شرح آیات 132 و 133 سوره مبارکه اعراف

132وَ قالُوا مَهْما تَأْتِنا بِهِ مِنْ آیَة لِتَسْحَرَنا بِها فَما نَحْنُ لَکَ بِمُؤْمِنینَ

133فَأَرْسَلْنا عَلَیْهِمُ الطُّوفانَ وَ الْجَرادَ وَ الْقُمَّلَ وَ الضَّفادِعَ وَ الدَّمَ آیاتمُفَصَّلات فَاسْتَکْبَرُوا وَ کانُوا قَوْماً مُجْرِمینَ

ترجمه:

132 ـ و گفتند: «هر نشانه و معجزه اى براى ما بیاورى که سحرمان کنى، ما به تو ایمان نمى آوریم»!

133 ـ سپس (بلاها را پشت سرهم بر آنها نازل کردیم;) طوفان و ملخ و آفت گیاهى و قورباغه ها و خون را ـ که نشانه هائى از هم جدا بودند ـ بر آنها فرستادیم; ولى (باز بیدار نشدند، و) تکبر ورزیدند، و جمعیت گنهکارى بودند!

تفسیر:

بلاهاى پى درپى و رنگارنگ

در این آیات، به مرحله دیگرى از درس هاى بیدارکننده اى که خدا به قوم فرعون داد، اشاره شده است.

هنگامى که مرحله اول یعنى خشکسالى و زیان هاى مالى در آنها، اثر بیدارکننده نگذاشت، نوبت مرحله دوم که مجازات هاى سخت تر و شدیدتر بود فرا رسید، و خداوند آنها را به بلاهاى پى درپى و کوبنده که به طور متناوب نازل مى شد، گرفتار ساخت، اما متأسفانه باز هم بیدار نشدند!

در نخستین آیه مورد بحث به عنوان مقدمه اى براى نزول این بلاها مى فرماید: آنها همچنان در انکار دعوت موسى(علیه السلام)، مقاومت به خرج داده «گفتند: هر گاه آیتى براى ما بیاورى که بخواهى ما را با آن سحر کنى، ما به تو ایمان نخواهیم آورد» (وَ قالُوا مَهْما تَأْتِنا بِهِ مِنْ آیَة لِتَسْحَرَنا بِها فَما نَحْنُ لَکَ بِمُؤْمِنینَ).

تعبیر به آیه، شاید به عنوان تمسخر بوده; زیرا موسى(علیه السلام)، معجزات خود را به عنوان آیات و نشانه هاى خدا معرفى مى نمود، ولى آنها به عنوان سحر، آن را تفسیر مى کردند.

لحن آیات و قرائن چنین نشان مى دهد که: دستگاه تبلیغاتى فرعون که مسلماً با تناسب آن زمان، مجهزترین دستگاه تبلیغاتى بود، و نظام حاکم مصر، کاملاً از آن بهره بردارى مى کرد، در همه جا بسیج شده بود، که تهمت سحر را به عنوان یک شعار عمومى بر ضد موسى(علیه السلام)، پخش کند; زیرا هیچ وصله اى مناسب تر از آن براى معجزات موسى(علیه السلام) نیافته بودند، تا بدین وسیله جلو نفوذ او را در قلوب مردم بگیرند.

* * *

ولى از آنجا که خداوند بدون اتمام حجت کافى، هیچ جمعیتى را کیفر نمى دهد، در آیه بعد مى فرماید که ما چندین بلا بر آنها نازل کردیم شاید بیدار شوند.

نخست «طوفان را بر آنها فرستادیم» (فَأَرْسَلْنا عَلَیْهِمُ الطُّوفانَ).

«طوفان» از ماده «طوف» (بر وزن خوف) به معنى موجود گردنده و طواف کننده است، سپس به هر حادثه اى که انسان را احاطه کند، طوفان گفته شده، ولى در لغت عرب، بیشتر به سیلاب ها و امواج گردنده و کوبنده اى گفته مى شود که خانه ها را ویران مى کند و درختان را از ریشه برمى کند (اگر چه در زبان فارسى امروز، طوفان، بیشتر به بادهاى شدید و کوبنده اطلاق مى گردد).

پس از آن، مى فرماید: «ملخ را بر زراعت ها و درختان آنها، مسلط ساخته» (وَ الْجَرادَ).

در روایات وارد شده است، آن چنان ملخ به جان درختان و زراعت ها افتاد که همه را از شاخ و برگ خالى کرد، حتى بدن آنها را نیز آزار مى داد آن چنان که داد و فریاد آنها بلند شده بود.(1)

هر بار که بلائى فرا مى رسید، دست به دامن موسى(علیه السلام) مى زدند، تا از خدا بخواهد رفع بلا کند، بعد از طوفان و ملخ خوارگى نیز همین تقاضا را کردند، و موسى(علیه السلام)پذیرفت و بلا برطرف شد، ولى باز دست از لجاجت خویش برنداشتند.

بار سوم «قمل را بر آنها مسلط ساخت» (وَ الْقُمَّلَ).

در این که منظور از «قُمَل» چیست؟ میان مفسران گفتگو است، ولى ظاهر این است که یک نوع آفت نباتى بوده که به غلات آنها افتاد، و همه را فاسد کرد.

هنگامى که امواج این بلا فرو نشست و باز ایمان نیاوردند، بار دیگر، «نسل قورباغه را آن چنان افزایش دادیم که به صورت یک بلا زندگى آنها را فرا گرفت» (وَ الضَّفادِعَ).(1)

همه جا قورباغه هاى بزرگ و کوچک، حتى در خانه ها، اطاق ها و سفره ها و ظروف غذا مزاحم آنان بودند، آن چنان که دنیا بر آنان تنگ شد ولى باز در برابر حق زانو نزدند و تسلیم نشدند.

در این هنگام، «خون را بر آنها مسلط نمودیم» (وَ الدَّمَ).

بعضى گفته اند بیمارى «رعاف» (خون دماغ شدن) به صورت یک بیمارى عمومى درآمد و همگى گرفتار آن شدند.

ولى بیشتر روات و مفسران گفته اند: رودخانه عظیم نیل به رنگ خون درآمد، آن چنان که براى هیچ مصرفى قابل استفاده نبود!(2)

و در پایان مى فرماید: «این آیات و معجزات آشکار و نشانه هاى حقانیت موسى را به آنها نشان دادیم، اما آنها در برابر آن تکبر ورزیدند و از قبول حق سر باز زدند و جمعیت مجرم و گنهکارى بودند» (آیات مُفَصَّلات فَاسْتَکْبَرُوا وَ کانُوا قَوْماً مُجْرِمینَ).

در بعضى از روایات مى خوانیم: هر کدام از این بلاها، در یکسال واقع مى شد یعنى یکسال طوفان و سیلاب، سال دیگر ملخ خوارگى، و سال بعد آفات نباتى و همچنین.(3)

ولى در بعضى دیگر از روایات مى خوانیم: میان هر یک از اینها با دیگرى یک ماه بیشتر فاصله نبود.(4)

در هر حال شک نیست که در فواصل مختلف و جدا از یکدیگر (چنان که قرآن مى فرماید مفصلات) صورت گرفت، تا مهلت کافى براى تفکر و تنبه و بیدارى داشته باشند.

قابل توجه این که: در روایات مى خوانیم: این بلاها تنها دامان فرعونیان را مى گرفت و بنى اسرائیل از آن برکنار بودند.(5)

شک نیست که این یک نوع اعجاز بوده، اما قسمتى از آن را مى توان با توجه به نکته زیر توجیه علمى نمود; زیرا:

مى دانیم: در کشورى با مشخصات مصر، بهترین نقطه زیبا و مورد توجه همان دو طرف شط عظیم نیل بوده است که در اختیار فرعونیان و قبطى ها قرار داشت، قصرهاى زیبا، خانه هاى مجلل و باغ هاى خرم و مزارع آباد را در همین منطقه مى ساختند و طبعاً به بنى اسرائیل که بردگان آنها بودند، از زمین هاى دور افتاده و بیابان ها و نقاط کم آب، سهمى مى رسید.

طبیعى است هنگامى که طوفان و سیلاب برخاست، از همه نزدیک تر به کام خطر دو طرف شط عظیم نیل بوده، و همچنین قورباغه ها از شط برمى خاستند و اثر خونابه شدن شط قبل از همه در خانه هاى فرعونیان نمایان مى شد، و اما ملخ و آفات نباتى نیز در درجه اول متوجه نقاط سرسبزتر و پربرکت تر مى شود.

آنچه در آیات فوق گفته شد، در «تورات» کنونى، نیز آمده است، ولى تفاوت هاى قابل ملاحظه اى با محتویات قرآن دارد (به سفر خروج، فصل هفتم تا دهم تورات مراجعه کنید).

* * *

1 ـ «مجمع البیان»، جلد 4، صفحه 341، ذیل آیه مورد بحث، مؤسسة الاعلمى للمطبوعات، بیروت، طبع اول، 1415 هـ ق ـ «بحار الانوار»، جلد 13، صفحه 82 ـ «نور الثقلین»، جلد 2، صفحه 58، مؤسسه اسماعیلیان قم، طبع چهارم، 1412 هـ ق ـ «المیزان»، جلد 8، صفحه 229، انتشارات جامعه مدرسین قم.

2 ـ «ضفادع» جمع «ضفدع» است، «ضفدع» به معنى قورباغه است، این کلمه به صورت جمع در آیه فوق آمده ولى عذاب هاى دیگر به صورت مفرد ذکر شده است و شاید این دلیل بر آن باشد که انواع مختلفى از قورباغه را خداوند بر اینها مسلط ساخت.

3، 4 و 5 ـ «مجمع البیان»، جلد 4، صفحه 340 به بعد، ذیل آیه مورد بحث، مؤسسة الاعلمى للمطبوعات، بیروت، طبع اول، 1415 هـ ق ـ «بحار الانوار»، جلد 13، صفحه 81 به بعد ـ «نور الثقلین»، جلد 2، صفحه 58 به بعد، مؤسسه اسماعیلیان قم، طبع چهارم، 1412 هـ ق ـ «المیزان»، جلد 8، صفحه 229 به بعد، انتشارات جامعه مدرسین قم.

....................................

تفسیر نمونه