شرح آیات 78 لغایت 81 سوره مبارکه المائده

78- لُعِنَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِن بَنِي إِسْرَائِيلَ عَلَىٰ لِسَانِ دَاوُودَ وَعِيسَى ابْنِ مَرْيَمَ ۚ ذَٰلِكَ بِمَا عَصَوا وَّكَانُوا يَعْتَدُونَ

79- كَانُوا لَا يَتَنَاهَوْنَ عَن مُّنكَرٍ فَعَلُوهُ ۚ لَبِئْسَ مَا كَانُوا يَفْعَلُونَ

80- تَرَىٰ كَثِيرًا مِّنْهُمْ يَتَوَلَّوْنَ الَّذِينَ كَفَرُوا ۚ لَبِئْسَ مَا قَدَّمَتْ لَهُمْ أَنفُسُهُمْ أَن سَخِطَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ وَفِي الْعَذَابِ هُمْ خَالِدُونَ

81- وَلَوْ كَانُوا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالنَّبِيِّ وَمَا أُنزِلَ إِلَيْهِ مَا اتَّخَذُوهُمْ أَوْلِيَاءَ وَلَٰكِنَّ كَثِيرًا مِّنْهُمْ فَاسِقُونَ

78- کافران بنى اسرائیل، بر زبان داود و عیسى بن مریم، لعن (و نفرین) شدند. این بخاطر آن بود که نافرمانى کرده، و تجاوز مى نمودند

79- آنها از اعمال زشتى که انجام مى دادند، یکدیگر را نهى نمى کردند; چه بدکارى انجام مى دادند!

80- بسیارى از آنها را مى بینى که کافران (و بت پرستان) را دوست و تکیه گاه خود قرار مى دهند نفس (سرکش) آنها، چه بد اعمالى از پیش براى (قیامت) آنها فرستاد، که نتیجه آن، خشم خداوند بود; و در عذاب (الهى) جاودانه خواهند ماند

81- و اگر به خدا و پیامبر و آنچه بر او نازل شده، ایمان مى آوردند، (هرگز) آنان [= کافران ]را به دوستى انتخاب نمى کردند; ولى بسیارى از آنها فاسقند

بنى اسرائیل نفرین شده

در این آیات، براى این که از تقلیدهاى کورکورانه اهل کتاب از پیشینیانشان جلوگیرى کند، به سرنوشت شوم آنها اشاره کرده، مى فرماید: «آنها که از بنى اسرائیل کافر شدند بر زبان داود و عیسى بن مریم(علیه السلام)، لعن و نفرین شدند، این دو پیامبر بزرگ از خدا خواستند که آنها را از رحمت خویش دور سازد» (لُعِنَ الَّذینَ کَفَرُوا مِنْ بَنی إِسْرائیلَ عَلى لِسانِ داوُدَ وَ عیسَى ابْنِ مَرْیَمَ).

در این که چرا تنها نام این دو پیامبر برده شده است؟ مفسران احتمالاتى داده اند:

گاهى گفته مى شود: علت آن این است که سرشناس ترین پیامبران بعد از موسى(علیه السلام)این دو پیامبر بودند،

و گاهى گفته مى شود: بسیارى از اهل کتاب افتخار مى کردند که فرزندان داود(علیه السلام) هستند.

قرآن با این جمله اعلام مى کند: داود(علیه السلام) از کسانى که راه کفر و طغیان پیش گرفتند، متنفر بود.

بعضى گفته اند: این آیه اشاره به دو واقعه تاریخى است که خشم این دو پیامبر بزرگ را برانگیخت و جمعى از بنى اسرائیل را نفرین کردند.

داود(علیه السلام) در مورد ساکنان شهر ساحلى «ایله» که به «اصحاب سَبْت» معروفند و سرگذشت آنها در سوره «اعراف» خواهد آمد.

و حضرت مسیح(علیه السلام)درباره جمعى از پیروان خود که بعد از نزول «مائده» آسمانى باز هم راه انکار و مخالفت را پیش گرفتند، لعن و نفرین نمودند.

در هر حال، آیه اشاره به این است که بودن جزء نژاد بنى اسرائیل و یا جزء اتباع مسیح(علیه السلام)، مادام که هماهنگى با برنامه هاى آنها نبوده باشد، باعث نجات کسى نخواهد شد.

بلکه خود این پیامبران از این گونه افراد ابراز تنفر و انزجار کردند.

جمله آخر آیه نیز، این مطلب را تأکید مى کند و مى فرماید: «این اعلام تنفر و بیزارى به خاطر آن بود که آنها گناهکار و متجاوز بودند» (ذلِکَ بِما عَصَوْا وَ کانُوا یَعْتَدُونَ).

* * *

و در آیه بعد مى افزاید: به علاوه آنها به هیچ وجه مسئولیت اجتماعى براى خود قائل نبودند، و «یکدیگر را از کار خلافى که انجام مى دادند نهى نمى کردند» (کانُوا لایَتَناهَوْنَ عَنْ مُنکَر فَعَلُوهُ).

و حتى جمعى از نیکان آنها با سکوت و سازشکارى، افراد گناهکار را عملاً تشویق مى کردند.

و به این ترتیب، «برنامه اعمال آنها بسیار زشت و ناپسند بود» (لَبِئْسَ ما کانُوا یَفْعَلُونَ).

در تفسیر این آیه روایاتى از پیامبر(صلى الله علیه وآله) و ائمه اهل بیت(علیهم السلام) نقل شده که بسیار آموزنده است.

در حدیثى از پیامبر(صلى الله علیه وآله) مى خوانیم: لَتَأْمُرُنَّ بِالْمَعْرُوفِ وَ لَتَنْهُنَّ عَنِ الْمُنْکَرِوَ لَتَأْخُذُنَّ عَلى یَدِ السَّفِیْهِ وَ لَتَأْطُرُنَّهُ عَلَى الْحَقِّ إِطْراً، أَوْ لَیَضْرِبَنَّ اللّهُ قُلُوبَ بَعْضِکُمْ عَلى بَعْض وَ یَلْعَنُکُمْ کَما لَعَنَهُمْ:

«حتماً باید امر به معروف و نهى از منکر کنید و دست افراد نادان را بگیرید و به سوى حق دعوت نمائید و گرنه خداوند قلوب شما را همانند یکدیگر مى کند و شما را از رحمت خود دور مى سازد همان طور که آنها را از رحمت خویش دور ساخت»!(1)

در حدیث دیگرى از امام صادق(علیه السلام)در تفسیر «کانُوا لایَتَناهَوْنَ عَنْ مُنکَر فَعَلُوهُ» چنین نقل شده است:

أَما إِنَّهُمْ لَمْ یَکُونُوا یَدْخُلُونَ مَداخِلَهُمْ وَ لایَجْلِسُونَ مَجالِسَهُمْ وَ لکِنْ کانُوا إِذا لَقُوهُمْ ضَحِکُوا فِی وُجُوهِهِمْ وَ أَنِسُوا بِهِمْ:

«این دسته که خداوند از آنها مذمت کرده هرگز در کارها و مجالس گناهکاران شرکت نداشتند، بلکه فقط هنگامى که آنها را ملاقات مى کردند، در صورت آنان مى خندیدند و با آنها مأنوس بودند».(2)

* * *

و در سومین آیه مورد بحث، به یکى دیگر از اعمال خلاف آنها اشاره کرده، مى فرماید: «بسیارى از آنان را مى بینى که طرح دوستى و محبت با کافران مى ریزند» (تَرى کَثیراً مِنْهُمْ یَتَوَلَّوْنَ الَّذینَ کَفَرُوا).

بدیهى است که دوستى آنها ساده نبوده، بلکه دوستى آمیخته با انواع گناه و تشویق آنان به اعمال و افکار غلط بوده، لذا در پایان آیه مى فرماید: «چه بد اعمالى از پیش براى معاد خود فرستادند، اعمالى که نتیجه آن، خشم و غضب الهى بود و در عذاب الهى جاودانه خواهند ماند» (لَبِئْسَ ما قَدَّمَتْ لَهُمْ أَنْفُسُهُمْ أَنْ سَخِطَ اللّهُ عَلَیْهِمْ وَ فِی الْعَذابِ هُمْ خالِدُونَ).

درباره این که منظور از «الَّذینَ کَفَرُوا» در این آیه، چه اشخاصى هستند؟

بعضى احتمال داده اند: منظور مشرکان «مکّه»اند که یهود با آنها طرح دوستى ریخته بودند،

و بعضى احتمال داده اند: منظور جباران و ستمگرانى بوده اند که یهود در اعصار گذشته طرح دوستى با آنها مى ریختند.

حدیثى که از امام باقر(علیه السلام)در این زمینه نقل شده نیز این معنى را تأئید مى کند آنجا که مى فرماید: یَتَوَلَّوْنَ الْمُلُوکَ الْجَبّارِینَ وَ یُزَیِّنُونَ لَهُمْ أَهْوائَهُمْ لِیُصِیبُوا مِنْ دُنْیاهُمْ:

«این دسته کسانى بودند که جباران را دوست مى داشتند و اعمال هوس آلود آنان را در نظرشان خوب جلوه مى دادند تا به آنها نزدیک شوند و از دنیاشان بهره گیرند»!(3)

البته هیچ مانعى ندارد که آیه اشاره به هر دو معنى بلکه اعم از آنها باشد.

* * *

در آخرین آیه راه نجات از این برنامه غلط و نادرست را به آنها نشان مى دهد که: «اگر راستى ایمان به خدا و پیامبر و آنچه بر او نازل شده است را مى داشتند هیچ گاه تن به دوستى بیگانگان و دشمنان خدا در نمى دادند و آنان را به عنوان تکیه گاه خود انتخاب نمى کردند» (وَ لَوْ کانُوا یُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَ النَّبِیِّ وَ ما أُنْزِلَ إِلَیْهِ مَا اتَّخَذُوهُمْ أَوْلِیاءَ).

ولى متأسفانه در میان آنها کسانى که مطیع فرمان الهى باشند کم اند «و بسیارى از آنها از دایره فرمان خدا خارج شده، راه فسق را پیش گرفته اند» (وَ لکِنَّ کَثیراً مِنْهُمْ فاسِقُونَ).

روشن است منظور از «النَّبِىّ» در اینجا پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) است; زیرا در قرآن مجید در آیات مختلف این کلمه به همین معنى به کار رفته است، و این موضوع در ده ها آیه از قرآن دیده مى شود.

احتمال دیگرى در تفسیر آیه نیز هست که ضمیر «کانُوا» به مشرکان و بت پرستان برگردد.

یعنى اگر این مشرکان که مورد علاقه و اعتماد یهودند به پیامبر (صلى الله علیه وآله) و قرآن ایمان مى آوردند، هیچ گاه یهود آنها را دوست خود انتخاب نمى کردند و این نشانه روشن گمراهى و فسق آنها است; زیرا با ادعاى پیروى از کتب آسمانى بت پرستان را تا زمانى که مشرکند به دوستى بر مى گزینند و همین که به سوى خدا و کتب آسمانى آمدند از آنها فاصله مى گیرند!

ولى تفسیر اول، با ظاهر آیات سازگارتر است و طبق آن تمام ضمائر به یک مرجع (یعنى یهود) باز مى گردد.

* * *

1 ـ تفسیر «مجمع البیان»، ذیل آیه مورد بحث ـ و در تفسیر «قرطبى»، جلد 4، صفحه 2250 نیز حدیثى به همین مضمون از «ترمذى» نقل کرده است.

«مسند ابى یعلى»، جلد 9، صفحات 27 و 28، دار المأمون للتراث، تحقیق: حسین سلیم اسد ـ «معجم الکبیرطبرانى»، جلد 10، صفحات 146 و 147، مکتبة ابن تیمیة، قاهره، طبع دوم، چاپخانه دار احیاء التراث العربى، تحقیق: حمدى عبد المجید السلفى ـ «درّ المنثور»، جلد 2، صفحه 301، دار المعرفة، طبع اول، 1365 هـ ق ـ «سنن ابى داود»، جلد 2، صفحات 322 و 323، دار الفکر بیروت، طبع اول، 1410 هـ ق، تحقیق: سیّد محمّد اللحام.

2 ـ تفسیر «برهان»، جلد 1، صفحه 492، ذیل آیه مورد بحث (جلد 2، صفحه 343، بنیاد بعثت، طبع اول، 1415 هـ ق) ـ تفسیر «نور الثقلین»، جلد 1، صفحه 661، مؤسسه اسماعیلیان قم، طبع چهارم، 1412 هـ ق ـ «وسائل الشیعه»، جلد 16، صفحه 269 (چاپ آل البیت) ـ «بحار الانوار»، جلد 97، صفحه 86 ـ تفسیر «عیاشى»، جلد 1، صفحه 335 (چاپخانه علمیه، تهران، 1380 هـ ق).

3 ـ «مجمع البیان»، جلد 3، صفحه 397، ذیل آیه مورد بحث، مؤسسة الاعلمى للمطبوعات، بیروت، طبع اول، 1415 هـ ق ـ «بحار الانوار»، جلد 9، صفحه 82 ـ تفسیر «تبیان»، جلد 3، صفحه 611، مکتب الاعلام الاسلامى، طبع اول، 1409 هـ ق ـ تفسیر «صافى»، جلد 2، صفحه 75، مکتبة الصدر تهران، طبع دوم، 1416 هـ ق ـ «نور الثقلین»، جلد 1، صفحه 661، مؤسسه اسماعیلیان قم، طبع چهارم، 1412 هـ ق.

............................

تفسیر نمونه