شرح آیات 21 و 22 سوره مبارکه آل عمران

21- إِنَّ الَّذِينَ يَكْفُرُونَ بِآيَاتِ اللَّهِ وَيَقْتُلُونَ النَّبِيِّينَ بِغَيْرِ حَقٍّ وَيَقْتُلُونَ الَّذِينَ يَأْمُرُونَ بِالْقِسْطِ مِنَ النَّاسِ فَبَشِّرْهُم بِعَذَابٍ أَلِيمٍ

22- أُولَٰئِكَ الَّذِينَ حَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ وَمَا لَهُم مِّن نَّاصِرِينَ

21- کسانى که نسبت به آیات خدا کفر مىورزند و پیامبران را به ناحق مى کشند، و (نیز) مردمى را که امر به عدالت مى کنند به قتل مى رسانند، به کیفرى دردناک بشارت ده!

22- آنها کسانى هستند که اعمال نیک آنها (بخاطر این گناهان بزرگ،) در دنیا و آخرت تباه شده، و یاورى (و شفاعت کننده اى) ندارند.

نشانه هاى سرکشى آنان

در تعقیب آیه گذشته که به طور ضمنى نشان مى داد، یهود و نصارى و مشرکانى که با پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) به گفتگو و ستیز برخاسته بودند، تسلیم حق نبودند، در این آیه به بعضى از نشانه هاى این مسأله اشاره مى کند، مى فرماید: «کسانى که به آیات خدا کافر مى شوند، و پیامبران را به ناحق مى کشند و (همچنین) کسانى از مردم که امر به عدل و داد مى کنند را به قتل مى رسانند، آنها را به مجازات دردناک (الهى) بشارت بده» (إِنَّ الَّذینَ یَکْفُرُونَ بِآیاتِ اللّهِ وَ یَقْتُلُونَ النَّبِیِّینَ بِغَیْرِ حَقّ وَ یَقْتُلُونَ الَّذینَ یَأْمُرُونَ بِالْقِسْطِ مِنَ النّاسِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذاب أَلیم).

در این آیه، نخست به سه گناه بزرگ آنها اشاره شده (کفر ورزیدن به آیات پروردگار، کشتن پیامبران به ناحق، و کشتن کسانى که از برنامه هاى پیامبران دفاع مى کنند و مردم را به عدالت دعوت مى نمایند، و هر یک از این گناهان به تنهائى کافى بود که ثابت کند، آنها تسلیم فرمان حق نیستند، بلکه صداى حق گویان را در گلو خفه مى کنند.

تعبیر به «یَکْفُرُونَ» و «یَقْتُلُونَ» به صورت «فعل مضارع» اشاره به این است که کفر ورزیدن و کشتن انبیاء و آمران به عدالت، گوئى جزئى از برنامه زندگى آنها شده بود، و مستمراً آن را انجام داده و مى دهند (توجه داشته باشید که فعل مضارع دلیل بر استمرار است).

البته، این اعمال، بیشتر روش یهود بود که امروز نیز، در اشکال دیگرى ادامه دارد، ولى این مانع از آن نخواهد بود که مفهوم آیه عمومیت داشته باشد.

* * *

سپس در دنباله این آیه و آیه بعد، به سه کیفر و سرنوشت شوم آنها اشاره مى کند: نخست، عذاب الیم و دردناک بود که در بالا گذشت.

دیگر این که مى فرماید: «آنها کسانى هستند که اعمال نیکشان در دنیا و آخرت نابود گشته» و اگر اعمال نیکى انجام داده اند تحت تأثیر گناهان بزرگ آنان اثر خود را از دست داده است (أُولئِکَ الَّذینَ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ فِی الدُّنْیا وَ الآْخِرَةِ).

سوم این که «آنها در برابر مجازات هاى سخت الهى هیچ یار و یاور (و شفاعت کننده اى) ندارند» (وَ ما لَهُمْ مِنْ ناصِرینَ).

همان گونه که در ذیل آیه 61 سوره «بقره» گفته شد، تاریخ پر ماجراى یهود نشان مى دهد: آنها علاوه بر انکار آیات الهى در کشتن پیامبران و منادیان حق، فوق العاده جسور بودند، و مجاهدانى را که به حمایت آنها برمى خاستند از دم شمشیر مى گذراندند، مسلّم است مجازات هاى سه گانه بالا که درباره آنها گفته شد در مورد همه کسانى که اعمال شبیه آنها دارند جارى است.

* * *

نکته ها:

1 ـ آمران به عدالت، هم ردیف انبیاء

در آیه اول آمران به عدالت و دعوت کنندگان به معروف و حق در ردیف پیامبران شمرده شده اند، و کفر به خداوند، کشتن پیامبران و کشتن این گونه افراد در یک سطح قرار گرفته است و این نهایت اهتمام اسلام را به مسأله بسط عدالت در اجتماع، روشن مى سازد.

از آیه دوم شدت مجازات کسانى که اقدام به قتل چنین مردم صالحى بکنند به خوبى روشن مى شود; زیرا سابقاً گفته ایم «حَبْط» درباره همه گناهان نیست بلکه در مورد گناهان شدیدى است که اعمال نیک را نیز از میان مى برد(1) و از همه گذشته، نفى شفاعت از این اشخاص، نشانه دیگرى بر شدت گناه آنها است.

* * *

2 ـ منظور از «بِغَیْرِ حَقّ» این نیست که مى توان پیامبران را به حق کشت، بلکه منظور این است قتل پیامبران همیشه به غیر حق و ظالمانه بوده است و به اصطلاح «بِغَیْرِ حَقّ» قید توضیحى است که براى تأکید آمده.

* * *

3 ـ رضایت به عمل دیگران

از جمله فَبَشِّرْهُمْ بِعَذاب أَلِیْم: «آنها را به عذاب شدید بشارت بده»! استفاده مى شود که کافران معاصر پیامبر(صلى الله علیه وآله) نیز مشمول این آیه بوده اند در حالى که مى دانیم آنها قاتل هیچ یک از انبیاء نبوده اند و این به خاطر آن است که هر کس راضى به برنامه و مکتب و اعمال جمعیتى باشد در اعمال نیک و بد آنها سهیم است، و چون این دسته از کفار (مخصوصاً یهود) نسبت به برنامه هاى پیشینیان خود و اعمال خلاف آنها سخت وفادار بودند، مشمول سرنوشت آنها خواهند بود.

* * *

4 ـ کلمه «بشارت» در اصل، به معنى خبرهاى نشاط انگیز است که اثر آن در «بَشَرَه» و صورت انسان آشکار مى گردد، به کار بردن کلمه بشارت در مورد عذاب در این آیه و بعضى دیگر از آیات قرآن در واقع یک نوع تهدید و استهزاء به افکار گنهکاران محسوب مى شود، و این شبیه سخنى است که در میان ما نیز متداول است که اگر کسى کار بدى را انجام داد در مقام تهدید و استهزاء به او مى گوییم: «مزد و پاداش تو را خواهیم داد»!.

* * *

5 ـ در حدیثى از «ابو عبیده جراح» مى خوانیم که مى گوید: از رسول خدا(صلى الله علیه وآله) پرسیدم: کدامیک از مردم عذابش در روز قیامت از همه شدیدتر است؟

فرمود: «کسى که پیامبرى را به قتل برساند، یا مردى را که امر به معروف و نهى از منکر مى کند، سپس این آیه را تلاوت فرمود: وَ یَقْتُلُونَ النَّبِیِّینَ بِغَیْرِ حَقّ وَ یَقْتُلُونَ الَّذِیْنَ یَأْمُرُونَ بِالْقِسْطِ مِنَ النّاسِ».

سپس افزود: «اى ابا عبیده! بنى اسرائیل 43 پیامبر را در آغاز روز در یک ساعت کشتند، در این حال 112 نفر از عابدان بنى اسرائیل قیام کردند و قاتلین را امر به معروف و نهى از منکر نمودند، آنها نیز در همان روز کشته شدند، و این همان است که خداوند مى فرماید: فَبَشِّرْهُمْ بِعَذاب أَلِیْم».(2)

1 ـ براى توضیح و بررسى درباره مسأله «حَبْط» به ذیل آیه 217 سوره «بقره» مراجعه فرمائید.

2 ـ «مجمع البیان»، جلد 1 و 2، صفحه 423 (جلد 2، صفحه 262، مؤسسه اعلمى مطبوعات، طبع اول، 1415 هـ ق) ذیل آیات ـ «فتح القدیر» شوکانى، جلد 1، صفحه 328، عالم الکتب، 5 جلدى ـ «درّ المنثور»، جلد 2، صفحه 13، دار المعرفة، طبع اول، 1365 هـ ق ـ «مجمع الزوائد هیثمى»، جلد 7، صفحه 272، دار الکتب العملیة، بیروت، 1408 هـ ق.

......................

تفسیر نمونه