شرح آیه 215 سوره مبارکه بقره
215- يَسْأَلُونَكَ مَاذَا يُنفِقُونَ ۖ قُلْ مَا أَنفَقْتُم مِّنْ خَيْرٍ فَلِلْوَالِدَيْنِ وَالْأَقْرَبِينَ وَالْيَتَامَىٰ وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ ۗ وَمَا تَفْعَلُوا مِنْ خَيْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِيمٌ
215- از تو سؤال مى کنند چه چیز انفاق کنند؟ بگو: «هر خیر و نیکى (و سرمایه سودمند مادّى و معنوى) که انفاق مى کنید، باید براى پدر و مادر و خویشاوندان و یتیمان و مستمندان و درماندگان در سفر باشد.» و هرکار خیرى که انجام دهید، خداوند از آن آگاه است. (و پاداش شما محفوظ خواهد بود).
«عَمرو بن جَمُوح» پیر مردى بزرگ و ثروتمند بود به پیامبر عرض کرد: از چه چیز صدقه بدهم و به چه کسانى؟
آیه فوق نازل شد و به او پاسخ گفت.(1)
تفسیر:
از چه چیز باید انفاق کرد؟
در قرآن مجید، آیات فراوانى ـ مخصوصاً در سوره «بقره» ـ درباره انفاق و
بخشش در راه خدا آمده است و براى این کار پاداش ها و فضیلت هاى بزرگى ذکر شده، همین امر سبب مى شد درباره جزئیات این کار از پیامبر سؤال کنند، بدانند از چه چیزهائى و در مورد چه کسانى انفاق کنند؟
لذا در آیه مورد بحث مى فرماید: «از تو سؤال مى کنند: چه چیز را انفاق کنند»؟ (یَسْئَلُونَکَ ما ذا یُنْفِقُونَ).
پس از آن مى افزاید: «بگو هر خیر و نیکى (و هر گونه سرمایه سودمند مادى و معنوى) که انفاق مى کنید براى پدر و مادر و نزدیکان و یتیمان و مستمندان و واماندگان در راه، باید باشد» (قُلْ ما أَنْفَقْتُمْ مِنْ خَیْر فَلِلْوالِدَیْنِ وَ الأَقْرَبینَ وَ الْیَتامى وَ الْمَساکینِ وَ ابْنِ السَّبیلِ).
مسلماً ذکر این پنج طایفه به عنوان بیان مصداق هاى روشن است و گر نه منحصر به آنها نمى باشد. بنابراین پاسخ آنها در حقیقت این است که هم اشیائى که از آن انفاق مى کنند دایره وسیعى دارد و هم کسانى که به آنها انفاق مى شود.
در مورد اول با ذکر کلمه «خَیْر» که هر نوع کار و مال و سرمایه مفیدى را شامل مى شود پاسخ کامل و جامعى به سؤال آنها داده شده و حتى امور معنوى همچون علم را نیز در بر مى گیرد، هر چند مصداق مهم آن در مورد انفاق، اموال است.
و در مورد دوم در عین گسترده بودن مورد انفاق اولویت ها نیز بیان شده است، مسلماً پدر و مادر و سپس نزدیکان نیازمند در این مسأله اولویت دارند و بعد از آنها یتیمان و سپس نیازمندان و حتى کسانى که ذاتاً فقیر نیستند ولى بر اثر حادثه اى مثل تمام شدن مخارج در سفر، نیازمند شده اند را شامل مى شود.
در پایان آیه مى فرماید: «و هر کار خیرى انجام مى دهید خداوند از آن آگاه است» (وَ ما تَفْعَلُوا مِنْ خَیْر فَإِنَّ اللّهَ بِهِ عَلیمٌ).
لزومى ندارد تظاهر کنید، و مردم را از کار خویش آگاه سازید، چه بهتر که براى اخلاص بیشتر انفاق هاى خود را، پنهان سازید; زیرا کسى که پاداش مى دهد از همه چیز باخبر است، و کسى که جزا به دست اوست حساب همه نزد اوست.
جمله «وَ ما تَفْعَلُوا مِنْ خَیْر» معنى وسیعى دارد که تمام اعمال خیر را شامل مى شود نه تنها انفاق در راه خدا که هر کار نیکى را خداوند مى داند، مى بیند و پاداش خیر مى دهد.
* * *
نکته:
هماهنگى سؤال و جواب در آیه
بعضى تصور کرده اند: سؤال کنندگان در این آیه، از اشیائى که انفاق باید کرد، پرسش کرده اند، ولى جواب از مصارف و کسانى که مورد انفاق قرار مى گیرند داده شده، و این به خاطر این است که شناخت مورد، مهمتر بوده است.
ولى این یک اشتباه است; زیرا قرآن هم پاسخ از سؤال آنها داده و هم موارد انفاق را روشن ساخته است و این از فنون فصاحت است که هم پاسخ سؤال داده شود و هم به مسأله مهم دیگرى که مورد نیاز بوده اشاره شود.
به هر حال، جمله ما أَنْفَقْتُمْ مِنْ خَیْر: «آنچه از نیکى ها انفاق مى کنید» مى گوید: انفاق از هر موضوع خوبى مى تواند باشد، و تمام نیکى ها را شامل مى شود، خواه از اموال باشد یا خدمات، از موضوعات مادى باشد، یا معنوى.
در ضمن تعبیر «خَیْر» آن هم به صورت مطلق، نشان مى دهد: مال و ثروت ذاتاً چیز بدى نیست، بلکه یکى از بهترین وسایل خیر است، مشروط به این که به نیکى از آن بهره گیرى شود.
و نیز تعبیر به «خَیْر» ممکن است به این نکته هم اشاره داشته باشد که انفاق ها باید از هر گونه منت، آزار و کارهایى که حیثیت اشخاص مورد انفاق را مخدوش مى کند، برکنار باشد به طورى که بتوان به عنوان «خَیْرِ» مطلق از آن یاد کرد.
* * *
1 ـ «مجمع البیان»، جلد 1 و 2، صفحه 309 (جلد 2، صفحه 70، مؤسسة الاعلمى للمطبوعات، 1415 هـ ق)، ذیل آیه مورد بحث ـ «روح المعانى»، جلد 2، صفحه 91 و تفسیر «کبیر»، جلد 6، صفحه 23 (صفحه 381) ـ «فقه القرآن» قطب راوندى، جلد 1، صفحه 240 (کتابخانه آیة اللّه مرعشى نجفى) و دیگر تفاسیر.
...............
تفسیر نمونه
