48وَ لَقَدْ آتَیْنا مُوسى وَ هارُونَ الْفُرْقانَ وَ ضِیاءً وَ ذِکْراً لِلْمُتَّقِینَ

49الَّذِینَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ بِالْغَیْبِ وَ هُمْ مِنَ السّاعَةِ مُشْفِقُونَ

50وَ هذا ذِکْرٌ مُبارَکٌ أَنْزَلْناهُ أَ فَأَنْتُمْ لَهُ مُنْکِرُونَ

ترجمه:

48 ـ ما به موسى و هارون، «فرقان» (وسیله جدا کردن حق از باطل) و نور، و آنچه مایه یادآورى پرهیزگاران است، دادیم.

49 ـ همانان که از پروردگارشان در نهان مى ترسند، و از قیامت بیم دارند!

50 ـ و این (قرآن) ذکر مبارکى است که (بر شما) نازل کردیم; آیا شما آن را انکار مى کنید؟!

تفسیر:

شمه اى از داستان پیامبران

از این آیات به بعد، فرازهائى از زندگانى پیامبران که آمیخته با نکات بسیار آموزنده اى است بیان شده، که بحث هاى گذشته را در زمینه نبوت پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) و درگیرى او با مخالفان، با توجه به اصول مشترکى که حاکم بر آنها است، روشن تر مى سازد.

در نخستین آیه مى فرماید: «ما به موسى و هارون «فرقان»، (وسیله تشخیص حق از باطل) بخشیدیم، و نور و یادآورى براى پرهیزکاران» (وَ لَقَدْ آتَیْنا مُوسى وَ هارُونَ الْفُرْقانَ وَ ضِیاءً وَ ذِکْراً لِلْمُتَّقِینَ).

«فُرْقان» در اصل به معنى چیزى است که حق را از باطل جدا مى کند و وسیله شناسائى این دو است، در این که منظور از آن در اینجا چیست؟ تفسیرهاى متعددى ذکر کرده اند:

بعضى آن را به معنى «تورات».

بعضى شکافته شدن دریا براى بنى اسرائیل که نشانه روشنى از عظمت حق و حقانیت موسى بود دانسته اند.

در حالى که بعضى اشاره به سایر معجزات و دلائلى که در اختیار موسى و هارون بود، مى دانند.

ولى این تفسیرها با هم هیچ گونه منافاتى ندارند; چرا که ممکن است فرقان، هم اشاره به «تورات» و هم اشاره به «سایر معجزات و دلائل» موسى(علیه السلام) باشد.

در سایر آیات، نیز «فُرْقان» گاهى به خود «قرآن» اطلاق شده، مانند: تَبارَکَ الَّذِی نَزَّلَ الْفُرْقانَ عَلى عَبْدِهِ لِیَکُونَ لِلْعالَمِینَ نَذِیراً: «بزرگ و پر برکت است خدائى که فرقان را بر بنده اش نازل کرد تا جهانیان را انذار کند».(1)

و گاه، به پیروزى هاى معجزآسائى که نصیب پیامبر(صلى الله علیه وآله) گردید، همان گونه که در مورد جنگ بدر «یَوْمَ الْفُرْقانِ» فرموده است.(2)

اما واژه «ضِیاء» به معنى نور و روشنائى است که از درون ذات چیزى بجوشد و مسلماً قرآن، تورات و معجزات انبیاء، چنین بوده اند.(3)

و «ذِکْر»، هر موضوعى است که انسان را از غفلت و بى خبرى دور دارد، و این نیز از آثار واضح کتب آسمانى و معجزات الهى است.

ذکر این سه تعبیر پشت سر هم، گویا اشاره به این است که: انسان براى رسیدن به مقصد، نخست احتیاج به «فرقان» دارد تا بر سر دو راهى ها و چند راهى ها، راه اصلى را پیدا کند، هنگامى که راه خود را یافت، نور و روشنائى و ضیاء مى خواهد تا مشغول حرکت گردد، سپس در ادامه راه، گاه موانعى پیش مى آید که از همه مهم تر غفلت است، نیاز به وسیله اى دارد که مرتباً به او هشدار دهد و یادآور و ذکر باشد.

قابل توجه این که: «فرقان» به صورت «معرفه» آمده و «ضیاء» و «ذکر» به صورت «نکره»، و اثر آن را مخصوص متقین و «پرهیزکاران» مى داند، این تفاوت تعبیر، ممکن است اشاره به این باشد که معجزات و خطاب هاى آسمانى، راه را براى همگان روشن مى کند، اما آنها که تصمیم بگیرند و از «ضیاء و ذکر» استفاده کنند، همگان نیستند، تنها کسانى هستند که احساس مسئولیت مى کنند و بهره اى از تقوا دارند.

* * *

آیه بعد، این «پرهیزکاران» را چنین معرفى مى کند: «آنها کسانى هستند که از پروردگارشان در غیب و نهان مى ترسند» (الَّذِینَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ بِالْغَیْبِ).

«و از روز رستاخیز، بیم دارند» (وَ هُمْ مِنَ السّاعَةِ مُشْفِقُونَ).

کلمه «غَیْب» در اینجا، دو تفسیر دارد: نخست این که: اشاره به ذات پاک پروردگار است، یعنى با این که خدا از دیده ها پنهان است آنها به دلیل عقل، به او ایمان آورده اند، و در برابر ذات پاکش، احساس مسئولیت مى کنند.

دیگر این که: پرهیزکاران تنها در اجتماع و میان جامعه، ترس از خدا ندارند، بلکه در خلوتگاه ها نیز او را حاضر و ناظر مى دانند.

قابل توجه این که: در برابر خداوند، تعبیر به «خشیت»، و در مورد قیامت تعبیر به «اشفاق» شده، این دو واژه گر چه هر دو به معنى ترس است، ولى به گفته «راغب» در کتاب «مفردات»، «خشیت» در جائى گفته مى شود که ترس آمیخته با احترام و تعظیم باشد، همانند ترسى که یک فرزند، از پدر بزرگوارش دارد، بنابراین پرهیزکاران، ترسشان از خدا توأم با معرفت است.

و اما واژه «اشفاق» به معنى توجه و علاقه توأم با بیم است، مثلاً این تعبیر، گاه در مورد فرزندان یا دوستانى به کار مى رود که انسان به آنها علاقه دارد ولى در عین حال از این که در معرض آفات و گزند هستند بیمناک است.

در واقع پرهیزکاران به روز قیامت بسیار علاقمندند، چون کانون پاداش و رحمت الهى است اما با این حال از حساب و کتاب خدا نیز بیمناکند.

البته گاهى این دو کلمه به یک معنى نیز استعمال شده است.

* * *

آخرین آیه مورد بحث، قرآن را در مقایسه با کتب پیشین قرار داده، مى گوید: «این ذکر مبارکى است که ما بر شما نازل کردیم» (وَ هذا ذِکْرٌ مُبارَکٌ أَنْزَلْناهُ).

«آیا شما آن را انکار مى کنید» (أَ فَأَنْتُمْ لَهُ مُنْکِرُونَ).

انکار چرا؟ این که ذکر است و مایه بیدارى، آگاهى و یادآورى شما است، این که کانون برکت است، خیر دنیا و آخرت در آن است، و سرچشمه همه پیروزى ها و خوشبختى ها است.

آیا چنین کتابى، جاى انکار دارد؟ دلائل حقانیتش در خودش نهفته، نورانیتش آشکار است، و رهروان راهش سعادتمند و پیروز.

براى این که: بدانیم تا چه حدّ این قرآن موجب آگاهى و مایه برکت است کافى است، حال ساکنان جزیره عرب را قبل از نزول قرآن، که در توحّش، جهل، فقر، بدبختى و پراکندگى زندگى مى کردند، با وضعشان بعد از نزول قرآن، که اسوه و الگوئى براى دیگران شدند در نظر بگیریم، همچنین وضع اقوام دیگر را قبل و بعد از ورود قرآن در میان آنها.

* * *

1 ـ فرقان، آیه 1.

2 ـ انفال، آیه 41.

3 ـ درباره معنى «ضِیاء» و تفاوت آن با «نور» در جلد هشتم، صفحه 226، ذیل آیه 5 سوره «یونس» توضیحات بیشترى داده ایم.
..............................
تفسیر نمونه