شرح آیات 10 تا 11 سوره مبارکه لقمان

10خَلَقَ السَّماواتِ بِغَیْرِ عَمَد تَرَوْنَها وَ أَلْقى فِی الأَرْضِ رَواسِیَ أَنْتَمِیدَ بِکُمْ وَ بَثَّ فِیها مِنْ کُلِّ دابَّة وَ أَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَنْبَتْنافِیها مِنْ کُلِّ زَوْج کَرِیم

11هذا خَلْقُ اللّهِ فَأَرُونِی ما ذا خَلَقَ الَّذِینَ مِنْ دُونِهِ بَلِ الظّالِمُونَ فِیضَلال مُبِین

ترجمه:

10 ـ (او) آسمان ها را بدون ستونى که آن را ببینید آفرید، و در زمین کوه هائى افکند تا شما را نلرزاند (و جایگاه شما آرام باشد) و از هرگونه جنبنده اى روى آن منتشر ساخت، و از آسمان، آبى نازل کردیم و به وسیله آن در روى زمین انواع گوناگونى از جفتهاى گیاهان پر ارزش رویاندیم.

11 ـ این آفرینش خداست; اما به من نشان دهید (معبودانى) غیر او چه چیز را آفریده اند؟! ولى ظالمان در گمراهى آشکارند.

تفسیر:

این آفرینش خدا است، دیگران چه آفریده اند؟

به دنبال بحثى که پیرامون قرآن، و ایمان به آن، در آیات گذشته بود، در دو آیه مورد بحث از دلائل توحید که یکى دیگر از اساسى ترین اصول اعتقادى است سخن مى گوید.

در آیه نخست به پنج قسمت از آفرینش «پروردگار» که پیوند ناگسستنى با هم دارند (آفرینش آسمان، و معلق بودن کرات در فضا، و نیز آفرینش کوه ها براى حفظ ثبات زمین، و سپس آفرینش جنبندگان، و بعد از آن آب و گیاهان که وسیله تغذیه آنها است) اشاره مى کند.

مى فرماید: «خداوند آسمان ها را بدون ستونى که آن را ببینید آفرید» (خَلَقَ السَّماواتِ بِغَیْرِ عَمَد تَرَوْنَها).

«عَمَد» (بر وزن قمر) جمع «عمود» به معنى ستون است، و مقید ساختن آن به «تَرَوْنَها»، دلیل بر این است که: آسمان ستون هاى مرئى ندارد، مفهوم این سخن آنست که: ستون هائى دارد اما قابل رؤیت نیست، و چنان که پیش از این هم در تفسیر سوره «رعد» گفته ایم، این تعبیر، اشاره لطیفى است به قانون «جاذبه و دافعه»، که همچون ستونى بسیار نیرومند اما نامرئى، کرات آسمانى را در جاى خود نگه داشته.

در حدیثى که «حسین بن خالد» از «امام على بن موسى الرضا»(علیه السلام) نقل کرده، به این معنى تصریح شده است، فرمود: سُبْحانَ اللّهِ، أَ لَیْسَ اللّهُ یَقُولُ بِغَیْرِ عَمَد تَرَوْنَها؟ قُلْتُ بَلى، فَقالَ: ثَمَّ عَمَدٌ وَ لکِنْ لاتَرَوْنَها: «منزه است خدا، آیا خداوند نمى فرماید، بدون ستونى که آن را مشاهده کنید؟ راوى مى گوید: عرض کردم آرى، فرمود: پس ستون هائى هست ولى شما آن را نمى بینید»!.(1)-(2)

به هر حال، جمله فوق، یکى از معجزات علمى قرآن مجید است که شرح بیشتر آن را در ذیل آیه 2 سوره «رعد» (جلد 10، صفحه 110) آوردیم.

سپس، درباره فلسفه «آفرینش کوه ها» مى گوید: «خداوند در زمین کوه هائى افکند تا شما را مضطرب و متزلزل نکند» (وَ أَلْقى فِی الأَرْضِ رَواسِیَ أَنْ تَمِیدَ بِکُمْ).(3)

این آیه، که نظائر فراوانى در قرآن دارد، نشان مى دهد: «کوه ها» وسیله ثبات زمینند، امروز از نظر علمى نیز این حقیقت ثابت شده که «کوه ها» از جهات متعددى مایه ثبات زمین هستند.

از این نظر که: ریشه هاى آنها به هم پیوسته و همچون زره محکمى، «کره زمین» را در برابر فشارهائى که از حرارت درونى ناشى مى شود، حفظ مى کنند، و اگر آنها نبودند «زلزله هاى» ویرانگر آن قدر زیاد بود که شاید مجالى به انسان براى زندگى نمى داد.

و از این نظر که: این قشر محکم در برابر فشار «جاذبه ماه و خورشید» مقاومت مى کند که اگر «کوه ها» نبود، جزر و مد عظیمى در پوسته خاکى زمین به وجود مى آمد، که بى شباهت به «جزر و مد دریاها» نبود، و زندگى را بر انسان ناممکن مى ساخت.

و از این نظر که: فشارِ طوفان ها را در هم مى شکند، و تماس هواى مجاور زمین را به هنگام حرکت وضعى زمین، به حداقل مى رساند که اگر نبود صفحه زمین همچون کویرهاى خشک، در تمام طول شب و روز، صحنه طوفان هاى مرگبار و بادهاى در هم کوبنده بود.(4)

حال که، نعمت آرامش آسمان به وسیله ستون نامرئیش، و آرامش زمین به وسیله کوه ها تأمین شد، نوبت به آفرینش موجودات زنده و آرامش آنها مى رسد که در محیطى آرام، بتوانند قدم به عرصه حیات بگذارند، مى گوید: «و در روى زمین از هر جنبنده اى منتشر ساخت» (وَ بَثَّ فِیها مِنْ کُلِّ دابَّة).

تعبیر به «مِنْ کُلِّ دابَّة»، اشاره به تنوع حیات و زندگى در چهره هاى مختلف است، از جنبندگانى که از کوچکى با چشم عادى دیده نمى شوند، و سرتاسر محیط ما را پُر کرده اند، گرفته، تا جنبندگان غول پیکرى که عظمت آنها انسان را در وحشت فرو مى برد.

همچنین جنبندگان به رنگهاى مختلف و چهره هاى کاملاً متفاوت، آبزیان، هوازیان، پرندگان، خزندگان، و حشرات گوناگون، و مانند آنها که هر کدام براى خود عالمى دارند، و مسأله حیات را در صدها هزار آئینه منعکس مى سازند.

اما پیدا است: این جنبندگان، نیاز به آب و غذا دارند، لذا در جمله هاى بعد، به این دو موضوع اشاره کرده، مى گوید: «از آسمان آبى فرستادیم و به وسیله آن، در روى زمین، انواع گوناگونى از جفت هاى گیاهان پر ارزش رویاندیم» (وَ أَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَنْبَتْنا فِیها مِنْ کُلِّ زَوْج کَرِیم).

به این ترتیب، اساس زندگى همه جنبندگان، مخصوصاً انسان را که آب و گیاه تشکیل مى دهد، بیان مى کند، سفره اى است گسترده با غذاهاى متنوع در سرتاسر روى زمین، که هر یک از آنها از نظر آفرینش، دلیلى است بر عظمت و قدرت پروردگار.

قابل توجه این که: در بیان آفرینش سه قسمت نخست، افعال به صورت غائب ذکر شده، ولى به مسأله نزول باران و پرورش گیاهان که مى رسد، افعال را به صورت متکلم بیان کرده، مى فرماید: «ما از «آسمان» آبى فرستادیم، و ما در «زمین» گیاهانى رویاندیم».

این، خود، یکى از فنون فصاحت است که، به هنگام ذکر امور مختلف، آنها را در دو یا چند شکل متنوع بیان کنند، تا شنونده هیچ گونه احساس خستگى نکند.

به علاوه، این تعبیر نشان مى دهد: نزول باران و پرورش گیاهان مورد توجه خاصى بوده است.

این آیه، بار دیگر به «زوجیت در جهان گیاهان» اشاره مى کند که، آن نیز از معجزات علمى قرآن است; چرا که در آن زمان، زوجیت (وجود جنس نر و ماده) در جهان گیاهان به طور گسترده ثابت نشده بود، و قرآن از آن پرده برداشت.(5)

ضمناً، توصیف زوج هاى گیاهان به «کریم» اشاره به انواع مواهبى است که در آنها وجود دارد.

* * *

بعد از ذکر عظمت خداوند در جهان آفرینش، و چهره هاى مختلفى از خلقت روى سخن را به مشرکان کرده و آنها را مورد باز خواست قرار مى دهد، مى گوید: «این آفرینش خدا است، اما به من نشان دهید! معبودانى که غیر او هستند، چه چیز را آفریده اند»؟! (هذا خَلْقُ اللّهِ فَأَرُونِی ما ذا خَلَقَ الَّذِینَ مِنْ دُونِهِ).

مسلماً، آنها نمى توانستند ادعا کنند بعضى از مخلوقات این جهان، مخلوق بتها هستند، بنابراین، آنها به توحید خالقیت معترف بودند، با این حال چگونه مى توانستند، شرک در عبادت را توجیه کنند؟ چرا که «توحید خالقیت» دلیل بر «توحید ربوبیت» و یگانگى مدبر عالم، و آن هم دلیل بر «توحید عبودیت» است.

لذا، در پایان آیه، عمل آنها را منطبق بر ظلم و ضلال شمرده مى گوید: «ولى ظالمان در گمراهى آشکارند» (بَلِ الظّالِمُونَ فِی ضَلال مُبِین).

مى دانیم: «ظلم» معنى گسترده اى دارد، که شامل قرار دادن هر چیز در غیر محل مى شود، و از آنجا که مشرکان، عبادت و گاه تدبیر جهان را در اختیار بتها مى گذاشتند، مرتکب بزرگترین ظلم و ضلالت بودند.

در ضمن، تعبیر فوق، اشاره لطیفى است به ارتباط «ظلم» و «ضلال»، زیرا هنگامى که انسان موقعیت موجودات عینى را در جهان نشناسد، یا بشناسد و رعایت نکند و هر چیز را در جاى خویش نبیند، مسلما این ظلم سبب ضلالت و گمراهى او خواهد شد.

* * *

1 ـ تفسیر «برهان»، جلد 2، صفحه 278.

2 ـ آنها که آیه فوق را دلیل بر نفى مطلق ستون گرفته اند، مجبورند تقدیم و تأخیر در آیه قائل شوند و بگویند: در اصل چنین بوده: «خَلَقَ الْسَّماواتِ تَرَوْنَها بِغَیْرِ عَمَد» و این مسلماً بر خلاف ظاهر است.

3 ـ «تَمِیْدَ» از ماده «مَیْد» (بر وزن صید) به معنى تزلزل و اضطراب اشیاء عظیم است، و جمله «أنْ تَمِیْدَ بِکُمْ» در تقدیر «لِئَلاّ تَمِیْدَ بِکُمْ» بوده است.

4 ـ توضیح بیشتر درباره فوائد کوه ها را در جلد 10، صفحه 113 به بعد مطالعه فرمائید.

5 ـ شرح بیشتر پیرامون این مسأله را مى توانید در جلد 15، ذیل آیه 7 سوره «شعراء» مطالعه فرمائید.