شرح آیات 117 لغایت 121 سوره مبارکه النساء

117- إِن يَدْعُونَ مِن دُونِهِ إِلَّا إِنَاثًا وَإِن يَدْعُونَ إِلَّا شَيْطَانًا مَّرِيدًا

118- لَّعَنَهُ اللَّهُ ۘ وَقَالَ لَأَتَّخِذَنَّ مِنْ عِبَادِكَ نَصِيبًا مَّفْرُوضًا

119- وَلَأُضِلَّنَّهُمْ وَلَأُمَنِّيَنَّهُمْ وَلَآمُرَنَّهُمْ فَلَيُبَتِّكُنَّ آذَانَ الْأَنْعَامِ وَلَآمُرَنَّهُمْ فَلَيُغَيِّرُنَّ خَلْقَ اللَّهِ ۚ وَمَن يَتَّخِذِ الشَّيْطَانَ وَلِيًّا مِّن دُونِ اللَّهِ فَقَدْ خَسِرَ خُسْرَانًا مُّبِينًا

120- يَعِدُهُمْ وَيُمَنِّيهِمْ ۖ وَمَا يَعِدُهُمُ الشَّيْطَانُ إِلَّا غُرُورًا

121- أُولَٰئِكَ مَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ وَلَا يَجِدُونَ عَنْهَا مَحِيصًا

117- آنچه آنها غیر از خدا مى خوانند، تنها بتهایى است بى روح و بى اثر یا شیطانى سرکش و ویرانگر

118- (همان شیطانى که) خدا او را از رحمت خویش دور ساخت و او گفت: «از بندگان تو، سهم معیّنى خواهم گرفت

119- و آنها را گمراه مى کنم; و به آرزوها سرگرم مى سازم; و به آنان دستور مى دهم که (اعمال خرافى انجام دهند، و) گوش چهار پایان را بشکافند، و آفرینش (پاک) خدایى را تغییر دهند; (و فطرت توحید را به شرک بیالایند.)» و هر کس، شیطان را به جاى خدا ولىّ خود برگزیند،زیان آشکارى کرده است

120- شیطان به آنها وعده ها (ى دروغین) مى دهد; و به آرزوها، سرگرم مى سازد; در حالى که جز فریب و نیرنگ، به آنها وعده نمى دهد

121- آنها [= پیروان شیطان ]جایگاهشان جهنّم است; و هیچ راه فرارى از آن ندارند

نقشه هاى شیطان

آیه نخست توضیحى است براى حال مشرکان، که در آیه قبل، به سرنوشت شوم آنها اشاره شد و در حقیقت علت گمراهى شدید آنها را بیان کرده، مى گوید: «آنها به قدرى کوتاه فکرند که خالق و آفریدگار جهان پهناور هستى را رها کرده و در برابر موجوداتى سر تعظیم فرود مى آورند که کمترین اثر مثبتى ندارند بلکه گاهى همانند شیطان، ویرانگر و گمراه کننده نیز مى باشند» (إِنْ یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ إِلاّ إِناثاً وَ إِنْ یَدْعُونَ إِلاّ شَیْطاناً مَریداً).

قابل توجه این که: معبودهاى مشرکان در این آیه منحصر به دو چیز شناخته شده: «اناث» و «شیطان مَرید».

«اِناث» جمع «اُنثى» از ماده «اَنـَث» (بر وزن ادب) به معنى موجود نرم و قابل انعطاف است، و لذا هنگامى که آهن در آتش نرم شود، عرب مى گوید: «أَنَثَ الْحَدِیْدُ» و اگر به جنس زن، اناث و مؤنث گفته مى شود، به خاطر آن است که جنس لطیف تر و انعطاف پذیرترى است.

ولى در اینجا بعضى از مفسران معتقدند: قرآن اشاره به بت هاى معروف قبائل عرب مى کند که هر کدام براى خود بتى انتخاب کرده، اسم مؤنثى را بر آن نهاده بودند:

«اللاّت» به معنى «الهه» مؤنثِ «اللّه»، «عُزّى» مؤنث «أَعزّ»، و همچنین «منات»، «اساف»، «نائله» و مانند آنها، ولى بعضى دیگر از مفسران بزرگ عقیده دارند که منظور از «اِناث» در اینجا معنى معروف مؤنث نیست، بلکه منظور همان ریشه لغوى آن است، یعنى آنها معبودهائى را مى پرستیدند که مخلوق ضعیفى بیش نبودند و به آسانى در دست آدمى به هر شکل در مى آمدند، تمام وجودشان تأثر و «انعطاف پذیرى» و تسلیم در برابر حوادث بود، و به عبارت روشن تر، موجودهائى که هیچگونه اراده و اختیارى از خود نداشتند و سرچشمه سود و زیان نبودند.

و اما کلمه «مَرِید» از نظر ریشه لغت از ماده «مرد» (بر وزن زرد) به معنى ریختن شاخ و برگ درخت است و به همین مناسبت به نوجوانى که هنوز مو در صورتش نروئیده «أَمْرَد» گفته مى شود.

بنابراین، «شیطان مَرید»، یعنى شیطانى که تمام صفات فضیلت از شاخسار وجودش فرو ریخته و چیزى از نقاط قوت در او باقى نمانده است.

و یا از ماده «مُرود» (بر وزن سرود) به معنى طغیان و سرکشى است یعنى معبود آنها شیطان طغیانگر و ویرانگر است.

در حقیقت، قرآن معبودهاى آنها را چنین دسته بندى کرده که: یک دسته، بى اثرند و بى خاصیت و دسته دیگر، طغیانگرند و ویرانگر و کسى که در برابر چنین معبودهائى سر تسلیم فرود مى آورد در گمراهى آشکار است!

* * *

سپس در آیات بعد، اشاره به صفات شیطان، اهداف او و عداوت خاصى که با فرزندان آدم دارد کرده، قسمت هاى مختلفى از برنامه هاى او را شرح مى دهد و قبل از هر چیز مى فرماید:

«خداوند او را از رحمت خویش دور ساخته» (لَعَنَهُ اللّهُ).

و در حقیقت، ریشه تمام بدبختى ها و ویرانگرى هاى او همین دورى از رحمت خدا است که بر اثر کبر و نخوت دامنش را گرفت.

بدیهى است چنین موجودى که بر اثر دورى از خدا از هر گونه خیر و خوبى خالى است نمى تواند اثر مفیدى در زندگى دیگران داشته باشد، و ذات نایافته از هستى بخش، چگونه ممکن است هستى آفرین گردد، نه تنها مفید نخواهد بود، زیان بخش نیز خواهد بود.

و مى افزاید: شیطان سوگند یاد کرده که چند برنامه را اجرا مى کند:

نخست این که گفته: «از بندگان تو نصیب معینى خواهم گرفت» (وَ قالَ
لاَ َتَّخِذَنَّ مِنْ عِبادِکَ نَصیباً مَفْرُوضاً).

او مى داند قدرت بر گمراه ساختن همه بندگان خدا ندارد، و تنها افراد هوس باز و ضعیف الایمان و ضعیف الاراده هستند که در برابر او تسلیم مى شوند.

* * *

کار دیگرى که انجام مى دهم این که: «آنها را گمراه مى کنم» (وَ لاَ ُضِلَّنَّهُمْ).

سومین تلاشى که مى نمایم این که: «با آرزوهاى دور و دراز و رنگارنگ آنها را سرگرم مى سازم» (وَ لاَ ُمَنِّیَنَّهُمْ).(1)

چهارمین عمل این که: آنها را به اعمال خرافى دعوت مى کنم، از جمله: «فرمان مى دهم که گوش هاى چهار پایان را بشکافند و یا قطع کنند» (وَ لاَمُرَنَّهُمْ فَلَیُبَـتِّکُنَّ آذانَ الأَنْعامِ).

و این اشاره به یکى از اعمال زشت جاهلى است که در میان بت پرستان رایج بود که گوش بعضى از چهارپایان را مى شکافتند و یا به کلى قطع مى کردند و سوار شدن بر آن را ممنوع مى دانستند و هیچگونه از آن استفاده نمى نمودند.

و پنجمین برنامه این که: «آنها را وادار مى سازم که آفرینش پاک خدائى را تغییر دهند» (وَ لاَمُرَنَّهُمْ فَلَیُغَیِّرُنَّ خَلْقَ اللّهِ).

این جمله اشاره به آن است که: خداوند در نهاد اوّلى انسان، توحید، یکتاپرستى و هر گونه صفت و خوى پسندیده اى را قرار داده است ولى وسوسه هاى شیطانى و هوا و هوس ها انسان را از این مسیر صحیح منحرف مى سازد و به بیراهه ها مى کشاند، شاهد این سخن آیه 30 سوره «روم» است، که مى فرماید:

فَأَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّیْنِ حَنِیْفاً فِطْرَةَ اللّهِ الَّتِى فَطَرَ النّاسَ عَلَیْها لا تَبْدِیْلَ لِخَلْقِ اللّهِ ذلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ:

«روى خود را متوجه آئین خالص توحید کن همان سرشتى که خداوند از آغاز، مردم را بر آن قرار داده و این آفرینشى است که نباید تبدیل گردد این است دین صاف و مستقیم».

از امام باقر و امام صادق(علیهما السلام) نیز نقل شده که: منظور از آن، تغییر فطرت توحید و فرمان خدا است.(2)

و این ضرر غیر قابل جبرانى است که شیطان بر پایه سعادت انسان مى زند; زیرا حقایق و واقعیات را با یک سلسله اوهام و وساوس، قلب مى کند و به دنبال آن سعادت به شقاوت تبدیل مى گردد.

و در پایان، یک اصل کلى را بیان کرده، مى فرماید: «هر کس شیطان را به جاى خداوند به عنوان ولىّ و سرپرست خود انتخاب کند، زیان آشکارى کرده» (وَ مَنْ یَتَّخِذِ الشَّیْطانَ وَلِیّاً مِنْ دُونِ اللّهِ فَقَدْ خَسِرَ خُسْراناً مُبیناً).

* * *

در آیه بعد، به دو نکته که به منزله دلیل براى مطلب سابق است بیان شده، مى فرماید: «شیطان پیوسته به آنها وعده هاى دروغین مى دهد، و به آرزوهاى دور و دراز سرگرم مى کند، ولى جز فریب و خدعه، کارى براى آنها انجام نمى دهد» (یَعِدُهُمْ وَ یُمَنِّیهِمْ وَ ما یَعِدُهُمُ الشَّیْطانُ إِلاّ غُرُوراً).(3)

* * *

و در آخرین آیه از آیات مورد بحث، سرنوشت نهائى پیروان شیطان چنین بیان شده: «آنها جایگاهشان دوزخ است و هیچ راه فرارى از آن ندارند» (أُولئِکَ مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ وَ لا یَجِدُونَ عَنْها مَحیصاً).(4)

* * *

1 ـ این کلمه از ماده «منى» (بر وزن منع) گرفته شده که به معنى تقدیر و اندازه گیرى است، ولى بسیارى اوقات به معنى اندازه گیرى هاى خیالى وآرزوهاى موهوم به کار مى رود و اگر به نطفه «منى» گفته مى شود، آن هم به خاطر این است که: اندازه گیرى نخستین موجودات زنده از آن آغاز مى گردد.

2 ـ تفسیر «تبیان»، جلد 3، صفحه 334، مکتب الاعلام الاسلامى، طبع اول، 1409 هـ ق ـ «بحار الانوار»، جلد 9، صفحه 77 و جلد 60، صفحه 219 و جلد 61، صفحه 221 ـ تفسیر «صافى»، جلد 1، صفحه 500، مکتبة الصدر تهران، طبع دوم، 1416 هـ ق ـ تفسیر «قرطبى»، جلد 5، صفحه 394 و جلد 13، صفحه 126، مؤسسة التاریخ العربى بیروت، 1405 هـ ق ـ «درّ المنثور»، جلد 2، صفحه 224 و جلد 5، صفحه 155، دار المعرفة، مطبعة الفتح جدّة، طبع اول، 1365 هـ ق.

3 ـ «غرور» در اصل، به معنى اثر آشکار چیزى است، ولى غالباً به آثارى که ظاهرى فریبنده و باطنى ناپسند دارد گفته مى شود، و به هر چیز اعم از مال، ثروت، قدرت و مقام که انسان را بفریبد و از راه حق باز دارد، مایه غرور گفته مى شود.

4 ـ «مَحیص» از ماده «حیص» به معنى عدول و صرف نظر کردن است، بنابراین، «مَحیص» به معنى وسیله عدول و راه فرار مى آید.

........................

تفسیر نمونه