آیات 63 تا 67 سوره مبارکه واقعه

63أَ فَرَأَیْتُمْ ما تَحْرُثُونَ

64أَ أَنْتُمْ تَزْرَعُونَهُ أَمْ نَحْنُ الزّارِعُونَ

65لَوْ نَشاءُ لَجَعَلْناهُ حُطاماً فَظَلْتُمْ تَفَکَّهُونَ

66إِنّا لَ مُغْرَمُونَ

67بَلْ نَحْنُ مَحْرُومُونَ

ترجمه:

63 ـ آیا هیچ درباره آنچه کشت مى کنید اندیشیده اید؟!

64 ـ آیا شما آن را مى رویانید یا ما مى رویانیم؟!

65 ـ هرگاه بخواهیم آن را مبدّل به کاه درهم کوبیده مى کنیم که تعجب کنید!

66 ـ (به گونه اى که بگوئید:) به راستى ما زیان کرده ایم.

67 ـ بلکه ما به کلى محرومیم!

تفسیر:

زارع خداوند است یا شما؟!

تاکنون چهار دلیل از دلائل هفتگانه اى را که در این سوره براى معاد ذکر شده، خوانده ایم.

آیات مورد بحث و آیات آینده، به سه دلیل دیگر که، هر کدام نمونه اى از قدرت بى پایان خدا در زندگى انسان است، اشاره مى کند که، یکى مربوط به آفرینش «دانه هاى غذائى»، و دیگرى «آب»، و سومى «آتش» است; زیرا سه رکن اساسى زندگى انسان را اینها تشکیل مى دهد، «دانه هاى گیاهى» مهمترین ماده غذائى انسان محسوب مى شود، و «آب» مهمترین مشروب، و «آتش» مهمترین وسیله براى اصلاح مواد غذائى و سایر امور زندگى است.

نخست مى فرماید: «آیا هیچ درباره آنچه کشت مى کنید اندیشیده اید»؟! (أَ فَرَأَیْتُمْ ما تَحْرُثُونَ).

* * *

«آیا شما آن را مى رویانید یا ما مى رویانیم»؟ (أَ أَنْتُمْ تَزْرَعُونَهُ أَمْ نَحْنُ الزّارِعُونَ).

جالب این که در آیه اول تعبیر به «تَحْرُثُون» از ماده «حرث» (بر وزن درس) مى کند، که به معنى «کشت کردن» (افشاندن دانه و آماده ساختن آن براى نمو) است، و در آیه دوم تعبیر به «تَزْرَعُونَه» از ماده «زراعت» مى کند که، به معنى «رویانیدن» است.

بدیهى است، کار انسان تنها کشت است، اما رویانیدن تنها کار خدا است، و لذا در حدیثى از پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله) نقل شده که: لایَقُولَنَّ أَحَدُکُمْ زَرَعْتُ وَلْیَقُلْ حَرَثْتُ (فَإِنَّ الزّارِعَ هُوَ اللّهُ): «هیچ یک از شما نگوید: من زراعت کردم، بلکه بگوید کشت کردم (زیرا زارع حقیقى خدا است)».(1)

شرح این دلیل چنین است که، انسان کارى را که در مورد زراعت مى کند بى شباهت به کار او در مورد تولد فرزند نیست، دانه اى را مى افشاند و کنار مى رود، این خداوند است که در درون دانه یک سلول زنده بسیار کوچک آفریده که، وقتى در محیط مساعد قرار گرفت در آغاز از مواد غذائى آماده در خود استفاده مى کند، جوانه مى زند، و ریشه مى دواند، سپس با سرعت عجیبى از مواد غذائى زمین کمک مى گیرد، و دستگاههاى عظیم و لابراتوارهاى موجود در درون گیاه به کار مى افتد، و غوغائى برپا مى کند، ساقه و شاخه و خوشه را مى سازد، و گاه از یک تخم، صدها یا هزاران تخم برمى خیزد.(2)

دانشمندان مى گویند: تشکیلاتى که در ساختمان یک گیاه به کار رفته، از تشکیلات موجود در یک شهر عظیم صنعتى با کارخانه هاى متعددش، شگفت انگیزتر، و به مراتب پیچیده تر است.

آیا کسى که چنین قدرتى دارد، از احیاى مجدد مردگان عاجز است؟

* * *

در آیه بعد، براى تأکید روى این مسأله که انسان هیچ نقشى در مسأله نمو و رشد گیاهان جز افشاندن دانه ندارد، مى افزاید: «اگر ما بخواهیم، این زراعت را تبدیل به یک مشت کاه درهم کوبیده شده مى کنیم، به گونه اى که تعجب کنید»! (لَوْ نَشاءُ لَجَعَلْناهُ حُطاماً فَظَلْتُمْ تَفَکَّهُونَ).

آرى، مى توانیم تندباد سمومى بفرستیم که آن را قبل از بستن دانه ها خشک کرده درهم بشکند، یا آفتى بر آن مسلط کنیم که محصول را از بین ببرد، و نیز مى توانیم سیل ملخها را بر آن بفرستیم، و یا گوشه اى از یک صاعقه بزرگ را بر آن مسلط سازیم، به گونه اى که چیزى جز یک مشت کاه خشکیده از آن باقى نماند، و شما از مشاهده منظره آن در حیرت و ندامت فرو روید.

آیا اگر زارع حقیقى شما بودید، این امور امکان داشت؟ پس بدانید همه این برکات از جاى دیگر است.

«حُطام» از ماده «حطم» (بر وزن حتم) در اصل، به معنى «شکستن چیزى» است، و غالباً به شکستن اشیاء خشک مانند استخوان پوسیده، و یا ساقه هاى خشک گیاهان، اطلاق مى شود، و در اینجا منظور کاه است.

این احتمال نیز داده شده است که، منظور از «حُطام» در اینجا پوسیدن تخمها در زیر زمین و عدم رویش آنها باشد.(3)

«تَفَکَّهُون» از ماده «فاکهة» به معنى «میوه» است، سپس «فُکاهة» به مزاح و شوخى و گفتن لطیفه ها که میوه جلسات انس است اطلاق شده، ولى این ماده گاهى به معنى تعجب و حیرت نیز آمده، و آیه مورد بحث از این قبیل است.

این احتمال نیز وجود دارد، همان گونه که انسان به هنگام «خشم» گاهى مى خندد، که نام آن را «خنده خشم» مى گذارند، در هنگام مصائب سخت و سنگین نیز به شوخى مى پردازد، بنابراین، منظور شوخى به خاطر مصیبت است.

* * *

آرى، تعجب مى کنید، و به حیرت فرو مى روید، و مى گوئید: «به راستى که ما زیان کردیم» و سرمایه ز کف دادیم، و چیزى به دست نیاوردیم» (إِنّا لَمُغْرَمُونَ).(4)-(5)

* * *

«بلکه ما به کلى محروم و بیچاره هستیم» (بَلْ نَحْنُ مَحْرُومُونَ).

آیا اگر زارع حقیقى شما بودید چنین سرنوشتى امکان پذیر بود؟ اینها نشان مى دهد که این همه آوازه ها از او است، و هم او است که از یک دانه ناچیز، گیاهان پر طراوت و گاه صدها یا هزاران دانه تولید مى کند، گیاهانى که دانه هایش خوراک انسانها، و شاخ و برگش غذاى حیوانات، و گاه ریشه ها و سایر اجزایش، درمان انواع دردهاست.

* * *

1 ـ قسمت اول حدیث در تفسیر «مجمع البیان»، ذیل آیات مورد بحث آمده، و قسمت دوم در «روح البیان» اضافه بر آن نقل شده.

2 ـ گر چه معمولاً در دانه گندم تکثیر تا صدها دانه کمتر دیده شده، ولى همان گونه که در جلد دوم این تفسیر گفتیم، طبق گواهى صریح مطبوعات در یکى از شهرستانهاى جنوب ایران، در بعضى از مزارع بوته هاى گندمى بسیار بلند و پر خوشه دیده شده که گاه در یک بوته حدود چهار هزار دانه گندم وجود داشت!

3 ـ تفسیر «ابوالفتوح رازى»، ذیل آیات مورد بحث.

4 ـ این جمله محذوفى دارد، و در تقدیر چنین است: «وَ تَقُولُونَ إِنّا لَمُغْرَمُونَ».

5 ـ «مُغْرَمُون» از ماده «غرامت» به معنى زیان کردن، و از دست دادن وقت و سرمایه است.

-----------------------------------

تفسیر قرآن کریم، آیت الله مکارم شیرازی