دانشمندان علم تجويد اعتقاد دارند كه خداوند در قرآن كريم مسلمانان را به رعايت قواعد تجويد دعوت نموده است؛ زيرا پروردگار خطاب به رسول گرامي خود فرمود:
«وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِيلاً»[1]؛ اي پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ قرآن را با ترتيل و شمرده بخوان.
امام علي ـ عليه السّلام ـ در تعريف و توضيح واژة ترتيل فرمود:
«التّرتيلُ تَجْويدُ الحُرُوفِ وَ مَعْرِفَةُ الوُقُوفِ»[2]؛ ترتيل عبارت از نيكو ادا كردن حروف و شناخت محل وقف‌هاي قرآن است.[3]
از طرفي علم تجويد نيز از كيفيت اداي صحيح حروف و هم چنين حفظ وقوف بحث مي‌كند.
نتيجه گيري از آيه: واژة «ترتيلا» در آية بالا مصدر است و چون بعد از فعل امر آمده، دليل بر مبالغه و تأكيد بر فعل امر مي‌كند. از سويي توصيه‌هاي نبي مكرم اسلام ـ صلّي الله عليه و آله ـ در زمينة صحيح خواني قرآن نشان مي‌دهد كه حضرتش خود، «مُجَوّد» بوده و قرآن را با لحن زيبايي مي‌خوانده است، بنابراين منظور آيه دعوت امت پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ به قرائت قرآن به صورت ترتيل است.[4]
معناي ترتيل: همان گونه كه در فصل دوم به اختصار بيان شد، اين واژه مصدر لغت «رتل» از باب تفعيل است و در لغت به معني «نيكو كردن صدا»[5] مي‌باشد. امّا اصطلاح ترتيل در نظر عالمان تجويد عبارت است از:
«قرائت قرآن با اداي صحيح حروف و آرامش كامل، همچنين توليد هر حرفي از مخرج مربوط به خود با رعايت صفات آن».[6]
تعريفي كه صاحب نظران براي ترتيل كرده‌اند، از مجموعة سخناني اخذ شده كه در قرآن و روايات معصومين ـ عليهم السّلام ـ آمده است.
تفسير كلمة «ترتيل» به وسيلة امير مؤمنان مبناي اصلي در تعريف ترتيل مي‌باشد. آن جا كه فرمود:
«ترتيل عبارت است از: اداي نيكوي حروف و شناخت محلّ وقفهاي قرآن».
«ابن عبّاس»، «مجاهد» و ديگران نيز كه به شرح و تعريف اين واژه پرداخته‌اند، تعريف خود را از امام علي ـ عليه السّلام ـ اخذ كرده‌اند.[7]
امام صادق ـ عليه السّلام ـ در توضيح ترتيل مي‌فرمايد:
«هُوَ اَنْ تَمكُثَ وَ تُحَسّنَ بهِ صَوْتَك»[8]؛ ترتيل يعني اين كه مكث كني و با صداي خوش قرآن بخواني.
روش ترتيل كدام است؟
در زمينة روش‌هاي قرائت قرآن و تقسيمات آن نظرهاي مختلفي ابراز شده است، برخي آن را به ترتيب: ترتيل، تدوير و حدر دانسته‌اند.[9] عده‌اي تحقيق، تدوير، ترتيل و تحدير، و بعضي از پژوهشگران اين علم در كتابهاي خود، روشهاي قرائت را عبارت از تحقيق، تدوير و حدر شمرده‌اند.
در تقسيم بندي‌هاي ياد شده و امثال آن، قرائت ترتيل يكي از روشهاي خواندن قرآن در كنار ساير روشها مطرح شده است. اين دسته‌ بنديها، اين پرسش را در ذهن قاريان به وجود مي‌آورد كه آيا خواندن قرآن داراي روشهاي خاصي است؟ اگر چنين است، مباني تقسيم اين روشها از كجا گرفته شده است؟ آيا از قرآن و سخنان معصومين يا از سليقه‌هاي شخصي محققان علوم قرآني؟
در پاسخ بايد گفت: آن چه پايه و اساس قرآني داشته و مسلمانان به آن تشويق شده‌اند، خواندن قرآن به صورت «ترتيل» است. با توجه به تعريف امام علي ـ عليه السّلام ـ و ديگران از واژة‌ ترتيل، مي‌گوييم: قرآن به هر شكلي كه خوانده شود، در صورتي كه همراه با صحّت قرائت حروف و كلمات قرآن باشد، آن را «ترتيل» گويند.
بنابراين براي تلاوت صحيح قرآن يك روش بيشتر موجود نيست و آن «ترتيل» است. ولي اين روش بر اساس هدف قاري از تلاوت قرآن، صورتهاي متفاوتي به خود مي‌گيرد. گاهي هدف قاري از قرائت، تعليم و آموزش است، كه به آن قرائت «تحقيق» مي‌گويند. اگر با تحسين (زيبا گردانيدن) لفظ و صدا همراه باشد، به آن «تَدوير» گفته مي‌شود و زماني كه تالي قرآن هدفش ختم قرآن و تلاوت آيات بيشتري از كلام الله مجيد باشد، از روش «حدر» يا «تحدير» سود مي‌جويد.
اقسام ترتيل
1. «تحقيق»
در لغت به معني «مبالغه در انجام چيزي بدون كمي و زيادي» يا «رسيدن به حقيقت چيزي» باشد. در اصطلاح، عبارت است از: به جا آوردن حق هر حرفي از اشباع مدها، تحقيق همزه‌ها، تمام و كمال آوردن حركات، اظهار كامل حروف و تشديدها، آوردن غنّه‌ها، تفكيك حروف از يكديگر و در نظر گرفتن محلّ وقفهاي مجاز.[10]
كاربرد قرائت تحقيق: اين قرائت براي تمرين دادن اندامهاي صوتي جهت اداي حروف و قوام بخشيدن به الفاظ است. اين نوع از قرائت براي نو آموزان تجويد توصيه شده است. البته چگونگي قرائت آن بايد از طريق استاد آموزش داده شود.
توصية ابن جزري به نوآموزان تجويد و قارياني كه به اين روش قرائت مي‌كنند، چنين است:
هنگام قرائت تحقيق، نبايد نوآموزان از موازين تجويدي تجاوز نموده و افراط كنند؛ به اين معنا كه حروف ساكن را تحريك ننمايند، يا از حركتها، حروف توليد نشود. از تكرير بيش از اندازة حرف «راء» بپرهيزيد و مبالغه در غنّه حرف نون و غير آن نشود. وي در ادامه مي‌نويسد:
«قرائت تحقيق نوعي از روش ترتيل است. روش حمزة كوفي در قراءت، تحقيق بوده، چنان چه قراءت ورش (غير از طريقي كه از «اصبهاني» نقل شده است)، به تحقيق بوده است.»[11]
2. «حَدْرْ»
اين واژه مصدر است. ماضي و مضارع آن حَدَرَ، يَحْدُرُ و از ابواب ثلاثي مجرد مي‌باشد. برخي آن را «تحدير» نيز ناميده‌اند. معناي لغوي آن «سرعت پيدا كردن و در سراشيبي قرار گرفتن» است.
تعريف اصطلاحي «حدر»: سريع خواندن قرآن و تخفيف قواعد آن؛ مانند به قصر خواندن مدها و ساكن كردن حروف متحرك،[12] اختلاس و ربودن مقداري از حركت حروف، تخفيف همزه‌ها و خواندن آن به تسهيل و يا ابدال و امثال اينها.
«حدر» روش قرائتي قارياني مانند ابن كثير، ابو جعفر «يكي از قرّاء عشره» و ساير قارياني بوده است كه مدّ منفصل را به قصر خوانده‌اند، مانند: ابوعمرو، يعقوب (يكي از قرّاء عشره)، قالون (راوي قراءت نافع)‌ و ديگران.
تذكر: رعايت اين موارد در قرائت «حدر» ضروري است:
الف. رعايت دقيق مخارج حروف و آوردن صفات آنها؛
ب. اظهار تشديدها و آوردن كامل غنّه‌ها؛
ج. به كار بستن قواعد مربوط به اظهار، ادغام، ‌قلب و اخفاء؛
د. رعايت قواعد تفخيم و ترقيق حروف؛
هـ . مدّ دادن مواردي كه مدّ آنها تعيين شده است. مثلاً مدّ لازم را بايد به طول خواند، زيرا چنين تعيين شده است.
و. مراقبت از كشش صداي حرف مدّي و جلوگيري از افراط در اختلاس صداها.
كاربرد «حدر»: ظاهراً از اين قراءت، بيشتر براي ختم قرآن و نمازهاي مستحبي استفاده مي‌شود. كساني كه مايل به زياد خواندن قرآن و كسب فضيلت بيشتري هستند، اين روش را انتخاب مي‌كنند. استدلال آنها در اين زمينه به آيات و رواياتي است كه به برخي از آنها اشاره مي‌شود:
ابن مسعود يكي از صحابي رسول خدا ـ صلّي الله عليه و آله ـ مي‌گويد: پيامبر خدا ـ صلّي الله عليه و آله ـ فرمود:
«مَن قرَأ حَرفاً مِن كتابِ اللهِ فلَهُ حسنَةٌ و الحَسنَهُ بعَشرِ اَمثالِها»[13]، هر كس كه حرفي از كتاب خدا را بخواند، براي او پاداشي است و پاداش آن در آخرت ده برابر است. زيرا قرآن فرمود: «مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها».[14]
از طرفي يكي از پرفضيلت‌ترين عبادتها تلاوت قرآن است. بدين جهت، هر اندازه قرآن بيشتر خوانده شود حسنات و ثواب آن مضاعف مي‌شود. بنابراين قاري قرآن با قرائت «تحدير» به حسنات بيشتري مي‌رسد و قواعد تجويد را هم رعايت كرده است.
از طريق شيعه نيز از امام محمد باقر ـ عليه السّلام ـ چنين روايت شده است:
«كسي كه در نماز به حال ايستاده قرآن بخواند، براي هر حرفي از آن صد حسنه برايش نوشته مي‌شود و در نماز به حال نشسته براي هر حرفي پنجاه حسنه و در غير نماز ده حسنه برايش مي‌نويسند».[15]
نكتة مهم اين است كه در قرائت حدر نبايد از حدّ «ترتيل» خارج شد، زيرا ترتيل معيار و ملاك صحيح خواني قرآن است. ابن جزري مي‌نويسد: «و لا يَخْرُجُ عَن حدَّ التّرتيل».[16]
تفاوت «تحقيق» و «حدر»: اين دو قرائت سه تفاوت اساسي با يكديگر دارند:
الف. روش حدر براي سريع خواندن قرآن مناسب است، در حالي كه روش تحقيق، خواندن قرآن همراه با طمأنينه و آرامش است.
ب. هدف از قرائت حدر، به دست آوردن حسنات و ثواب بيشتر با خواندن آيات بيشتر است؛: امّا هدف از قرائت تحقيق، تعليم و آموزش است.
ج. در روش حدر بايد مراقب اجراي قواعد تجويدي بود و‌ آنها را به صورت ناقص به جا نياورد، ولي در قرائت تحقيق، قاري قرآن در به كار بستن قواعد نبايد افراط كند.
3. «تدوير»
تدوير در لغت به معني «گرد و مدوّر گردانيدن چيزي» آمده است. و در اصطلاح عبارت از قرائتي بين تحقيق و حدر است[17]، به اين صورت كه كلام خدا به كارگيري الحان عرب و آواهاي آن، ‌نيكو قرائت مي‎شود. البته زيبا گردانيدن (تحسين) لفظ و صدا به اندازة استطاعت و توانايي است.[18]
تلاوت قرآن به روش تدوير، روش بسياري از پيشوايان قرائت بوده است. آنان كه قائل به مدّ دادن مدّ منفصل هستند ولي آن را به حدّ اشباع و طول نمي‎رسانند. قارياني نظير ابن عامر، كسايي و ديگران به اين روش قرآن خوانده‎اند. و همة پيشوايان قرائت، اين روش قراءتي را مطلوب و صحيح انگاشته‎اند.
نكته‎ها:
1. برخي از پژوهشگران و بزرگان علم قرائات، محور تفاوت قرائتهاي تحقيق، تدوير و حدر را در مراتب مدها دانسته‌اند.[19]

[1] . مزمل، 4.
[2] . النّشر في القراآت العشر، ج 1، ص 209.
[3] . در منابع روايي شيعه، كلام امام ـ عليه السّلام ـ به اين صورت آمده است: «اِنّهُ التّرتيلُ حِفظُ الوُقُوف وَ اَدَاء الحُروف»، بحار، ج 84، ص 188، اسلاميه.
[4] . المنح الفكريه في شرح متن الجزريّه، ص 20.
[5] . المنجد في اللغه، ص 248، انتشارات اسماعيليان، قم.
[6] . البرهان في تجويد القرآن، محمد صادق قمحاوي، ص 5.
[7] . ر.ك: النشر في القراآت العشر، ج 1، ص 207 ـ 208.
[8] . مجمع البيان، ص 378.
[9] . منح الفكريه، ص 20.
[10] . النشر في القراآت العشر، ج 1، ص 205.
[11] . النشر في القراآت العشر، ج 1، ص 206.
[12] . مانند: «ارِنَا» كه ابن كثير «اَرْنا» مي‌خواند و يا «يَأتِهِ» كه در قراءت قالون «يأتِهْ» خوانده شده است. قارياني كه روش حدر را برگزيده‌اند از اين موارد زياد دارند.
[13] . النشر في القراآت العشر، ج 1، ص 208.
[14] . انعام، 160.
[15] . اصول كافي، ترجمه رسولي، ج 4، كتاب فضل القرآن، ص 414، حديث 1.
[16] . النشر في القراآت العشر، ج 1، ص 207.
[17] . به عبارت ديگر «تدوير» به كندي «تحقيق» نمي‎باشد و از نظر سرعت، بسان «حدر» خوانده نمي‎شود.
[18] . النشر في القراآت العشر، ج 1، ص 205.
[19] . منح الفكريه، ص 21.
@#@ به عبارتي ديگر اگر روش برگزيدة «حمزة كوفي» قرائت تحقيق مي‌باشد، بدين جهت است كه تمام مدّهاي متصل، منفصل و لازم را به طول خوانده است كه اين مسأله سبب كندي قرائت مي‌شود. همچنين اگر ابن كثير، و ديگران، قرائت حدر را انتخاب كرده‌اند، براي اين كه مدّ منفصل را به قصر خوانده‌اند.
تحليل مسأله: به نظر مي‌رسد به اين مسأله مي‌توان از دو زاويه نگريست. اگر به روشهاي ياد شده از زاوية كاربرد و هدف از ابلاغ آنها نگاه شود، نظر كساني صحيح است كه معتقد هستند غير از مسأله مدها يكي از ملاك‌هاي مهم، رعايت كامل قواعد تجويد در تحقيق و تدوير مي‌باشد و تخفيف برخي از اين قواعد در قرائت «حدْر» است. زيرا هدف از قرائت تحقيق، آموزش و تمرين است. طبيعتاً نوآموز در رعايت قواعد وسواس به خرج مي‌دهد و اين سبب كند خواندن قرآن خواهد شد. ولي در قرائت حدر قاري بر قواعد تسلط دارد. در نتيجه به سرعت مي‌خواند.
امّا اگر تقسيم روشها از اين زاويه ديده شود كه مذهب و روش كدام يك از قاريان هفتگانه، دهگانه يا چهارده گانه است، آن گاه اين نظر مورد قبول است كه ملاك در تقسيم روشها مراتب مدها مي‌باشد.
در يك بررسي اجمالي ديده مي‌شود كه عموم قارياني كه مدّها را به اشباع خوانده‌اند، روش تحقيق را برگزيده‌اند. آنان كه مدّ منفصل را به مد (كمتر از طول) خوانده‌اند، روش تدوير را در پيش گرفته و «حَدْر» روش قرائتي قارياني است كه مدّ منفصل را به قصر مي‌خوانند.
2. در خلال اين مباحث، روش قرائتي عده‌اي از پيشوايان قرائت بيان شد. اين مسأله بدان معنا نيست كه آنان قرآن را به همان روش قرائت مي‌كردند. بلكه غالباً چنين بوده است. ولي هر يك از روشهاي سه گانه را هم جايز دانسته‌اند.[1]
روشهاي ناپسند در تلاوت
به عنوان جمع بندي بايد گفت: مَقْسَم و محور تقسيم قرائتهاي قرآن، روش ترتيل است. اين روش به سه قرائت تحقيق، تدوير و حدر تقسيم مي‌شود.[2] خواندن قرآن خارج از اين سه قسم، قرائت قابل قبولي نيست. زيرا در خواندن قرآن، نبايد افراط و تفريط راه يابد. بدين جهت اگر قرآن به اندازه‌اي كند خوانده شود كه از معيارهاي اداي صحيح حروف و كلمات خارج شود، عملي ناپسند است. هم چنين با سرعت خواندن قرآن (به گونه‌اي كه حروف به شكل واضح ادا نشده و احترام قرآن حفظ نشود) هم مذموم است. در اين زمينه نظر شما را به روايتي ارزشمند جلب مي‌كنيم.
«عبدالله بن سليمان» از امام صادق ـ عليه السّلام ـ دربارة آية «و رتّل القُرآن تَرتيلاً» مي‌پرسد، امام ـ عليه السّلام ـ مي‌فرمايد: امير مؤمنان علي ـ عليه السّلام ـ فرمود:
«بيّنْهُ تِبياناً و لا تَهُذَّهُ هَذَّ الشّعْر وَ لا تَنْثُرهُ نَثْرَ الرَّمْلِ، وَ لكنْ اِفْزَعُوا قُلُوبَكُمْ القَاسيةَ و لا يَكُنْ هَمُّ اَحَدكُمْ اخِرَ السُّورَة»[3]
يعني آن را شمرده و خوب بيان كن و همانند شعر آن را با شتاب مخوان، و هنگام خواندن مانند ريگ آن را پراكنده مساز، ولي دلهاي سخت خود را به وسيله آن به بيم و هراس افكنيد و همت شما اين نباشد كه سوره را به آخر رسانيد.
از روايت بالا مي‌توان نتيجه گرفت، قرائت قرآن نبايد از مدار «تحقيق» خارج شود، زيرا اين روش معيار كند خواندن قرآن است، توصية ما به قاريان قرآن اين است كه آن را با لحن غير عربي نخوانند، و اين سبك خواندن متناسب با تلاوت كلام خدا نيست.
از طرفي خواندن قرآن سنخيتي با شعر خواندن ندارد. كساني كه قرآن را بسان شعر، سريع خوانده و مي‌خواهند هر چه زودتر به آخر سوره برسند، سزاوار است در روش خود تجديدنظر نمايند. اين قبيل قرآن خواندنها انسان را از توجه به معنا و مفهوم آيات غافل مي‌كند.

[1] . منح الفكريه، ص 20.
[2] . از كلام ابن جزري هم چنين برداشت مي‌شود. او در مورد تحقيق مي‌نويسد: «فكلّ تحقيق ترتيل»، هم چنين در مورد قراءت «حدر» و ميزان سريع خواندن قرآن مي‌نويسد: «و لا يخرج عن حدّ الترتيل»، (النّشر، ج 1، ص 207 و 209).
[3] . اصول كافي، ترجمه رسولي، ج 4، كتاب فضل القرآن، ص 418.