شرح آیه 263 سوره مبارکه بقره
263- قَوْلٌ مَّعْرُوفٌ وَمَغْفِرَةٌ خَيْرٌ مِّن صَدَقَةٍ يَتْبَعُهَا أَذًى ۗ وَاللَّهُ غَنِيٌّ حَلِيمٌ
263- گفتار پسندیده (در برابر نیازمندان)، و عفو (و گذشت از تندخویى آنها)، از صدقه اى که آزارى به دنبال آن باشد، بهتر است; و خداوند، بى نیاز و داراى حلم است.
برخورد خوب بهتر از انفاق با اذیت
این آیه در حقیقت، تکمیلى است نسبت به آیه قبل، در زمینه ترک منت و آزار به هنگام انفاق، مى فرماید: «گفتار پسندیده (در برابر ارباب حاجت) و عفو و گذشت (از خشونت هاى آنان) از بخششى که آزارى به دنبال آن باشد بهتر است» (قَوْلٌ مَعْرُوفٌ وَ مَغْفِرَةٌ خَیْرٌ مِنْ صَدَقَة یَتْبَعُها أَذىً).
این را نیز بدانید که آنچه در راه خدا انفاق مى کنید در واقع براى نجات خویشتن ذخیره مى نمائید، «و خداوند (از آن) بى نیاز و (در برابر خشونت و ناسپاسى شما) بردبار است» (وَ اللّهُ غَنِیٌّ حَلیمٌ).
* * *
نکته ها:
1 ـ ارزش هاى اجتماعى اشخاص
آیه فوق منطق اسلام را در مورد ارزش هاى اجتماعى اشخاص، و حیثیت مردم روشن مى سازد، و عمل آنهائى را که در حفظ این سرمایه هاى انسانى مى کوشند و ارباب حاجت را با گفتار نیکو و احیاناً راهنمائى هاى لازم بهره مند کرده، و هرگز اسرار آنها را فاش نمى سازند، از بخشش افراد خودخواه، و کوته نظرى که در برابر کمک مختصرى هزار گونه زخم زبان به افراد آبرومند مى زنند و شخصیت آنها را در هم مى شکنند، برتر و بالاتر مى شمرد.
در حقیقت این گونه اشخاص همان طور که اشاره کردیم بیش از اندازه که نفع مى رسانند، ضرر مى زنند، و اگر سرمایه اى مى دهند، سرمایه هائى را نیز بر باد مى دهند.
از آنچه در بالا گفتیم، روشن مى شود: «قَوْلٌ مَعْرُوفٌ» معنى وسیعى دارد و هر گونه سخن نیک، دلدارى، دلجوئى و راهنمائى را شامل مى شود.
بعضى نیز گفته اند: منظور از آن امر به معروف است(1) ولى، این احتمال مناسب به نظر نمى رسد.
«مَغْفِرَةٌ» به معنى «عفو و گذشت» در برابر خشونت ارباب حاجت است.
آنها که بر اثر هجوم گرفتارى ها پیمانه صبرشان لبریز شده و گاهى بدون هیچگونه تمایل درونى، سخنان خشونت آمیزى بر زبان جارى مى سازند.
این افراد، در واقع از اجتماع ظالمى که حق آنها را نداده به این وسیله مى خواهند انتقام بگیرند، و کمترین جبرانى که اجتماع و افراد متمکن در برابر محرومیت آنان مى توانند بکنند، همین است که، سخنان آنها را که جرقه هاى آتش درون آنان است با تحمل بشنوند و با ملایمت خاموش سازند.
بدیهى است تحمل خشونت آنها و گذشت از برخوردهاى زننده آنان از عقده هایشان مى کاهد، از این رو اهمیت این دستور اسلامى روشن تر مى گردد.
بعضى کلمه «مَغْفِرَةٌ» را در اینجا به معنى ریشه اصلى آن که پوشانیدن و مستور ساختن است گرفته اند، و این کلمه را اشاره به پرده پوشى بر اسرار حاجتمندان آبرومند دانسته اند.
اما این تفسیر، با آنچه در بالا گفتیم منافاتى ندارد; زیرا اگر مغفرت به معنى وسیع تفسیر شود، هم «عفو و گذشت» را در بر خواهد داشت، هم «پوشانیدن و مستور داشتنِ» اسرار نیازمندان را.
در تفسیر «مجمع البیان» از پیغمبر گرامى اسلام(صلى الله علیه وآله) حدیثى نقل شده که گوشه اى از آداب انفاق را روشن ساخته مى فرماید: اِذا سَئَلَ السّائِلُ فَلاتَقْطَعُوا عَلَیْهِ مَسْأَلَتَهُ حَتّى یَفْرُغَ مِنْها، ثُمَّ رُدُّوا عَلَیْهِ بِوَقار وَ لِیْن اِمّا بَذْل یَسِیْر أَوْ رَدٍّ جَمِیْل فَاِنَّهُ قَدْ یَأْتِیْکُمْ مَنْ لَیْسَ بِاِنْس وَ لا جانٍّ یَنْظُرُونَ کَیْفَ صَنِیْعُکُمْ فِیْما خَوَّلَکُمُ اللّهُ تَعالى:
«هنگامى که حاجتمندى از شما چیزى بخواهد گفتار او را قطع نکنید تا تمام مقصود خویش را شرح دهد، سپس با وقار و ادب و ملایمت به او پاسخ بگویید، یا چیزى که در قدرت دارید در اختیارش بگذارید و یا به طرز شایسته اى او را بازگردانید; زیرا ممکن است سؤال کننده فرشته اى باشد که مأمور آزمایش شما است، تا ببیند در برابر نعمت هائى که خداوند به شما ارزانى داشته چگونه عمل مى کنید».(2)
* * *
2 ـ ارتباط جمله هاى آخر با محتواى آیه
جمله هاى کوتاهى که در آخر آیات، معمولاً ذکر شده است و صفاتى از صفات خداوند را بیان مى کند، با مضمون همان آیات حتماً ارتباط دارد و با توجه به این نکته، منظور از جمله وَ اللّهُ غَنِىٌّ حَلِیْمٌ: «خدا بى نیاز و حلیم است» گویا این است که: چون بشر طبعاً طغیانگر است با رسیدن به مقام و ثروت خود را بى نیاز گمان مى کند و این حالت گاهى موجب پرخاشگرى و بد زبانى او نسبت به محرومان و مستمندان مى شود، لذا مى فرماید: «غَنِىٌّ بِالذّات» خدا است در حقیقت او است که از همه چیز بى نیاز است و بى نیازى بشر سرابى بیش نیست و نباید موجب غرور، طغیانگرى و بى اعتنائى او نسبت به فقراء گردد.
به علاوه، خداوند در برابر ناسپاسى مردم حلیم است، افراد با ایمان نیز باید چنین باشند.
و نیز ممکن است: جمله مزبور اشاره به این باشد که: خداوند از انفاق هاى شما بى نیاز است و آنچه انجام مى دهید، به سود خود شما است، بنابراین، منّتى بر کسى ندارید، به علاوه او در برابر خشونت هاى شما بردبار است و در عقوبت عجله نمى کند تا بیدار شوید و خود را اصلاح کنید.
* * *
1 ـ در تفسیر «البحر المحیط»، جلد 2، صفحه 307، ذیل آیه مورد بحث به عنوان یک قول نقل شده.
2 ـ «مجمع البیان»، جلد 1 و 2، صفحه 375 (جلد 2، صفحه 183، مؤسسة الاعلمى للمطبوعات، بیروت، طبع اول، 1415 هـ ق)، ذیل آیه مورد بحث ـ تفسیر «قرطبى»، جلد 3، صفحه 310، ذیل آیه مورد بحث، بااندکى تفاوت (مؤسسة التاریخ العربى، بیروت، طبع 1405 هـ ق) ـ «کافى»، جلد 4، صفحه 15، و جلد 8، صفحه 45، با اندکى تفاوت (دار الکتب الاسلامیة) ـ «بحار الانوار»، جلد 13، صفحات 334 و 354، و جلد 93، صفحه 174 (با تفاوت).
........................
تفسیر نمونه
