شرح آیه 221 سوره مبارکه بقره

221- وَلَا تَنكِحُوا الْمُشْرِكَاتِ حَتَّىٰ يُؤْمِنَّ ۚ وَلَأَمَةٌ مُّؤْمِنَةٌ خَيْرٌ مِّن مُّشْرِكَةٍ وَلَوْ أَعْجَبَتْكُمْ ۗ وَلَا تُنكِحُوا الْمُشْرِكِينَ حَتَّىٰ يُؤْمِنُوا ۚ وَلَعَبْدٌ مُّؤْمِنٌ خَيْرٌ مِّن مُّشْرِكٍ وَلَوْ أَعْجَبَكُمْ ۗ أُولَٰئِكَ يَدْعُونَ إِلَى النَّارِ ۖ وَاللَّهُ يَدْعُو إِلَى الْجَنَّةِ وَالْمَغْفِرَةِ بِإِذْنِهِ ۖ وَيُبَيِّنُ آيَاتِهِ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ

221- و با زنان مشرک و بت پرست، تا ایمان نیاورده اند، ازدواج نکنید; (اگر چه مجبور شوید با کنیزان ازدواج کنید; زیرا) کنیز با ایمان، از زن (آزاد) بت پرست، بهتر است; هرچند (زیبایى یا ثروت او) توجه شما را به خود جلب کند. و زنان (قوم) خود را به ازدواج مردان بت پرست، تا ایمان نیاورده اند، در نیاورید; (زیرا) غلام باایمان، از مرد (آزاد) بت پرست، بهتر است; هر چند (ثروت یا موقعیّت او،) توجه شما با به خود جلب کند. آنها دعوت به سوى آتش مى کنند; و خدا به فرمان خود، دعوت به بهشت و آمرزش مى نماید، و آیات خویش را براى مردم روشن مى سازد; شاید متذکّر شوند!

شخصى به نام «مرثد» که مرد شجاعى بود از طرف پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله) مأمور شد که از «مدینه» به «مکّه» برود و جمعى از مسلمانان را که آنجا بودند با خود بیاورد، وى به قصد انجام فرمان رسول خدا(صلى الله علیه وآله) وارد «مکّه» شد، در آنجا با زن زیبائى به نام «عناق» که در زمان جاهلیت او را مى شناخت برخورد نمود، آن زن او را مانند گذشته به گناه دعوت کرد، اما «مرثد» که مسلمان شده بود تسلیم خواسته او نشد، آن زن تقاضاى ازدواج نمود «مرثد» گفت: این امر موکول به اجازه پیامبر(صلى الله علیه وآله) است، او پس از انجام مأموریت خود به «مدینه» بازگشت و جریان را به اطلاع پیغمبر(صلى الله علیه وآله) رساند این آیه نازل شد و بیان داشت زنان مشرک و بت پرست، شایسته همسرى و ازدواج با مردان مسلمان نیستند.(1)

تفسیر:

ازدواج با مشرکان ممنوع است

مطابق شأن نزولى که در بالا آمد، این آیه نیز در واقع پاسخ به سؤال دیگرى درباره ازدواج با مشرکان است، مى فرماید: «با زنان مشرک و بت پرست، مادام که ایمان نیاورده اند ازدواج نکنید» (وَ لا تَنْکِحُوا الْمُشْرِکاتِ حَتّى یُؤْمِنَّ).

پس از آن در یک مقایسه، مى افزاید: «کنیز با ایمان از زن آزاد بت پرست، بهتر است، هر چند زیبائى او شما را به اعجاب وا دارد» (وَ لاَ َمَةٌ مُؤْمِنَةٌ خَیْرٌ مِنْ مُشْرِکَة وَ لَوْ أَعْجَبَتْکُمْ).

درست است که ازدواج با کنیزان (مخصوصاً کنیزانى که نه بهره چندانى از زیبائى دارند و نه مال) در عرف مردم جالب و پسندیده نیست، به خصوص این که در مقابل آنها زن مشرک زیبا یا ثروتمندى باشد.

ولى ارزش ایمان، کفه ترازوى مقایسه را به نفع کنیزان، سنگین تر مى کند; چرا که هدف از ازدواج، تنها کامجوئى جنسى نیست، زن شریک عمر انسان، مربى فرزندان او و نیمى از شخصیت او را تشکیل مى دهد، با این حال چگونه مى توان شرک و عواقب شوم آن را با زیبائى ظاهرى و مقدارى مال و ثروت، مبادله کرد.

سپس به بخش دیگرى از این حکم پرداخته، مى فرماید: «دختران خود را نیز به مردان بت پرست ـ مادامى که ایمان نیاورده اند ـ ندهید (هر چند ناچار شوید آنها را به همسرى غلامان با ایمان در آورید; زیرا) یک غلام با ایمان از یک مرد آزاد بت پرست بهتر است، هر چند (مال و موقعیت و زیبائى او) شما را به اعجاب آورد» (وَ لا تُنْکِحُوا الْمُشْرِکینَ حَتّى یُؤْمِنُوا وَ لَعَبْدٌ مُؤْمِنٌ خَیْرٌ مِنْ مُشْرِک وَ لَوْ أَعْجَبَکُمْ).

بنابراین، همان گونه که از ازدواج مردان مؤمن با زنان مشرک و بت پرست نهى شده، ازدواج مردان مشرک با زنان مؤمن نیز ممنوع است، حتى غلامان باایمان بر آنها ترجیح و اولویت دارند، و از مردان زیبا و ثروتمند و ظاهراً با شخصیت کافر برتر و شایسته تر، بلکه مسأله در این بخش از حکم، سخت تر و مشکل تر است; چرا که تأثیر شوهر بر زن معمولاً از تأثیر زن بر شوهر بیشتر است.

سپس دلیل این حکم الهى را براى به کار انداختن اندیشه ها بیان مى کند، مى فرماید: «آنها (یعنى مشرکان) به سوى آتش دعوت مى کنند، در حالى که خدا (مؤمنانى که مطیع فرمان او هستند) را با فرمان خود دعوت به بهشت و آمرزش مى کند» (أُولئِکَ یَدْعُونَ إِلَى النّارِ وَ اللّهُ یَدْعُوا إِلَى الْجَنَّةِ وَ الْمَغْفِرَةِ بِإِذْنِهِ).

و در پایان آیه مى افزاید: «و آیات خود را براى مردم روشن مى سازد، شاید متذکر شوند» (وَ یُبَیِّنُ آیاتِهِ لِلنّاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکـَّرُونَ).

* * *

نکته ها:

1 ـ فلسفه تحریم ازدواج با مشرکان

چنان که دیدیم آیه فوق، در یک جمله کوتاه، فلسفه این حکم را بیان کرده که اگر آن را بشکافیم، چنین مى شود: ازدواج، پایه اصلى تکثیر نسل، پرورش، تربیت فرزندان و گسترش جامعه است، و محیط تربیتى خانواده در سرنوشت فرزندان، فوق العاده مؤثر است.

از یک سو، آثار قطعى وراثت، و از سوى دیگر، آثار قطعى تربیت در طفولیت; زیرا نوزادان، بعد از تولد غالباً در دامان پدر و مادر پرورش مى یابند و در سال هائى که سخت شکل پذیرند، زیر نظر آنها هستند.

از سوى سوم، شرک، خمیر مایه انواع انحرافات، و در واقع آتش سوزانى است، هم در دنیا و هم در آخرت، لذا قرآن اجازه نمى دهد مسلمانان، خود یا فرزندانشان را در این آتش بیفکنند.

از این گذشته، مشرکان که افراد بیگانه از اسلامند، اگر از طریق ازدواج به خانه هاى مسلمانان راه یابند، جامعه اسلامى گرفتار هرج و مرج و دشمنان داخلى مى شود.

ولى این تا زمانى است که آنها بر مشرک بودن پافشارى مى کنند، اما راه به روى آنها باز است، مى توانند ایمان بیاورند و در صفوف مسلمین قرار گیرند، و به اصطلاح کُفْو آنها در مسأله ازدواج شوند.

ضمناً واژه «نکاح» در لغت، هم به معنى آمیزش جنسى آمده، هم به معنى عقد ازدواج، و در اینجا منظور، عقد ازدواج است، هر چند «راغب» در «مفردات» مى گوید: «نکاح» در اصل، به معنى عقد است، سپس مجازاً در آمیزش جنسى به کار رفته است.

* * *

2 ـ مشرکان چه اشخاصى هستند؟

واژه «مشرک» در قرآن، غالباً به بت پرستان اطلاق شده، ولى بعضى از مفسران معتقدند: مشرک شامل سایر کفار مانند یهود، نصارا و مجوس (و به طور کلى اهل کتاب) نیز مى شود; زیرا هر کدام از این طوائف براى خداوند شریکى قائل شدند، نصارا قائل به خدایان سه گانه (تثلیث) و مجوس قائل به خدایان دوگانه اهور مزدا و اهریمن (ثنویت) و یهود، عُزیر را فرزند خدا مى دانستند، ولى این عقائد گر چه شرک آور است اما با توجه به این که در آیات متعددى مشرکان در برابر اهل کتاب قرار گرفته اند، و با توجه به این که یهود و نصارا و مجوس در اصل متکى به نبوت راستین و کتاب آسمانى هستند، معلوم مى شود: منظور قرآن از مشرک، همان بت پرست است.

حدیث معروفى که از پیامبر(صلى الله علیه وآله) نقل شده که: در ضمن وصایاى خود فرمود: «مشرکان را از جزیرة العرب بیرون کنید»،(2) شاهد این مدعى است; چرا که به طور مسلّم اهل کتاب از «جزیرة العرب» اخراج نشدند، بلکه به عنوان یک اقلیت مذهبى طبق دستور قرآن، با دادن جزیه در پناه اسلام زندگى مى کردند.

* * *

3 ـ این آیه منسوخ نشده است

بعضى از مفسران گفته اند: حکم آیه فوق، منسوخ شده و ناسخ آن آیه «وَ الْمُحْصَناتُ مِنَ الَّذینَ أُوتُوا الْکِتاب»(3) مى باشد، که اجازه ازدواج با زنان اهل کتاب را مى دهد.

این تصور از آنجا پیدا شده که گمان کرده اند: آیه مورد بحث، ازدواج با همه کفار را تحریم کرده، بنابراین آیه 5 سوره «مائده» که اجازه ازدواج با کفار اهل کتاب را مى دهد، ناسخ این حکم مى باشد (یا مخصص آن است).

ولى با توجه به آنچه در تفسیر آیه فوق گفته شد، معلوم مى شود: این آیه فقط نظر به ازدواج با بت پرستان دارد، نه کفار اهل کتاب، مانند یهود و نصارا، (البته در مورد ازدواج با کفار اهل کتاب، نیز قرائنى در آیه و روایات اهل بیت(علیهم السلام)است که نشان مى دهد: منظور فقط ازدواج موقت است).

* * *

4 ـ تشکیل خانواده باید با دقت و مطالعه باشد

بعضى از مفسران معاصر، در اینجا اشاره به نکته ظریفى کرده اند، و آن این که: آیه مورد بحث و 21 آیه دیگر که به دنبال آن مى آید احکام مربوط به تشکیل خانواده را در ابعاد مختلف بیان مى کند، و در این آیات، دوازده حکم در این رابطه بیان شده است:

1 ـ حکم ازدواج با مشرکان.

2 ـ تحریم نزدیکى در حال حیض.

3 ـ حکم قَسَم به عنوان مقدمه اى براى مسأله ایلاء (منظور از ایلاء آن است که کسى سوگند یاد کند با همسرش آمیزش نکند).

4 ـ حکم ایلاء و به دنبال آن طلاق.

5 ـ عده نگه داشتن زنان مطلقه.

6 ـ عدد طلاق ها.

7 ـ نگه داشتن زن با نیکى یا رها کردن با نیکى.

8 ـ حکم شیر دادن نوزادان.

9 ـ عده زنى که شوهرش وفات کرده.

10 ـ خواستگارى از زن قبل از تمام شدن عدّه او.

11 ـ مهر زنان مطلقه قبل از دخول.

12 ـ حکم متعه (هدیه دادن) به زن بعد از وفات شوهر، یا طلاق گرفتن و این احکام با تذکرات اخلاقى و تعبیراتى که نشان مى دهد مسأله تشکیل خانواده نوعى عبادت پروردگار است، و باید همراه با فکر و اندیشه باشد آمیخته شده است.(4)

* * *

1 ـ «مجمع البیان»، ذیل آیه مورد بحث ـ تفسیر «قرطبى»، جلد 3، صفحه 67، ذیل آیه مورد بحث(مؤسسة التاریخ العربى، 1405 هـ ق) ـ «درّ المنثور»، جلد 1، صفحه 256 (دار المعرفة، چاپخانه الفتح جده، طبع اول، 1365 هـ ق).

این نکته نیز قابل ذکر است که این شأن نزول در مورد آیه 3 سوره «نور» نیز وارد شده است (تفسیر «قرطبى»، جلد 12، صفحه 168، مؤسسة التاریخ العربى، 1405 هـ ق ـ «درّ المنثور»، جلد 5، صفحه 20، دار المعرفة، چاپخانه الفتح جده، طبع اول، 1365 هـ ق).

2 ـ «أَخْرِجُوا المُشْرِکیِنَ مِنْ جَزِیرَةِ العَرَب» («بحار الانوار»، جلد 30، صفحات 530 و 531).

گر چه در برخى از روایات آمده است که پیامبر(صلى الله علیه وآله) سفارش به اخراج مشرکان و اهل کتاب نموده است («وسائل الشیعه»، جلد 15، صفحه 132، حدیث 20147، آل البیت ـ «مستدرک الوسائل»، جلد 11، صفحه 102، حدیث 12533 ـ 2، آل البیت ـ «بحار الانوار»، جلد 9، صفحه 184، و جلد 18، صفحه 144).

3 ـ مائده، آیه 5.

4 ـ تفسیر «فى ظلال القرآن»، جلد 1، صفحات 344 تا 346.

.......................

تفسیر نمونه