شرح آیات 1 و 2 سوره مبارکه نحل

1أَتى أَمْرُ اللّهِ فَلاتَسْتَعْجِلُوهُ سُبْحانَهُ وَ تَعالى عَمّا یُشْرِکُونَ

2یُنَزِّلُ الْمَلائِکَةَ بِالرُّوحِ مِنْ أَمْرِهِ عَلى مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ أَنْ أَنْذِرُواأَنَّهُ لا إِلهَ إِلاّ أَنَا فَاتَّقُونِ

ترجمه:

به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

1 ـ فرمان خدا (براى مجازات مشرکان و مجرمان،) فرا رسیده است; براى آن عجله نکنید! منزه و برتر است خداوند از آنچه همتاى او قرار مى دهند!

2 ـ فرشتگان را با روح (الهى) به فرمانش بر هر کس از بندگانش بخواهد نازل مى کند; (دستور مى دهد) که مردم را انذار کنید; که معبودى جز من نیست; از (مخالفت دستور) من بپرهیزید!

تفسیر:

فرمان عذاب نزدیک است

همان گونه که قبلاً گفته شد قسمت مهمى از آیات آغاز این سوره در «مکّه» نازل شده است، در همان ایام که پیامبر(صلى الله علیه وآله) درگیرى شدیدى با مشرکان و بت پرستان داشت، و هر روز در برابر دعوت حیات آفرین و آزادى بخش او، به بهانه هائى متوسل مى شدند، از جمله این که: هر گاه پیامبر(صلى الله علیه وآله) آنها را تهدید به عذاب الهى مى کرد، بعضى از لجوجان مى گفتند: اگر این عذاب و کیفر که مى گوئى راست است پس چرا به سراغ ما نمى آید؟!

و شاید گاهى اضافه مى کردند: اگر فرضاً عذابى در کار باشد ما دست به دامن بتها مى شویم که در پیشگاه خدا شفاعت کنند تا این عذاب را از ما بردارد، مگر نه این است که: آنها شفیعان درگاه اویند؟!

نخستین آیه این سوره، خطّ بطلان بر این اوهام کشیده مى گوید: «عجله نکنید فرمان خدا براى مجازات مشرکان و مجرمان، قطعا فرا رسیده است» (أَتى أَمْرُ اللّهِ فَلاتَسْتَعْجِلُوهُ).

و اگر فکر مى کنید بتان شفیعان درگاه اویند سخت در اشتباهید «خداوند منزه و برتر از آنست که آنها براى او شریک مى سازند» (سُبْحانَهُ وَ تَعالى عَمّا یُشْرِکُونَ).

بنابراین، «أَمْرُ اللّهِ» در آیه فوق اشاره به فرمان خداوند در مورد عذاب مشرکان است، و کلمه «أَتى» هر چند فعل ماضى است، و به معنى تحقق این فرمان در گذشته است، اما مفهوم آن مضارعى است که قطعاً تحقق مى یابد، و این در قرآن فراوان است که: مضارع قطعى الوقوع، با صیغه ماضى ذکر مى شود.

بعضى از مفسران، نیز احتمال داده اند: «أَمْرُ اللّهِ»، اشاره به خود عذاب است نه فرمان عذاب، و بعضى نیز آن را به معنى «روز قیامت» گرفته اند، ولى، تفسیرى که ذکر کردیم، از همه اینها نزدیکتر به نظر مى رسد.

* * *

و از آنجا که هیچ مجازات و کیفرى، بدون بیان کافى و اتمام حجت، عادلانه نیست، در آیه بعد اضافه مى کند: «خداوند فرشتگان را با روح الهى به فرمانش بر هر کس از بندگانش که بخواهد نازل مى کند» (یُنَزِّلُ الْمَلائِکَةَ بِالرُّوحِ مِنْ أَمْرِهِ عَلى مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ).(1)

«و به آنها دستور مى دهد که مردم را انذار کنید و از شرک و بت پرستى بترسانید، و بگوئید: معبودى جز من نیست» (أَنْ أَنْذِرُوا أَنَّهُ لا إِلهَ إِلاّ أَنَا).

«بنابراین تنها از مخالفت من بپرهیزید» و در برابر من احساس مسئولیت کنید (فَاتَّقُونِ).

در این که: منظور از «روح» در این آیه چیست؟ مفسران گفتگوى بسیار کرده اند، ولى، ظاهر این است که: منظور از آن، وحى و قرآن و نبوت است که مایه حیات و زندگى انسانها است.

گرچه بعضى از مفسران، وحى را از قرآن، و هر دو را از نبوت در اینجا جدا کرده اند، و به صورت سه تفسیر بیان داشته اند، ولى ظاهر این است که همه به یک حقیقت باز مى گردد.

و به هر حال، «روح» در اینجا جنبه معنوى دارد، و اشاره به هر چیزى است که مایه حیات دلها است، و سبب تربیت نفوس و هدایت عقلها مى گردد، همان گونه که در آیه 24 سوره «انفال» مى خوانیم: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اسْتَجِیبُوا لِلّهِ وَ لِلرَّسُولِ إِذا دَعاکُمْ لِما یُحْیِیکُمْ: «اى کسانى که ایمان آورده اید اجابت کنید دعوت خدا و پیامبرش را هنگامى که شما را به چیزى فرا مى خواند که مایه حیات و زندگى شما است».

و در سوره «غافر» آیه 15 مى خوانیم: یُلْقِی الرُّوحَ مِنْ أَمْرِهِ عَلى مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ: «او روح را به فرمانش بر هر کس از بندگانش که بخواهد القا مى کند».

و در سوره «شورى» آیه 52 چنین آمده: وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا ما کُنْتَ تَدْرِی مَا الْکِتابُ وَ لاَ الإِیمانُ: «این گونه، روحى را به فرمان خود بر تو وحى فرستادیم، تو پیش از آن، از کتاب و ایمان آگاه نبودى»!.

روشن است: «روح» در این آیات، به معنى «قرآن» و «محتواى وحى» و «فرمان نبوت» است.

گرچه روح، در سایر آیات قرآن به معانى دیگرى نیز آمده است ولى با توجه به قرائنى که ذکر شد مفهوم «روح» در آیه مورد بحث، قرآن و محتواى وحى مى باشد.

ذکر این نکته نیز لازم است جمله «عَلى مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ» (بر هر کس از بندگانش بخواهد) هرگز به این معنى نیست که، موهبت وحى و نبوت بى حساب و کتاب است، زیرا «مشیت الهى» هرگز از «حکمت» او جدا نمى باشد، و به مقتضاى حکیم بودنش این موهبت را در محل شایسته و لایق قرار مى دهد: اللّهُ أَعْلَمُ حَیْثُ یَجْعَلُ رِسالَتَهُ: «خداوند مى داند رسالت خود را در کجا قرار دهد».(2)

این نکته را نیز نباید از نظر دور داشت که: اگر نخستین فرمان الهى به پیامبران، به مقتضاى جمله «أَنْ أَنْذِرُوا» انذار و بیم دادن است، به خاطر این است که: براى بیدار کردن یک قوم گمراه و آلوده به شرک و فساد، هیچ چیز مؤثرتر از انذار نیست، انذارى بیدار کننده، آگاه کننده، و حرکت آفرین!.

درست است که: انسان هم طالب سود است، و هم دافع زیان، ولى تجربه نشان داده که تشویق در افراد آماده تر، اثر مى گذارد، در حالى که اثر تهدید در آنها که آلوده ترند، بیشتر است، و براى آغاز نبوت باید انذارهاى کوبنده در رأس برنامه باشد.

* * *

1 ـ «مِنْ» در «مِنْ أَمْرِهِ» به معنى «بـ » مى باشد و در اینجا معنى سببیت را مى رساند.

2 ـ انعام، آیه 124.

...............................

تفسیر نمونه