شرح نهج البلاغه، آیت الله مکارم شیرازی
فَاتَّقُوا اللّهَ عِبَادَ اللّهِ، وَ بَادِرُوا آجَالَکُمْ بِأَعْمَالِکُمْ، وَابْتَاعُوا مَا یَبْقَى لَکُمْ بِمَا یَزُولُ عَنْکُم، وَ تَرَحَّلُوا فَقَدْ جُدَّ بِکُمْ، وَاسْتَعِدُّوا لِلْمَوْتِ فَقَدْ أَظَلَّکُمْ، وَ کُونُوا قَوْماً صِیحَ بِهِمْ فَانْتَبَهُوا، وَ عَلِمُوا أنَّ الدُّنْیَا لَیْسَتْ لَهُمْ بِدَار فَاسْتَبْدَلُوا; فَإِنَّ اللّهَ سُبْحَانَهُ لَمْ یَخْلُقْکُمْ عَبَثاً، وَ لَمْ یَتْرُکْکُمْ سُدًى.
از نافرمانى خدا بپرهيزيد اى بندگان خدا! و با اَعمال نيکِ خود، بر مرگتان پيشى گيريد و به وسيله چيزى که از دست شما مى رود، چيزى را که براى شما جاودان مى ماند خريدارى کنيد، از اين منزلگاهِ دنيا، کوچ کنيد که به شدّت براى کوچ دادن شما اقدام شده است و آماده مرگ باشيد که بر شما سايه افکنده است و از کسانى باشيد که آنهارا بانگ زدند و بيدار شدند و دانستند که دنيا سراى ابدى آنان نيست، لذا آن را با سراى آخرت مبادله کردند; اينها همه به خاطر آن است که خداى سبحان شما را بيهوده نيافريده و بى هدف رها نکرده است.
شرح و تفسیر
مرگ بر همه سایه افکنده!
در بخشِ اوّل این خطبه، امام(علیه السلام) به همه مردم هشدار مى دهد که مراقِب گذشتِ سریع عمر و زوال دنیا و هدفى که براى آن آفریده شده اند باشند و با شش دستور که در عباراتى کوتاه و پر معنا آمده است این هدف مهم را دنبال مى کند.
نخست مى فرماید: «از نافرمانى خدا بپرهیزید اى بندگان خدا!» (فَاتَّقُوا اللّهَ عِبَادَ اللّهِ)
اشاره به این که: تمام وجود شما از آنِ خدا است، و سر تا پایتان غرق نعمت هاى او است، و شما بنده او هستید چگونه ممکن است بندگان خدا، فرمان خدا را نادیده بگیرند و از آن تخلّف کنند؟
تکیه بر تقواى الهى در این خطبه و بسیارى از خطبه هاى «نهج البلاغه» به خاطر آن است که سرمایه اصلى انسان، همان تقوا است و قرآن با جمله «إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللّهِ أَتْقیکُمْ; گرامى ترین شما نزد خدا با تقواترین شما است»(1) و با جمله وَ تَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَیْرَ الزَّادِ التَّقْوى; زاد و توشه برگیرید که بهترین زاد و توشه ها، زاد و توشه تقوا است.»(2) سخن را درباره تقوا تمام کرده و اهمیّت آن را آشکارا نشان داده است.
در دومین دستور مى فرماید: «با اَعمالِ نیکِ خود، بر مرگتان پیش گیرید! (و قبل از آنکه مرگ فرصت را از شما بگیرد ذخایر بزرگى از اعمال نیک فراهم سازید)» (وَ بَادِرُوا آجَالَکُمْ بِأَعْمَالِکُمْ)
گویى مسابقه اى میان انسانها و مرگ در گرفته و اگر انسانها بر مرکب اعمال صالح سوار شوند، پیش از آن که مرگ آنها را از رسیدن به مقصد باز دارد، بر مرگ خود پیشى مى گیرند و زود به مقصد مى رسند. در واقع مقصد نهایى انسان، سعادت و تکامل و «قُرب الى اللّه» است; اگر بر مرکبِ تقوا و عمل صالح، سوار شود پیش از پایان عمر به این مقصد نایل مى گردد، و اگر چنین نباشد مرگ بر او پیشى مى گیرد و به مقصد مى رسد، یعنى پایان عمر انسان را اعلام مى کند!
قرآن مجید در این زمینه، تعبیر بسیار گویایى دارد مى فرماید: «وَ أَنْفِقُوا مِمَّا رَزَقْنَاکُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ فَیَقُولَ رَبِّ لَوْلا أَخَّرْتَنِی إِلَى أَجَل قَرِیب فَأَصَّدَّقَ وَ أَکُنْ مِنَ الصَّالِحینَ; و از آنچه به شما روزى داده ایم انفاق کنید پیش از آن که مرگ یکى از شما فرا رسد و بگوید پروردگارا چرا (مرگ) مرا مدّت کوتاهى به تأخیر نینداختى تا صدقه دهم و از صالحان باشم.»(3)
و در آیه بعد مى فرماید: «وَ لَنْ یُؤَخِّرَ اللّهُ نَفْساً إِذَا جَاءَ أَجَلُهَا; خداوند هرگز مرگ کسى را، هنگامى که اجلش فرا رسد به تأخیر نمى اندازد.»
یعنى این دعا دور از اجابت و این درخواست ناپذیرفتنى است.
در سومین دستور به نکته مهم دیگرى اشاره مى فرماید و مى گوید: «به وسیله چیزى که از دست شما مى رود چیزى را که براى شما جاودان مى ماند، خریدارى کنید»(وَ ابْتَاعُوا مَا یَبْقَى لَکُمْ بِمَا یَزُولُ عَنْکُمْ)
دنیا و مواهب دنیا متاعى ناپایدار است و به سرعت زوال مى پذیرد، ولى آخرت و نعمت هاى اخروى سرمایه هاى ابدى و جاویدانند; کدام عاقل در خریدنِ متاعِ جاودانى، به وسیله متاع زوال پذیر، هنگامى که به او چنین معامله اى پیشنهاد شود تردید مى کند؟!
«اِبْتَاعُوا»از مادّه «ابتیاع» به معناى خریدارى کردن است این همان چیزى است که در قرآن مجید در آیات متعدّدى به آن اشاره شده است.
در یکجا مى فرماید: «إِنَّ اللّهَ اشْتَرَى مِنَ المُؤْمِنِینَ أَنْفُسَهُمْ وَ أَمْوَالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ یُقَاتِلُونَ فی سَبِیلِ اللّهِ فَیَقْتُلُونَ وَ یُقْتَلُونَ وَعْداً عَلَیْهِ حَقًّا فِی التَّوْرَاةِ وَ الاِْنْجِیلِ وَ الْقُرْآنِ وَ مَنْ أَوْفَى بِعَهْدِهِ مِنَ اللّهِ فَاسْتَبْشِرُوا بِبَیْعِکُمُ الَّذِی بایَعْتُمْ بِهِ وَ ذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمِ; خداوند از مؤمنان جانها و اموالشان را خریدارى کرده که (در برابرش) بهشت براى آنان باشد (به این گونه که:) در راه خدا پیکار مى کنند، مى کشند و کشته مى شوند این وعده حقى است بر او که در تورات و انجیل و قرآن آمده است و چه کسى از خدا به عهدش وفادارتر است; پس بشارت باد بر شما به داد و ستدى که با خدا کرده اید! و این است آن پیروزى بزرگ.»(4)
این آیه -که داد و ستد معنوى و الهىِ انسانها را، با خدا به زیباترین بیانى شرح داده و مشتمل بر دَه تأکید است- گر چه در مورد جهاد وارد شده، ولى به یک معنا همه زندگى انسانها را شامل مى شود; چرا که جهاد بخش مهمّى از این زندگى است و اصول حاکم بر آن شامل سایر کارهاى معنوى و الهى نیز مى شود.
شبیه همین معنا، در سوره صفّ آیه ده تا دوازده نیز آمده است، مى فرماید: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا هَلْ أَدُلُّکُمْ عَلَى تِجارَة تُنْجِیکُمْ مِنْ عَذَاب أَلِیم...; اى کسانى که ایمان آورده اید! آیا شما را به تجارتى راهنمایى کنم که شما را از عذاب دردناک رهایى مى بخشد؟!...»
راستى چه تجارتى پر سودتر و عاقلانه تر از این تجارت است که از یک سو، طرفِ معامله انسان خداى کریم و غفور و رحیم باشد و از سوى دیگر، خداوند متاعِ فانى و زوال پذیرى که بهر حال از دست انسان مى رود از او بپذیرد و از سوى سوم گرانبهاترین و پایدارترین متاع پرارزشى را در برابر آن مرحمت کند!!
در چهارمین توصیه، دنیا را به منزلگاهى تشبیه مى کند که قافله اى در آن فرود آمده تا ساعتى بیاساید سپس از آن کوچ کند، در حالى که راهِ بسیار دور و درازى در پیش داشته باشد و قافله سالار نیز، او را براى یک سفر سریع آماده مى سازد. مى فرماید: (از این منزلگاهِ دنیا) کوچ کنید! که به شدّت براى کوچ دادن شما، اقدام شده است» (وَ تَرَحَّلُوا(5) فَقَدْ جُدَّ(6)). بِکُمْ
اشاره به اینکه: مسافرت از این دنیا، مطلب شوخى و آسانى نیست، بلکه سخت و جدّى است; چرا که تمام عوامل درونى و برونىِ ما فریاد «کوچ کنید!» را بر آورده اند; قواى درونى به سرعت تحلیل مى رود، و عوامل بیرونى به فرسودگى نیروهاى جسمانى کمک مى کند; آفات، بلا و حوادثِ غیر منتظره و انواع بیمارى ها نیز، آن را تشدید مى کند، و همه با زبان حال مى گویند: «کوچ کردن شما جدّى و شدید است».
در پنجمین دستور فرمان آماده باش مى دهد و مى گوید: «آماده مرگ باشید که بر شما سایه افکنده است» (وَاسْتَعِدُّوا لِلْمَوْتِ فَقَدْ أَظَلَّکُمْ)
یک قافله سالارِ بیدار و آگاه، هنگامى که احساس مى کند سفرى طولانى و پر مخاطره در پیش است، به اهل قافله هشدار مى دهد که خود را تا آنجا که مى توانند آماده سازند و وسایل لازم را تهیّه کنند!
بدیهى است منظور از استعداد و آمادگى براى مرگ این نیست که انسان دست از تلاش و کوشش بردارد و دنیا را رها سازد و در کنج خانه در انتظار مرگ بنشیند; بلکه منظور فراهم ساختن اَعمالِ صالحِ بیشتر و بهتر و تهذیب نفس و تحصیل فضایل اخلاقى و تهیه «باقیات صالحات» است; و به تعبیر دیگر: «فراهم ساختن تمام امورى که در زندگى جاویدان آخرت به درد انسان مى خورد.»
جمله «فَقَدْ أَظَلَّکُمْ» (بر شما سایه افکنده است) اشاره به نزدیکى آن است; زیرا تنها اشیاى نزدیک است که بر انسان سایه مى افکند.
در واقع میان انسان و مرگ هیچ فاصله اى نیست، گاه یک انسان قوىّ و نیرومند و سالم در یک حادثه ناگوار، در چند لحظه مبدّل به یک مشت استخوان و گوشت متلاشى شده مى گردد و گاه یک انسان پیر و ناتوان، یا نیرومند و جوان، با یک سکته قلبى و مغزى که عوامل زیادى نمى خواهد در چند لحظه چنان با دنیا وداع مى گوید که گویى هرگز اهل این دنیا نبوده است; گاه یک لقمه نان یا یک جرعه آب، گلوگیر مى شود و انسان را خفه مى کند و گاه یک غذاى نامناسب انسان را مسموم کرده و از پاى در مى آورد، و اگر حالت غفلتِ عمومى -که خداوند طبق مصالحى بر انسانها مسلّط ساخته است- نبود هیچ انسانى نمى توانست لحظه اى آرامش داشته باشد.
امام(علیه السلام) در ششمین و آخرین دستورِ این بخش از خطبه، به نکته مهمّ دیگرى اشاره کرده و دستورات گذشته را با آن تکمیل مى کند، مى فرماید: «از کسانى باشید که آنها را بانگ زدند و بیدار شدند و دانستند که دنیا، سراى ابدى آنان نیست; لذا آن را با سراى آخرت مبادله کردند» (وَ کُونُوا قَوْماً صِیحَ بِهِمْ فَانْتَبَهُوا، وَ عَلِمُوا أنَّ الدُّنْیَا لَیْسَتْ لَهُمْ بِدَار فَاسْتَبْدَلُوا;)(7)
چه کسى فریاد مى زند و مردم دنیا را از خوابِ غفلت بیدار مى کند، تا آماده کوچ کردن شوند؟ آیا همان مَلَکى است که در روایت امام باقر(علیه السلام) و در دیوان منسوب به امیرمؤمنان على(علیه السلام) به آن اشاره شده است:
«لَهُ مَلَکٌ یُنَادِی کُلَّ یَوْم! لِدُوا لِلْمَوْتِ وَ ابْنُوا لِلْخَرَاَبِ!»
«او فرشته اى دارد که همه روز فریاد مى کند بزایید براى مردن! و بنا کنید براى خراب شدن!(8)»
یا این که منادى همان عوامل درونى و برونى بدن انسان است که موجب فساد و ویرانىِ تدریجى، یا ناگهانى آن مى شود و با زبان حال فریاد مى زند: «آماده کوچ کردن باشید!»
در این زمینه اشعار جالب دیگرى در دیوان منسوب به آن حضرت نیز آمده است که دریغ دانستیم از ذکر آن صرف نظر کنیم; مى فرماید:
إِلَى مَ تَجُّرُ أَذْیَالَ التَّصَابِی وَ شَیْبُکَ قَدْ نَضَا بَرْدَ الشَّبَابِ
بِلاَلُ الشَّیْبِ فِی فَوْدَیْکَ نَادَى بِأَعْلَى الصَّوْتِ حَىَّ عَلَى الذِّهَابِ
خُلِقْتَ مِنَ التُّرَابِ وَ عَنْ قَرِیب تَغِیبُ تَحْتَ أَطْبَاقِ التُّرَابِ
طَمَعْتَ إِقَامَةً فِی دَارِ ظَعْن فَلاَ تَطْمَعْ فَرِجْلُکَ فِی الرِّکَابِ
وَ أَرْخَیْتَ الْحِجَابَ فَسَوْفَ یَأْتِی رَسُولٌ لَیْسَ یُحْجَبُ بِالْحِجَابِ
أَعَامِرُ قَصْرِکَ الْمَرْفُوعِ؟ أَقْصِرْ! فَإِنَّکَ سَاکِنُ الْقَبْرِ الْخَرَابِ!
تا کى دامن عشق ها را مى کشى در حالى که پیرى تو، طراوت جوانى را از بین برده است.
بلال پیرى در دو طرف سر تو، بانگ اذان برداشته و با بلندترین صدا «بشتاب براى رفتن» را سر داده است.
تو از خاک آفریده شده اى و بزودى در زیر طبقاتِ خاک پنهان خواهى شد.
تو طمع دارى در سراى موقّت اقامت گزینى در این کار طمع نکن، پاى تو در رکاب است.
تو گرداگردِ خود حجاب و مانعى ایجاد کرده اى ولى بزودى فرستاده اى مى آید که هیچ حجابى مانع او نیست.
آیا قصر بلند خود را مرمّت مى کنى؟ کوتاه کن! چرا که بزودى ساکن قبر ویران خواهى شد!(9)در پایان این دستورات شش گانه که همه ناظر به ناپایدارى دنیا و لزوم آمادگى براى سفر آخرت است امام(علیه السلام) سخنى بیان فرموده که به منزله دلیل و برهان براى سخنان قبل است مى فرماید: «اینها همه به خاطر آن است که خداوندِ سبحان شما را بیهوده نیافریده و بى هدف رها نکرده است» (فَإِنَّ اللّهَ سُبْحَانَهُ لَمْ یَخْلُقُکُمْ عَبَثاً، وَ لَمْ یَتْرُکْکُمْ سُدًى(10)).
این گفتار در حقیقت اشاره به برهان معروف معاد (برهان حکمت) است که مى گوید: اگر هدف آفرینشِ انسان، همین زندگى چند روزه و خور و خواب در آن باشد، هدف بیهوده اى خواهد بود; این آفرینش عظیم، این آسمان و زمین با این همه عجایب و شگفتى ها، این ساختمان عجیب انسان با آن همه ظرافت ها و دقّت ها، ممکن نیست براى هدفى این چنین بى ارزش بوده باشد; تمام قراین موجود در جهان آفرینش انسان و جهان، گواهى مى دهد که هدفِ بزرگى در آفرینش او بوده است; و خداوند حکیم براى آن هدف مهم انسان و جهان را آفریده است و آن هدف، چیزى جز تکامل معنوى انسانها و قرب الى اللّه و زندگىِ مملوّ از سعادت در سراى جاویدان نیست.
1. سوره حجرات، آيه 13. 2. سوره بقره، آيه 197. 3. سوره منافقون، آيه 10. 4. سوره توبه، آيه 111. 5.«تَرَحّلوا» از مادّه «رِحْلت» به معناى مسافرت و کوچ کردن از محلّى به محل ديگر است. 6. «جُدّبکم»; «جُدّ» از مادّه «جِدّ» به معناى سرعت در چيزى است و به معناى «اهميّت دادن» نيز به کار مى رود و اين تعبير هنگامى که در مورد مسافرت به کار رود به معناى «سفرهاى سريع» است. 7. قراين موجود در خطبه فوق نشان مى دهد که «فَاسْتَبْدَلُوا» به صورت فعل ماضى است درست مانند «فَانْتَبَهُوا»; زيرا هر کدام از اين دو به صورت نتيجه براى جمله قبل است.
«انتباه» و بيدارى نتيجه فرياد بيدار باش است، و «تبديل کردن دنيا به آخرت» نتيجه علم و آگاهى از موقعيت اين دو، مى باشد. ولى با کمال تعجّب بعض از شارحان نهج البلاغه اصرار دارند
که جمله «فَاسْتَبْدَلُوا» به صورت فعل امر خوانده شود که تفاوت زيادى را در مفهوم اين جمله و جمله هاى بعد ايجاد مى کند. 8. منهاج البراعة علاّمه خويى، جلد 4، صفحه 399 (همين معنا در کلمات «قصار نهج البلاغه» جمله 132 نيز وارد شده است آنجا که مى فرمايد: «إِنَّ لِلّهِ مَلَکاً يُنَادِي في کُلِّ يَوْم: لِدُوا لِلْمَوْتِ، وَاجْمَعُوا لِلْفَنَاءِ، وَابْنُوا لِلْخَرَابِ».) 9. منهاج البراعة، جلد 4، صفحه 399. 10. «سُدى» از مادّه «سدو» (بر وزن سرو) به معناى رها شده و بيهوده و بى هدف.
