شرح نهج البلاغه، آیت الله مکارم شیرازی

أَلْحَمْدُللهِِ کُلَّمَا وَقَبَ لَیْلٌ وَغَسَقَ، وَالْحَمْدُ للهِِ کُلَّمَا لاَحَ نَجْمٌ وَ خَفَقَ، وَالْحَمْدُللهِِ غَیْرَ مَفْقُودِ الاِْنْعَامِ، وَ لاَمُکَافَإِ الاِْفْضَالِ.

ستايش مخصوص خداوند است، هر زمان شب فرا رسد و پرده ظلمت فرو افتد، و ستايش از آن پروردگار است هر زمان که ستاره اى طلوع و غروب کند، و حمد ويژه خداوند است که نعمتش هرگز پايان نمى پذيرد، و بخششهاى او را جبران نتوان کرد.

ستایش چنین خداوندى را سزا است!

در بخش نخستین این خطبه امام (علیه السلام) با تعبیرات تازه و پرمعنایى، به حمد و ثناى الهى مى پردازد، و به نکات جدیدى اشاره کرده مى فرماید: «ستایش مخصوص خداوند است هر زمان که شب فرا رسد و پرده ظلمت فروافتد، و ستایش از آن پروردگار است هر زمان که ستاره اى طلوع و غروب کند» (الْحَمْدُللهِِ کُلَّمَا وَقَبَ(1)لَیْلٌ وَغَسَقَ(2)، وَالْحَمْدُ للهِِ کُلَّمَا لاَحَ(3) نَجْمٌ وَ خَفَقَ(4)).

این تعبیرات اشاره به دو نکته مى کند نخست این که حمد و ستایش ما دائمى و همیشگى است و همان گونه که فرا رسیدن شب و فروافتادن پرده تاریکى به طور مرتّب تکرار مى شود و تا دنیا برپا است رفت و آمد شب و روز برقرار است حمد و سپاس ما نیز جاویدان مى باشد، و نیز طلوع و غروب ستارگان همیشگى است، همچون حمد و ستایش ما.

نکته دیگر این که تاریکى شب و طلوع و غروب ستارگان از نعمتهاى بزرگ پروردگار است. تاریکى شب به انسان بعد از کار سنگین روزانه آرامش و استراحت مى بخشد، نه تنها به خاطر این که مانع از فعالیتها است، بکله به خاطر این که نفس ظلمت و تاریکى آرام بخش و خواب آور است، و به همین دلیل بهترین موقع براى خواب عمیق و راحت، شبها و هنگام خاموش کردن چراغها است، قرآن مجید در آیه 72 سوره قصص، به این نکته اشاره کرده مى فرماید: (قُلْ أَرَاَیْتُمْ اِنْ جَعَلَ اللهُ عَلَیْکُمُ النَّهارَ سَرْمَداً اِلَى یَوْمِ الْقِیامَةِ مَنْ اِلهٌ غَیْرُ اَللهِ یأتْیکُمْ بِلَیْل تَسْکُنُونَ فِیهِ اَفَلا تُبْصِرُونَ); بگو به من خبر دهید اگر خداوند روشنایى روز را تا قیامت بر شما جاویدان کند، کدام معبود غیر از خدا است که شبى براى شما بیاورد تا در آن آرامش یابید، آیا نمى بینید؟!

و در آیه بعد مى فرماید: (وَ مِنْ رَحْمَتِةِ جَعَلَ لَکُمُ الَّیلَ وَ النَّهارَ لِتَسْکُنُوا فِیهِ وَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ); از رحمت او است که براى شما شب و روز قرار داد تا هم در آن آرامش داشته باشید و هم براى بهره گیرى از فضل و روزى خدا تلاش کنید (آرامش را در شب و تلاش را در روز قرار داد) شاید شکر نعمتهاى او را به جا آورید.(5)

این معنى در آیات متعدّد دیگرى از قرآن نیز وارد شده و آزمایشهاى علمى نیز نشان داده است که بیدارى در شب و خواب در روز ضربه شدیدى بر سلامت انسان مخصوصاً از نظر روانى وارد مى کند.

فایده طلوع و غروب ستارگان نیز بر کسى پوشیده نیست، چرا که تنظیم اوقات، و پیدا کردن راه به سوى مقصود در دریاها و صحراها، به وسیله ستارگان حاصل مى شود همان گونه که در سوره انعام مى خوانیم: (وَ هُوَ الَّذی جَعَلَ لَکُمُ النُّجُومَ لِتَهْتَدُوا بِها فِی ظُلُماتِ الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ); «او کسى است که ستارگان را براى شما قرار داد تا در تاریکى هاى بیابان و دریا به وسیله آنها راه را بیابید»(6).

و در جاى دیگر مى فرماید: (وَ بِالنَّجْمِ هُمْ یَهْتَدُونَ);(7) آنها به وسیله ستارگان هدایت مى شوند.

آرى در آن روز که وسایل راهیابى کنونى اختراع نشده بود مطمئن ترین وسیله براى کسانى که از بیابانهاى بى نشانه و دریاها عبور مى کردند، در روزها طلوع و غروب آفتاب بود، و در شبها ستارگان و به همین دلیل راهیان برّ و بحر، فرد یا افراد آگاهى را از وضع نجوم همراه با خود داشتند، تا در بیابان و دریا راه را گم نکنند و این که در روایات پیامبر (صلى الله علیه وآله وسلم) اهل بیت عصمت به «نجوم» تشبیه شده اند، نیز به خاطر همین است که مردم به برکت آنها راه مستقیم حق را پیدا مى کنند، و از بیراهه ها در امان خواهند بود.

تکیه امام (علیه السلام) در میان همه نعمتها بر تاریکى شب و طلوع و غروب ستارگان ممکن است مشتمل بر این پیام نیز باشد که با قیام شامیان خونخوار بر ضد حکومت امام (علیه السلام) دوران تاریکى براى مسلمانان فرا رسید، و راه نجات در آن زمان تنها ستاره فروزان ولایت بود.

سپس امام (علیه السلام) به بخش دیگرى از این ستایش پرداخته مى فرماید: «حمد مخصوص خداوندى است که نعمتش هرگز پایان نمى پذیرد، و بخششهاى او را جبران نتوان کرد!» (وَالْحَمْدُللهِِ غَیْرَ مَفْقُودِ الاِْنْعَامِ، وَ لاَمُکَافَإِ الاِْفْضَالِ)(8).

جمله اول در واقع اشاره به این نکته است که نعمت پروردگار در یک یا چند چیز خلاصه نمى شود، بلکه سر تا پاى ما را در تمام عمر فرا گرفته است، و جمله دوم ناظر به این حقیقت است که بندگان هرگز توانایى جبران نعمت هاى الهى را ندارند، چرا که اوّلا او نیازى ندارد تا کسى بتواند نعمتش را جبران کند، و ثانیاً توانایى بر شکر و ثناى او خود احسان و نعمت دیگرى است از سوى پروردگار چرا که شکر سبب فزونى نعمت مى گردد، همان گونه که در مناجاتهاى معروف امام على بن الحسین (علیه السلام)مى خوانیم: «فَکَیْفَ لِی بِتَحْصِیلِ الشُّکْرِ؟ وَ شُکْرِی اِیّاکَ یَفْتَقِرُ اِلَى شُکْر! فَکُلَّما قُلْتُ لَکَ الْحَمْدُ، وَجَبَ عَلَىَّ لِذلِکَ اِنْ اَقُوْلَ لَکَ الْحَمْدُ; چگونه مى توانم شکر تو را کنم حال آن که توفیق بر شکرگزارى من نسبت به ذات مقدس تو نیاز به شکر دیگرى دارد! پس هر زمان بگویم «لَکَ الْحَمْدُ» بر من واجب مى شود که به خاطر این موفقیت نیز بگویم «لَکَ الْحَمْدُ»! (به این ترتیب هر چه به سوى شکر تو گام برمى دارم مدیون نعمتهاى بیشترى مى شوم).(9)

بنابراین نهایت شکر ما آن است که در پیشگاه پروردگار اظهار عجز کنیم.

در حدیثى از امام صادق (علیه السلام) آمده است که خداوند به موسى (علیه السلام) وحى فرستاد، اى موسى! حقّ شکر مرا ادا کن، عرض کرد پروردگارا! چگونه حق شکر تو را ادا کنم، در حالى که هر شکرى به جا آورم مشمول نعمت تازه اى مى شوم؟!

خطاب آمد اى موسى اکنون حقّ شکر مرا ادا کردى، چرا که مى دانى این توفیق نیز از من است!»(10)

بنده همان بِه که زتقصیر خویش *** عذر به درگاه خدا آورد

ورنه سزاوار خداوندیش *** کس نتواند که بجا آورد

* * *

1 ـ «غَسَقَ» به معنى شدّت ظلمت است و از آنجا که شب هر چه به نيمه نزديک مى شود تاريکيش بيشتر مى شود، غَسَقَ کنايه از نيمه شب نيز مى باشد، به همين دليل مفسران گفته اند: اَقِمِ الصَّلواةَ لِدُلُوکِ الشَّمْسِ اِلى غَسَقِ الَّيلِ، اشاره 
به چهار نماز ظهر و عصر و مغرب و عشاء مى کند، وَ قُرآنَ الْفَجْرِ، اشاره به نماز صبح است (سوره اسراء، آيه 78).
2 ـ «لاح» از ماده «لَوْح» به معنى آشکار شدن و درخشيدن است، و در مورد هر موجود صيقلى و درخشنده به کار مى رود. «لوح» نيز به صفحه سفيد رنگى مى گويند که از چوب يا فلز ساخته شده باشد.
3 ـ «خَفَقَ» از ماده «خَفْق» و «خفوق» به معنى تزلزل و تحرّک است به همين جهت هنگامى که ستاره و يا خورشيد و ماه غروب مى کند اين تعبير در مورد آنها به کار مى رود.
4 ـ «وَقَبَ» از ماده وَقْب گودال يا فرورفتگى در کوه يا زمين است، و هنگامى که چيزى داخل گودالى شود يا در تاريکى فرو رود، از آن تعبير به «وَقَبَ» مى کنند، به همين جهت تعبير بالا براى وارد شدن شب به کار رفته است.
5 ـ سوره قصص، آيه 73.
6 ـ سوره انعام، آيه 97.
7 ـ سوره نحل، آيه 16.
8 ـ «افضال» به معنى احسان و نيکى کردن است، از ماده فضل.
9 ـ مناجاتهاى پانزده گانه، مناجات شاکرين ـ بحارالانوار، جلد 91، صفحه 146.
10 ـ بحارالانوار، جلد 13، صفحه 351، حديث 41.