شرح آیات 40 و 41 سوره مبارکه اعراف
بار دیگر قرآن به سراغ سرنوشت افراد متکبر و لجوج، یعنى آنها که زیر بار آیات پروردگار نمى روند و در برابر حق تسلیم نیستند، رفته، مى فرماید: «کسانى که آیات ما را تکذیب کنند و در برابر آن تکبر ورزند درهاى آسمان به روى آنان گشوده نمى شود» (إِنَّ الَّذینَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا وَ اسْتَکْبَرُوا عَنْها لاتُفَتَّحُ لَهُمْ أَبْوابُ السَّماءِ).
در حدیثى از امام باقر(علیه السلام) چنین مى خوانیم:
أَمَّا الْمُؤْمِنُونَ فَتُرْفَعُ أَعْمالُهُمْ وَ أَرْواحُهُمْ إِلَى السَّماءِ فَتُفَتَّحُ لَهُمْ أَبْوابُها وَ أَمَّا الْکافِرُ فَیُصْعَدُ بِعَمَلِهِ وَ رُوحِهِ حَتّى إِذا بَلَغَ إِلَى السَّماءِ نادَى مُناد اهْبِطُوا بِهِ إِلى سِجِّین:
«اما مؤمنان، اعمال و ارواحشان به سوى آسمان ها برده مى شود و درهاى آسمان به روى آنها گشوده خواهد شد، اما کافر روح و عملش را بالا مى برند تا به آسمان برسد، در این هنگام کسى صدا مى زند آن را به سوى سجین (دوزخ) پائین ببرید».(1)
به همین مضمون روایاتى نیز از پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله) در تفسیر «طبرى» و سایر تفاسیر در ذیل آیه مورد بحث نقل شده است.
ممکن است منظور از آسمان در اینجا معنى ظاهر آن باشد، و نیز ممکن است کنایه از مقام قرب خدا بوده باشد، همان طور که در آیه 10 سوره «فاطر» مى خوانیم: إِلَیْهِ یَصْعَدُ الْکَلِمُ الطَّیِّبُ وَ الْعَمَلُ الصّالِحُ یَرْفَعُه: «سخنان پاکیزه به سوى او بالا مى روند و عمل صالح را ترفیع مى دهد».
سپس اضافه مى کند: «آنها وارد بهشت نخواهند شد، تا زمانى که شتر از سوراخ سوزن بگذرد»! (وَ لایَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ حَتّى یَلِجَ الْجَمَلُ فی سَمِّ الْخِیاطِ).
این تعبیر، کنایه لطیفى از محال بودن این امر است، در واقع براى این که عدم امکان دخول این افراد در بهشت به صورت یک مسأله حسى درآید، این مثال انتخاب شده است، تا همان طور که هیچ کس تردید ندارد که ممکن نیست شتر با آن جثّه بزرگش از سوراخ باریک سوزن عبور کند، همین طور مسلّم بدانند راهى براى ورود افراد بى ایمان متکبر در بهشت مطلقاً موجود نیست!
«جَمَل» در لغت به معنى شترى است که تازه دندان برآورده، ولى یکى دیگر از معانى «جمل» طناب محکمى است که کشتى ها را با آن مهار مى کنند،(2) و از آنجا که طناب و سوزن، تناسب بیشترى با هم دارند، بعضى این معنى را در تفسیر آیه بهتر دانسته اند.
ولى بیشتر مفسران اسلامى معنى اول را ترجیح داده اند، و حق با آنها است ;
زیرا:
اّولاً ـ در روایات پیشوایان اسلام نیز تعبیراتى دیده مى شود که با تفسیر اول متناسب است.(3)
ثانیاً ـ نظیر این تفسیر، درباره ثروتمندان (خودخواه و متکبر) نیز در «انجیل» دیده مى شود، در «انجیل لوقا»، باب 18، جملات 24 و 25 مى خوانیم که عیسى(علیه السلام) فرمود: «چه بسیار مشکل است کسانى را که صاحبان دولتند، درآمدن در ملکوت خدا; زیرا آسان تر است شتر را که در چشمه سوزن درآید از این که صاحب دولتى در ملکوت خدا داخل شود».(4)
حداقل از این جمله چنین استفاده مى شود که: این کنایه، از قدیم در میان اقوام معمول بوده است.
هم امروز نیز در میان ما این ضرب المثل درباره افرادى که گاهى زیاد سختگیرند و گاهى بسیار آسان مى گیرند رائج است، مى گویند «فلان کس گاهى از دروازه وارد نمى شود، ولى گاهى از چشمه سوزن عبور مى کند».
ثالثاً ـ با توجه به این که کلمه «جمل» بیشتر در معنى اول به کار مى رود و استعمال این کلمه در معنى طنابِ ضخیم، بسیار کم است تفسیر اول مناسب تر به نظر مى رسد.
و در پایان آیه براى تأکید و توضیح بیشتر اضافه مى کند: «این چنین گنهکاران را کیفر مى دهیم» (وَ کَذلِکَ نَجْزِی الْمُجْرِمینَ).
* * *
در آیه بعد، به قسمتى دیگر از مجازات دردناک آنها اشاره کرده مى فرماید: «براى این گونه افراد، بسترهائى از جهنم و آتش سوزان است و روى آنها پوشش هائى از همان آتش سوزان قرار دارد» (لَهُمْ مِنْ جَهَنَّمَ مِهادٌ وَ مِنْ فَوْقِهِمْ غَواش).(5)
و باز براى تأکید اضافه مى کند: «این چنین ظالمان و ستمگران را کیفر مى دهیم» (وَ کَذلِکَ نَجْزِی الظّالِمینَ).
جالب این که: گاهى از آنها به عنوان «مجرم»، گاهى، «ظالم» و گاهى «تکذیب کننده آیات پروردگار» و گاهى «متکبر» تعبیر مى کند که همه آنها در واقع به یک حقیقت برمى گردد.
* * *
1 ـ «مجمع البیان»، جلد 4، صفحه 254، ذیل آیه مورد بحث، مؤسسة الاعلمى للمطبوعات بیروت، طبع اول، 1415 هـ ق ـ «نور الثقلین»، جلد 2، صفحه 30 و جلد 5، صفحه 530، مؤسسه اسماعیلیان قم، طبع چهارم، 1412 هـ ق ـ «بحار الانوار»، جلد 70، صفحه 184 ـ تفسیر «صافى»، جلد 2، صفحه 196 و جلد 5، صفحه 299، مکتبة الصدر تهران، طبع دوم، 1416 هـ ق.
2 ـ به کتاب «تاج العروس» و «قاموس»، ماده «جمل» مراجعه کنید.
3 ـ «بحار الانوار»، جلد 4، صفحه 45 و جلد 8، صفحه 318 و جلد 32، صفحات 106 و 127.
4 ـ در ترجمه انجمن پخش کتب مقدسه در میان ملل چنین آمده:
«...عیسى گفت: چه دشوار است که دولتمندان داخل ملکوت خدا شوند ـ زیرا گذشتن شتر از سوراخ سوزن آسان تر است از دخول دولتمندى در ملکوت خدا».
5 ـ «مِهاد» جمع «مهد» (بر وزن عهد) به معنى بستر است، «غَواش» که در اصل «غواشى» جمع «غاشیه» بوده، به معنى پوشش است، و به خیمه نیز اطلاق مى گردد، در آیه بالا ممکن است به معنى خیمه و یا به معنى پوشش بوده باشد.
.........................
تفسیر نمونه
