شرح آیه 203 سوره مبارکه بقره

203- وَاذْكُرُوا اللَّهَ فِي أَيَّامٍ مَّعْدُودَاتٍ ۚ فَمَن تَعَجَّلَ فِي يَوْمَيْنِ فَلَا إِثْمَ عَلَيْهِ وَمَن تَأَخَّرَ فَلَا إِثْمَ عَلَيْهِ ۚ لِمَنِ اتَّقَىٰ ۗ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّكُمْ إِلَيْهِ تُحْشَرُونَ

203- و خدا را در روزهاى معیّنى یاد کنید: (روزهاى 11 و 12 و 13 ماه ذى حجّه). و هر کس شتاب کند، و (ذکر خدا را) در دو روز انجام دهد، باکى بر او نمى باشد; و هر که تأخیر کند، (و سه روز انجام دهد نیز) باکى بر او نیست; براى کسى که تقوا پیشه کند. و از (مخالفت فرمان) خدا بپرهیزید; و بدانید شمابه سوى او محشور خواهید شد!

آخرین سخن درباره حج

این آیه در حقیقت، آخرین آیه اى است که در اینجا درباره مراسم حج، سخن مى گوید، سنت هاى جاهلى را در رابطه با تفاخرهاى موهوم نسبت به نیاکان و گذشتگان در هم مى شکند، و به آنها توصیه مى کند (بعد از مراسم عید) به یاد خدا باشند مى فرماید: «خدا را در روزهاى معینى یاد کنید» (وَ اذْکُرُوا اللّهَ فی أَیّام مَعْدُودات).

با توجه به این که این دستور، به قرینه آیات سابق، مربوط به پایان مراسم حج است ناظر به روزهاى یازده و دوازده و سیزده ماه خواهد بود که در لسان روایات به عنوان «ایام تشریق» نامیده شده، و چنان که از نامش پیداست، ایامى است روشنى بخش که روح و جسم انسان را در پرتو این مراسم، نورانى مى کند.

در آیه 28 سوره «حج»، دستور به ذکر نام خدا در «أَیّام مَعْلُومات» آمده، و در اینجا در «أَیّام مَعْدُودات»، معروف این است: «أَیـّام مَعْـلُومات» به معنى ده روز آغاز ذى الحجه، و «أَیّام مَعْدُودات» همان ایام تشریق است که در بالا گفته شد، ولى بعضى از مفسران، احتمالاتى غیر از این داده اند که شرح آن در ذیل آیه 28 سوره «حج» خواهد آمد.(1)

در این که منظور از این «اذکار» چیست؟ در احادیث اسلامى به این صورت تعیین شده که بعد از پانزده نماز که آغازش نماز ظهر روز عید قربان، و پایانش نماز روز سیزدهم است، جمله هاى الهام بخش زیر تکرار گردد: «اللّهُ أَکْبَرُ اللّهُ أَکْبَرُ، لا إِلهَ إِلاَّ اللّهُ وَ اللّهُ أَکْبَرُ وَ لِلّهِ الْحَمْدُ، اللّهُ أَکْبَرُ عَلى ما هَدانَا اللّهُ أَکْبَرُ عَلى ما رَزَقَنا مِنْ بَهِیمَةِ الأَنْعامِ».(2)

سپس در دنبال این دستور مى افزاید: «کسانى که تعجیل کنند و (ذکر خدا را) در دو روز انجام دهند گناهى بر آنان نیست، و کسانى که تأخیر کنند (و سه روز انجام دهند نیز) گناهى بر آنها نیست، براى کسانى که تقوا پیشه کنند» (فَمَنْ تَعَجَّلَ فی یَوْمَیْنِ فَلا إِثْمَ عَلَیْهِ وَ مَنْ تَأَخَّرَ فَلا إِثْمَ عَلَیْهِ لِمَنِ اتَّقى).

این تعبیر، در حقیقت، اشاره به نوعى تخییر در اداء ذکر خدا، میان دو روز و سه روز مى باشد.

جمله لِمَنِ اتَّقى: «براى کسانى که پرهیز پیشه کرده باشند» ظاهراً قید است براى مسأله تعجیل در دو روز، یعنى قناعت به دو روز، مخصوص این گونه اشخاص است.

و در روایات اهل بیت(علیهم السلام) آمده است: منظور از «پرهیز» در اینجا پرهیز از صید است، یعنى کسانى که به هنگام احرام، از صید یا از تمام تروک احرام پرهیز کرده اند، مى توانند بعد از عید قربان، دو روز در «منى» بمانند و مراسم آن را به جا آورند و یاد خدا کنند و اما کسانى که پرهیز نکرده باشند باید سه روز بمانند و آن مراسم را بجا آورند و ذکر خدا گویند.(3)

بعضى جمله «لا اِثْمَ عَلَیْهِ» را اشاره به نفى هر گونه گناه از زائران خانه خدا مى دانند، یعنى آنها بعد از انجام مناسک حج، که پایانش این اذکار است ـ در صورت ایمان و اخلاص کامل ـ همه آثار گناهان پیشین و رسوبات معاصى، از دل و جانشان شسته مى شود، و با روحى پاک از هر گونه آلایش، از این مراسم باز مى گردند.

این سخن گر چه ذاتاً صحیح است، اما ظاهراً آیه، با معنى اول هماهنگ تر است.

و در پایان آیه، یک دستور کلى به تقوا داده، مى فرماید: «تقواى الهى پیشه کنید و بدانید شما به سوى او محشور خواهید شد» (وَ اتَّقُوا اللّهَ وَ اعْلَمُوا أَنَّکُمْ إِلَیْهِ تُحْشَرُونَ).

بنابر یکى از دو تفسیرى که در بالا ذکر شد، این جمله مى تواند اشاره به این باشد که مراسم روحانى حج، گناهان گذشته شما را پاک کرده، و همچون فرزندى که از مادر متولد شده است پاک از این مراسم باز مى گردید، اما مراقب باشید بعداً خود را آلوده نکنید.

* * *

1 ـ با این که «أَیّام» جمع «یَوْم» مذکر است، صفت آن «مَعْلُومات» یا «مَعْدُودات» به صورت مؤنث آورده شده (جمع مکسر معمولاً با وصف مؤنث آورده مى شود، اما مؤنث مفرد، نه جمع به الف و تاء) بعضى گفته اند: به خاطر آن است که ایام مرکب از ساعات است که داراى تاء تأنیث مى باشد. و شاید اشاره اى به این نکته باشد که در تمام ساعات این ایام، به یاد خدا باشید (رجوع کنید به «اِمْلاءِ ما مَنَّ بِهِ الرَّحْمنُ»، جلد 1، صفحه 88).

2 ـ «کافى»، جلد 4، صفحه 516، احادیث 2 و 3، و صفحه 517، حدیث 4 (دار الکتب الاسلامیة) ـ «بحار الانوار»، جلد 88، صفحات 112 و 113 ـ «وسائل الشیعه»، جلد 7، صفحات 457 تا 463، باب 21، «باب استحباب التکبیر فى الأضحى عقیب خمس عشرة صلاة بمنى...»، حدیث 9854 (چاپ آل البیت) ـ «بحار الانوار»، جلد 88، صفحه 112، باب 4، «عمل لیلتى العیدین و یومهما و فضلهما و التکبیرات فیهما و فى ایام التشریق»، احادیث 17، 27، 29، 30 و غیر اینها، و جلد 96، صفحه 305، باب 54، «سائر احکام منى من المبیت و التکبیر و...»، احادیث 9، 13، 15، 28 و غیر اینها.

3 ـ «کافى»، جلد 4، صفحات 521 و 522، حدیث 10 (دار الکتب الاسلامیة) ـ «وسائل الشیعه»، جلد 13، صفحات 546 و 547، حدیث 18406، و جلد 14، صفحه 279، احادیث 19196 و 19197، و صفحه 280، حدیث 19200 (آل البیت) ـ «بحار الانوار»، جلد 96، صفحات 249 و 250، حدیث 2، و صفحه 315، حدیث 3.

......................

تفسیر نمونه