فَاعْمَلُوا وَ أَنْتُمْ فِی نَفَسِ الْبَقَاءِ، وَ الصُّحُفُ مَنْشُورَةٌ، وَ التَّوْبَةُ مَبْسُوطَةٌ، وَ الْمُدْبِرُ یُدْعَى وَ الْمُسِیءُ یُرْجَى، قَبْلَ أَنْ یَخْمُدَ الْعَمَلُ، وَ یَنْقَطِعَ الْمَهَلُ، وَ یَنْقَضِیَ الاَْجَلُ، وَ یُسَدَّ بَابُ التَّوْبَةِ، وَ تَصْعَدَ الْمَلاَئِکَةُ.
اکنون که در متن زندگى و حيات هستيد، عمل کنيد، (زيرا مهم ترين نتيجه عمر، عمل صالح است) اين در حالى است که نامه هاى عمل گشوده و بساط توبه گسترده است فراريان از طاعات خدا به سوى او فراخوانده مى شوند و به بدکاران و گنهکاران اميد عفو داده مى شود. پيش از آنکه چراغ عمل خاموش گردد، مهلت قطع شود و اجل پايان گيرد و پيش از آنکه درهاى توبه بسته شود و فرشتگان (که مأمور ثبت اعمال نيک و بدند) به آسمان صعود کنند (سخت بکوشيد و فرصت را غنيمت بشماريد).
شرح و تفسیر
فرصت را غنیمت شمرید
امام(علیه السلام) در این بخش از خطبه در عباراتى کوتاه و پرمعنا همه مخاطبان خود را به استفاده از فرصتها تشویق مى کند و به همگان هشدار مى دهد که این فرصت دائمى نیست و دیر یا زود از دست خواهد رفت. بکوشید تا جامه حسرت و یأس نپوشید.
در مورد چگونگى فرصتها به پنج نکته اشاره مى کند:
نخست مى فرماید: «اکنون که در متن زندگى و حیات هستید، عمل کنید. (زیرا مهم ترین نتیجه عمر، عمل است»; (فَاعْمَلُوا وَ أَنْتُمْ فِی نَفَسِ الْبَقَاءِ).
تعبیر به «نَفَسِ الْبَقَاءِ» اشاره لطیفى به این معناست که گویى بقاى در دنیا را به موجود زنده اى تشبیه کرده که دارد نفس مى کشد و پیش از آنکه از نفس بیفتد باید از آن استفاده کرد.
در جمله دوم مى فرماید: «نامه هاى عمل گشوده است»; (وَ الصُّحُفُ مَنْشُورَةٌ(1)).
اشاره به اینکه با گشوده بودن پرونده ها هرگونه اضافه و اصلاح و کم کردن نقطه هاى ضعف امکان پذیر است.
در جمله سوم مى فرماید: «بساط توبه گسترده است»; (وَ التَّوْبَةُ مَبْسُوطَةٌ).
روشن است که تا درهاى توبه باز و سفره توبه گسترده است، راه بازگشت باز است و با آب توبه مى توان آتشهاى برافروخته و سوزان گناه را خاموش کرد. در چنین حالتى انسان به درگاه خدا مى رود، اظهار ندامت مى کند و قطره اشکى که حاصل توبه اى نصوح و خالص است مى ریزد و دریایى از آتش را خاموش مى کند.
در کتاب کافى در حدیثى از امام باقر یا امام صادق(علیهما السلام) مى خوانیم: «آدم به خداوند عرضه داشت: پروردگارا شیطان را بر من مسلّط کردى و او را همچون خون در رگهاى من جارى ساختى، در برابر آن چیزى براى من قرار ده (که آن را جبران کند) فرمود: اى آدم این فضیلت را براى تو قرار دادم که هرکس از فرزندان تو تصمیم بر گناهى بگیرد چیزى بر او نوشته نمى شود و اگر آن را عمل کند تنها یک گناه براى او مى نویسند و اگر تصمیم بر حسنه اى بگیرد، حتى اگر عمل نکرده باشد یک حسنه براى او مى نویسند و اگر عمل کند ده حسنه نوشته خواهدشد. آدم عرض کرد پروردگارا لطف بیشترى کن فرمود: این فرصت را براى تو قرار دادم که هرکس گناهى کند سپس استغفار نماید او را مى بخشم آدم عرض کرد: پروردگارا لطف بیشترى کن فرمود: درهاى توبه را به روى آنها گشوده ام تا زمانى که جان آنها به گلوگاه برسد (و آخرین لحظه جدایى از دنیا فرا رسد) آدم عرضه داشت: کافى است».(2)
در جمله چهارم و پنجم مى فرماید: «در حالى که فراریان از طاعات خدا به سوى او فراخوانده مى شوند و به بدکاران و گنهکاران امید عفو داده مى شود»; (وَ الْمُدْبِرُ یُدْعَى وَ الْمُسِیءُ یُرْجَى).
در جاى جاى آیات قرآن آثار این «دعوت» و «امید» دیده مى شود خداوند مى فرماید: «(قُلْ یَا عِبَادِى الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلَى أَنْفُسِهِمْ لاَ تَقْنَطُوا مِنْ رَّحْمَةِ اللهِ إِنَّ اللهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ); بگو اى بندگان من که بر خویشتن ظلم و اسراف کردید از رحمت خدا مأیوس نشوید خداوند همه گناهان را مى بخشد، زیرا او بسیار آمرزنده و مهربان است».(3)
باز مى فرماید: «(وَأَنِیبُوا إِلَى رَبِّکُمْ وَأَسْلِمُوا لَهُ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَکُمُ الْعَذَابُ ثُمَّ لاَ تُنْصَرُونَ); به درگاه پرورگارتان باز گردید و در برابر او تسلیم شویم پیش از آنکه عذاب به سراغ شما بیاید سپس از سوى هیچ کس یارى نشوید».(4)
در ششمین، هفتمین و هشتمین جمله مى فرماید: «پیش از آنکه چراغ عمل خاموش گردد، مهلت قطع شود و اجل پایان گیرد»; (قَبْلَ أَنْ یَخْمُدَ(5) الْعَمَلُ، وَ یَنْقَطِعَ الْمَهَلُ(6)، وَ یَنْقَضِیَ الاَْجَلُ).
آرى! تا عمر باقى است، تنور عمل داغ و برافروخته و مهلت باقى است و فرصت برقرار و در آن لحظه که انسان چشم از این جهان بر بندد، همه اینها پایان مى گیرد.
در نهمین و دهمین جمله مى فرماید: «پیش از آنکه در توبه بسته شود و فرشتگان (که مأمور ثبت اعمال نیک و بدند) به آسمان صعود کنند (سخت بکوشید و فرصت را غنیمت بشمارید)»; (وَ یُسَدَّ بَابُ التَّوْبَةِ، وَ تَصْعَدَ الْمَلاَئِکَةُ).
1. «منشورة» به معناى گسترده و گشوده است از ريشه «نشر» به معناى گستردن و گشودن گرفته شده. 2. کافى، ج 2 ،ص 440، ح 1. 3. زمر، آيه 53. 4. زمر، آيه 54. 5. «يخمد» از ريشه «خمود» بر وزن «عبور» در اصل به معناى خاموش شدن آتش است. سپس به پايان گرفتن هر چيزى و از جمله پايان زندگى اطلاق شده است. 6. «مهل» به معناى مهلت است و معمولا در امور خير به کار مى رود.
