند، مانع آنها نشوید که با همسران (سابق) خویش، ازدواج کنند; اگر رضایت در میان آنان، به طرز پسندیده اى برقرار گردد. این دستورى است که تنهاافرادى از شما، که ایمان به خدا و روز قیامت دارند، از آن، پند مى گیرند. این (دستور)، براى رشد (خانواده هاى) شما و پاکیزگى (جامعه) مفیدتر است; و خدا مى داند و شما نمى دانید.

یکى از یاران پیامبر(صلى الله علیه وآله) به نام «مَعْقِل بن یسار» خواهرى به نام «جَملاء» داشت که از همسرش «عاصم بن عُدَىّ» طلاق گرفته بود، بعد از پایان عدّه، مایل بود بار دیگر به عقد همسرش درآید، ولى برادرش از این کار مانع شد، آیه فوق نازل شد و او را از مخالفت با چنین ازدواجى نهى کرد.

و نیز گفته اند: آیه هنگامى نازل شد که «جابر بن عبداللّه» با ازدواج مجدد دختر عمویش با شوهر سابق خویش، مخالفت مىورزید.(1)

شاید در جاهلیت چنین حقى به غالب بستگان نزدیک مى دادند که در امر ازدواج زنان و دختران خویشاوند دخالت کنند.

شک نیست که برادر و پسر عمو از نظر فقه شیعه، هیچ گونه ولایتى بر خواهر و دختر عموى خود ندارند و آیه فوق مى خواهد این گونه دخالت هاى غیر مجاز را نفى کند، بلکه چنان که خواهیم دید از آیه فوق، حکم وسیع ترى حتى درباره اولیاء استفاده مى شود که حتى پدر و جدّ ـ چه رسد به بستگان دیگر و یا بیگانگان ـ حق ندارند با چنین ازدواج هائى مخالفت کنند.

تفسیر:

شکستن یکى دیگر از زنجیرهاى اسارت زنان

همان گونه که قبلاً اشاره شد، در زمان جاهلیت زنان در زنجیر اسارت مردان بودند و بى آن که به اراده و تمایل آنان توجه شود، مجبور بودند زندگى خود را طبق تمایلات مردان خودکامه تنظیم کنند.

از جمله، در مورد انتخاب همسر، به خواسته و میل زن هیچ گونه اهمیتى داده نمى شد، حتى اگر زن با اجازه ولىّ، ازدواج مى کرد سپس از همسرش جدا مى شد باز پیوستن ثانوى او به همسر اول، بستگى به اراده مردان فامیل داشت و بسیار مى شد با این که زن و شوهر، بعد از جدائى علاقه به بازگشت داشتند مردان خویشاوند روى پندارها و موهوماتى مانع مى شدند.

قرآن صریحاً این روش را محکوم کرده، مى گوید: «هنگامى که زنان را طلاق دادید و عدّه خود را به پایان رسانیدند، مانع آنها نشوید که با همسران (سابق) خویش ازدواج کنند اگر در میان آنها به طرز پسندیده اى تراضى برقرار گردد» (وَ إِذا طَلَّقْتُمُ النِّساءَ فَبَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَلا تَعْضُلُوهُنَّ أَنْ یَنْکِحْنَ أَزْواجَهُنَّ إِذا تَراضَوْا بَیْنَهُمْ بِالْمَعْرُوفِ).

این در صورتى است که مخاطب در این آیه اولیاء و مردان خویشاوند باشند، ولى این احتمال نیز داده شده است که مخاطب در آن، همسر اول باشد، یعنى هنگامى که زنى را طلاق دادید مزاحم ازدواج مجدد او با خواستگاران دیگر نشوید; زیرا بعضى از افراد لجوج،هم در گذشته و هم امروز، بعد از طلاق دادن زن، نسبت به ازدواج او با همسر دیگرى حساسیت به خرج مى دهند که چیزى جز یک اندیشه جاهلى نیست.(2)

ضمناً در آیه سابق بلوغ اجل، به معنى رسیدن به روزهاى آخر عدّه بود، در حالى که در آیه مورد بحث، به قرینه ازدواج مجدد، منظور پایان کامل عدّه است.(3)

بنابراین، از آیه استفاده مى شود زنان «ثَیِّبِه» (آنان که لااقل یک بار ازدواج کرده اند) در ازدواج مجدد خود هیچ گونه نیازى به جلب موافقت اولیاء ندارند حتى مخالفت آنها بى اثر است.

آن گاه در ادامه آیه، بار دیگر هشدار مى دهد و مى فرماید: «این دستورى است که تنها افرادى از شما که ایمان به خدا و روز قیامت دارند از آن پند مى گیرند» (ذلِکَ یُوعَظُ بِهِ مَنْ کانَ مِنْکُمْ یُؤْمِنُ بِاللّهِ وَ الْیَوْمِ الآْخِرِ).

و باز براى تأکید بیشتر مى گوید: «این براى پاکى و نمو (خانواده هاى شما) مؤثرتر و براى شستن آلودگى ها مفیدتر است و خدا مى داند و شما نمى دانید» (ذلِکُمْ أَزْکى لَکُمْ وَ أَطْهَرُ وَ اللّهُ یَعْلَمُ وَ أَنْتُمْ لاتَعْلَمُونَ).

این بخش از آیه، در واقع مى گوید: این احکام، همه به نفع شما بیان شده منتهى، کسانى مى توانند از آن بهره گیرند که سرمایه ایمان به مبدأ و معاد را داشته باشند، و بتوانند تمایلات خود را کنترل کنند.

و به تعبیر دیگر، این جمله مى گوید: نتیجه عمل به این دستورها، صد در صد به خود شما مى رسد، ولى ممکن است بر اثر کمى معلومات، به فلسفه این احکام واقف نشوید.

اما خدائى که از اسرار آنها آگاه است به خاطر حفظ طهارت و پاکیزگى خانواده هاى شما، این قوانین را مقرر فرموده است.

قابل توجه این که: عمل به این دستورها، هم موجب تزکیه و هم موجب طهارت معرفى شده (أَزْکى لَکُمْ وَ أَطْهَرُ).

یعنى هم آلودگى ها را که بر اثر غلط کارى دامنگیر خانواده ها مى شود بر طرف مى سازد، و هم مایه نمو و تکامل و خیر و برکت است، (فراموش نباید کرد که «تزکیه» در اصل از «زکات» به معنى نمو گرفته شده است).

بعضى از مفسران، جمله «أَزْکى لَکُمْ» را اشاره به ثواب هائى مى دانند که با عمل به این دستورها حاصل مى شود، و جمله «أَطْهَرُ» را اشاره به پاک شدن از گناهان.

بدیهى است: حوادثى پیش مى آید که دو همسر با تمام علاقه اى که به یکدیگر دارند، تحت تأثیر آن از هم جدا مى شوند، بعد که آثار مرگبار جدائى را با چشم خود مى بینند، پشیمان شده و تصمیم به بازگشت مى گیرند، سختگیرى و تعصب در برابر بازگشت آنها، ضربه سنگینى به هر دو مى زند و اى بسا مایه انحراف و آلودگى آنها شود و اگر فرزندانى در این وسط باشند ـ که غالباً هستند ـ سرنوشت بسیار دردناکى خواهند داشت، و مسئول این عواقب شوم، کسانى هستند که از آشتى آنها جلوگیرى مى کنند.

* * *

1 ـ «مجمع البیان»، جلد 1 و 2، صفحه 332 (جلد 2، صفحه 109، مؤسسة الاعلمى للمطبوعات، چاپ اول، 1415 هـ ق)، ذیل آیه مورد بحث ـ بسیارى از مفسران دیگر مانند: «قرطبى»، تفسیر «کبیر»، تفسیر 2«روح المعانى» و «فى ظلال القرآن»، هر دو شأن نزول یا یکى از آن دو را ذیل آیه مورد بحث نقل کرده اند ـ «فقه القرآن» قطب راوندى، جلد 2، صفحه 181 (کتابخانه آیة اللّه مرعشى نجفى، 1405 هـ ق).

2 ـ بعضى تفسیر دوم را ترجیح داده اند به خاطر این که با آیات قبل که مخاطب عموماً شوهران مى باشند هماهنگ است (ولى این اشکال را دارد که تعبیر «أَزْواجَهُنَّ» نسبت به همسران آینده یک تعبیر مجازى است، به علاوه با شأن نزول آیه نیز سازگار نیست).

3 ـ به اصطلاح در آیه سابق، غایت جزء مُغَیّى بود و در اینجا خارج از مُغَیّى.

.....................

تفسیر نمونه