شرح آیات 20 و 21 سوره مبارکه النساء

20    وَ إِنْ أَرَدْتُمُ اسْتِبْدالَ زَوْج مَکانَ زَوْج وَ آتَیْتُمْ إِحْداهُنَّ قِنْطاراً  فَلا تَأْخُذُوا مِنْهُ شَیْئاً أَ تَأْخُذُونَهُ بُهْتاناً وَ إِثْماً مُبیناً

21    وَ کَیْفَ تَأْخُذُونَهُ وَ قَدْ أَفْضى بَعْضُکُمْ إِلى بَعْض وَ أَخَذْنَ مِنْکُمْ میثاقاً غَلیظاً

20 ـ و اگر تصمیم گرفتید که همسر دیگرى به جاى همسر خود انتخاب کنید، و مال فراوانى (به عنوان مهر) به او پرداخته اید، چیزى از آن را پس نگیرید! آیا براى باز پس گرفتن مهر زنان، به تهمت و گناه آشکار متوسل مى شوید؟!

21 ـ و چگونه آن را باز پس مى گیرید، در حالى که شما با یکدیگر تماس و آمیزش کامل داشته اید؟! و (از این گذشته) آنها (هنگام ازدواج) از شما پیمان محکمى گرفته اند!

شأن نزول:

پیش از اسلام، رسم بر این بود: اگر مى خواستند همسر سابق را طلاق گویند و ازدواج جدیدى کنند، براى فرار از پرداخت مهر، همسر خود را به اعمال منافى عفت متهم مى کردند، و بر او سخت مى گرفتند، تا حاضر شود مهر خویش را که معمولاً قبلاً دریافت مى شد بپردازد، و طلاق گیرد، و همان مهر را براى همسر دوم قرار مى دادند.

آیه فوق به شدت از این کار زشت جلوگیرى کرده و آن را مورد نکوهش قرار مى دهد.(1)

تفسیر:

از مهریه همسر چیزى کم نگذارید

این آیه، نیز براى حمایت قسمت دیگرى از حقوق زنان نازل گردیده و به عموم مسلمانان دستور مى دهد: به هنگام تصمیم بر جدائى از همسر و انتخاب همسر جدید حق ندارند چیزى از مهر همسر اول خود را کم بگذارند، و یا اگر پرداخته اند، پس بگیرند، هر قدر هم مهر زیاد باشد، مى فرماید: «اگر تصمیم گرفتید که همسر دیگرى به جاى همسر خود انتخاب کنید، و مال فراوانى (به عنوان مهر) به او پرداخته اید، چیزى از آن را پس نگیرید» (وَ إِنْ أَرَدْتُمُ اسْتِبْدالَ زَوْج مَکانَ زَوْج وَ آتَیْتُمْ إِحْداهُنَّ قِنْطاراً فَلا تَأْخُذُوا مِنْهُ شَیْئاً).

همان طور که در سابق گفتیم، «قِنْطار» به معنى مال و ثروت زیاد است. «راغب» در کتاب «مفردات» مى گوید: اصل «قنطار» از «قنطره» به معنى «پل» است و چون اموال زیاد همچون پلى هستند که انسان در زندگى مى تواند از آنها استفاده کند، از این جهت به آن قنطار گفته اند.(2)

زیرا فرض این است که: طلاق در اینجا به خاطر منافع شوهر صورت مى گیرد، نه به خاطر انحراف زن از جاده عفت، بنابراین دلیلى ندارد که حق مسلّم آنها پایمال شود.

سپس اشاره به طرز عمل دوران جاهلیت در این باره نموده، که همسر خود را متهم به اعمال منافى عفت مى کردند، مى فرماید: «آیا براى باز پس گرفتن مهر زنان متوسل به تهمت و گناه آشکار مى شوید» (أَ تَأْخُذُونَهُ بُهْتاناً وَ إِثْماً مُبیناً).

یعنى اصل عمل، ظلم است و گناه، و متوسل شدن به یک وسیله ناجوانمردانه و غلط، گناه آشکار دیگرى است.

* * *

در آیه بعد، مجدداً با استفهام انکارى، براى تحریک عواطف انسانى مردان اضافه مى کند: شما و همسرانتان مدت ها در خلوت و تنهائى با هم بوده اید، همانند یک روح در دو بدن، ارتباط و آمیزش کامل داشته اید، چگونه بعد از این همه نزدیکى و ارتباط، همچون بیگانه ها و دشمنان با یکدیگر رفتار مى کنید، و حقوق مسلّم آنها را پایمال مى نمائید؟! مى فرماید: «چگونه آن را باز پس مى گیرید، در حالى که شما با یکدیگر تماس و آمیزش کامل داشته اید»؟ (وَ کَیْفَ تَأْخُذُونَهُ وَ قَدْ أَفْضى بَعْضُکُمْ إِلى بَعْض).(3)

این درست همانند تعبیرى است که ما در فارسى امروز داریم که اگر دو نفر دوست صمیمى با هم به نزاع برخیزند به آنها مى گوئیم: شما سال ها با یکدیگر نان و نمک خورده اید، چرا نزاع مى کنید؟ در حقیقت ستم کردن در این گونه موارد به شریک زندگى، ستم بر خویشتن است.

آن گاه مى فرماید: از این گذشته «همسران شما پیمان محکمى به هنگام عقد ازدواج از شما گرفته اند» (وَ أَخَذْنَ مِنْکُمْ میثاقاً غَلیظاً).

چگونه این پیمان مقدس و محکم را نادیده مى گیرید و اقدام به پیمان شکنى آشکار مى کنید؟

ضمناً، باید توجه داشت که این آیه گرچه در مورد طلاق همسر سابق براى انتخاب همسر جدید، وارد شده، ولى اختصاص به آن ندارد، بلکه منظور این است: در هر مورد که طلاق و جدائى به پیشنهاد مرد صورت گیرد، و زن تمایلى به جدائى ندارد، باید تمام مهر پرداخته شود، و چیزى از آن باز پس نگیرند، خواه تصمیم بر ازدواج مجدد داشته باشند یا نه، بنابراین جمله اِنْ أَرَدْتُمُ اسْتِبْدالَ زَوج: «اگر بخواهید همسر دیگرى انتخاب کنید» در حقیقت ناظر به وضع دوران جاهلیت بوده است و دخالتى در اصل حکم ندارد.

ذکر این نکته نیز لازم است که: «استبدال» به معنى طلب تبدیل کردن است، بنابراین، معنى طلب و اراده در آن افتاده است و اگر مشاهده مى کنیم: با أَرَدْتُمْ: «بخواهید» ضمیمه شده، به خاطر این است که: مى خواهد این نکته را گوشزد کند که، به هنگام مقدمه چینى و تصمیم بر تبدیل کردن همسر خود، نباید از مقدمات نامشروع و ناجوانمردانه شروع کنید.

* * *

1 ـ تفسیر «صافى»، جلد 1، صفحه 434، مکتبة الصدر، طبع دوم، 1416 هـ ق ـ تفسیر «آلوسى»، جلد 4، صفحه 243، ذیل آیه مورد بحث.
2 ـ براى توضیح بیشتر به جلد دوم تفسیر نمونه، ذیل آیه 14 سوره «آل عمران» مراجعه فرمائید.
3 ـ «افضاء» در اصل، از ماده «فضا» به معنى توسعه است، بنابراین، افضاء به معنى توسعه دادن مى باشد و هنگامى که کسى با دیگرى تماس کامل مى یابد، در حقیقت وجود محدود خود را به وجود وسیع ترى تبدیل کرده است، و لذا افضاء به معنى تماس گرفتن آمده است.

.........................

تفسیر نمونه