شرح آیات 67 لغایت 70 سوره مبارکه حج

67لِکُلِّ أُمَّة جَعَلْنا مَنْسَکاً هُمْ ناسِکُوهُ فَلا یُنازِعُنَّکَ فِی الأَمْرِ وَ ادْعُ إِلىرَبِّکَ إِنَّکَ لَعَلى هُدىً مُسْتَقِیم

68وَ إِنْ جادَلُوکَ فَقُلِ اللّهُ أَعْلَمُ بِما تَعْمَلُونَ

69اللّهُ یَحْکُمُ بَیْنَکُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ فِیما کُنْتُمْ فِیهِ تَخْتَلِفُونَ

70أَ لَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللّهَ یَعْلَمُ ما فِی السَّماءِ وَ الأَرْضِ إِنَّ ذلِکَ فِی کِتاب إِنَّذلِکَ عَلَى اللّهِ یَسِیرٌ

ترجمه:

67 ـ براى هر امتى عبادتى قرار دادیم، تا آن عبادت را (در پیشگاه خدا) انجام دهند; پس نباید در این امر با تو به نزاع برخیزند! به سوى پروردگارت دعوت کن، که بر هدایت مستقیم قرار دارى (و راه راست همین است).

68 ـ و اگر آنان با تو به جدال برخیزند، بگو: «خدا از کارهائى که شما انجام مى دهید آگاه تر است!

69 ـ و خداوند در روز قیامت، میان شما در آنچه اختلاف مى کردید، داورى مى کند»!

70 ـ آیا نمى دانستى خداوند آنچه را در آسمان و زمین است مى داند؟! همه اینها در کتابى ثبت است (همان کتاب علم بى پایان پروردگار) و این بر خداوند آسان است!

تفسیر:

هر امتى عبادتى دارد

در بحث هاى گذشته، گفتگوهائى پیرامون مشرکان داشتیم، از آنجا که مشرکان به طور خصوص، و مخالفان اسلام به طور عموم، جر و بحث هائى با پیامبر(صلى الله علیه وآله) پیرامون مسائل و احکام تازه اسلام داشتند و نسخ و دگرگونى قسمتهائى از احکام شرایع پیشین را نقطه ضعفى براى شریعت اسلام مى پنداشتند، در حالى که این دگرگونى ها نه تنها ضعف نبود، که یکى از برنامه هاى تکامل ادیان محسوب مى شد، در نخستین آیه مورد بحث، مى فرماید: «براى هر امتى عبادتى قرار دادیم تا خدا را با آن پرستش کنند» (لِکُلِّ أُمَّة جَعَلْنا مَنْسَکاً هُمْ ناسِکُوهُ).(1)

«مناسک» ـ چنان که قبلاً هم گفته ایم ـ جمع «منسک» به معنى مطلق عبادت است، و در اینجا ممکن است تمام برنامه هاى دینى و الهى را شامل شود.

بنابراین، آیه گویاى این حقیقت است که امت هاى پیشین هر کدام برنامه اى مخصوص به خود داشتند که در آن شرائط خاص از نظر زمان و مکان و جهات دیگر کاملترین برنامه بوده است، ولى مسلماً با دگرگون شدن آن شرائط، لازم بود احکام تازه ترى جانشین آنها شود.

لذا، به دنبال این سخن، اضافه مى کند: «بنابراین نباید آنها در این امر با تو به نزاع برخیزند» (فَلا یُنازِعُنَّکَ فِی الأَمْرِ).

«و تو به سوى پروردگارت دعوت کن که راه راست همین است که تو مى پوئى» (وَ ادْعُ إِلى رَبِّکَ إِنَّکَ لَعَلى هُدىً مُسْتَقِیم).

هرگز گفتگوها و ایرادهاى بى پایه آنان در روحیه تو کمترین اثرى نگذارد که دعوتت به سوى خدا است، و مسیر تو هدایت، و راهت مستقیم است!

توصیف «هدى» به «مستقیم بودن» یا جنبه تأکید دارد، و یا اشاره به این است که هدایت به سوى مقصد ممکن است از طرق مختلفى صورت گیرد راه هاى نزدیک و دور، مستقیم و کج، ولى هدایت الهى، نزدیک ترین و مستقیم ترین راه است.

* * *

«اما اگر باز به مجادله و منازعه ادامه دهند و سخنان تو در دل آنها اثر نگذارد در پاسخ آنها بگو، خدا از اعمالى که شما انجام مى دهید آگاهتر است» (وَ إِنْ جادَلُوکَ فَقُلِ اللّهُ أَعْلَمُ بِما تَعْمَلُونَ).

* * *

«خداوند در میان شما در آنچه اختلاف داشتید داورى مى کند» و در صحنه قیامت که صحنه بازگشت به توحید و یکپارچگى و بر طرف شدن اختلافات است حقایق را براى همه شما آشکار مى سازد (اللّهُ یَحْکُمُ بَیْنَکُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ فِیما کُنْتُمْ فِیهِ تَخْتَلِفُونَ).(2)

* * *

و از آنجا که قضاوت و داورى در قیامت نسبت به اختلافات و اعمال بندگان نیاز به علم و آگاهى وسیعى به همه آنها دارد، در آخرین آیه مورد بحث، اشاره به علم بى پایان خدا کرده، چنین مى گوید: «آیا نمى دانى که خداوند آنچه را که در آسمان ها و زمین است مى داند»؟ (أَ لَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللّهَ یَعْلَمُ ما فِی السَّماءِ وَ الأَرْضِ).

آرى «همه اینها در کتابى ثبت است» (إِنَّ ذلِکَ فِی کِتاب).

کتاب علم بى پایان خداوند، کتاب عالم هستى و جهان علت و معلول، جهانى که چیزى در آن گم نمى شود و نابود نمى گردد، بلکه همواره تغییر صورت مى دهد حتى امواج صداى ضعیفى که از حلقوم انسانى در هزاران سال، قبل بر خاسته به کلى نابود نشده است، و همواره در این فضا وجود دارد این یک کتاب بسیار دقیق و جامع است که همه چیز در آن ضبط شده است.

و به تعبیر دیگر، همه اینها در «لوح محفوظ»، لوح علم الهى ثبت است، و همه این موجودات با تمام خصوصیات و جزئیات نزد او حاضرند.

و لذا در آخرین جمله مى فرماید: «این بر خداوند آسان است» چرا که همگى موجودات با تمام خصوصیاتشان نزد او حضور دارند (إِنَّ ذلِکَ عَلَى اللّهِ یَسِیرٌ).

* * *

1 ـ جمعى از مفسران، این آیات را اشاره به پاسخ ایرادى دانسته اند که: از ناحیه مشرکان مطرح مى شد که مى گفتند:

چگونه گوشت حیواناتى را که ذبح شده است مى خورید اما گوشت «میته» (مردار) را نمى خورید؟ در حالى که اولى را شما کشته اید و دومى را خدا!.

این آیات، نازل شده و به آنها پاسخ گفت، ولى، بسیار بعید به نظر مى رسد که: آیات فوق اشاره به چنین مطلبى باشد; زیرا خوردن گوشت مردار که گوشت فاسد و زیانبارى است ظاهراً در هیچ شریعتى مجاز و مباح نبوده است، تا قرآن بر آن صحه بگذارد و بگوید: هر شریعتى براى خود برنامه اى داشته است.

2 ـ خطاب در این آیه ممکن است متوجه خصوص مخالفان اسلام و پیامبر(صلى الله علیه وآله) باشد، بنابراین، جمله «اللّهُ یَحْکُمُ بَیْنَکُمْ...» مقول قول پیامبر(صلى الله علیه وآله) است.

و نیز ممکن است مخاطب هم مسلمانان باشند و هم مخالفان، و بنابراین، این آیه، بیان مستقلى است از ناحیه خداوند نسبت به همگان.

........................

تفسیر نمونه