وَ أَنْشَأَهُمْ عَلَى صُوَر مُخْتَلِفَات، وَ أَقْدَار مُتَفَاوِتَات، (أُولِی أَجْنِحَة) تُسَبِّحُ جَلاَلَ عِزَّتِهِ، لاَیَنْتَحِلُونَ مَا ظَهَرَ فِی الْخَلْقِ مِنْ صُنْعِهِ، وَ لاَ یَدَّعُونَ أَنّهُمْ یَخْلُقُونَ شَیْئاً مَعَهُ مِمَّا انْفَرَدَ بِهِ، (بَلْ عِبَادٌ مُکْرَمُونَ * لاَ یَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَهُمْ بِأمْرِهِ یَعْمَلُونَ) جَعَلَهُمُ اللهُ فِیمَا هُنَالِکَ أَهْلَ الأَمَانَةِ عَلَى وَحْیِهِ، وَ حَمَّلَهُمْ إِلى الْمُرْسَلِینَ وَدَائِعَ أَمْرِهِ وَ نَهْیِهِ، وَعَصَمَهُمْ مِنْ رَیْبِ الشُّبُهَاتِ، فَمَا مِنْهُمْ زَائِغٌ عَنْ سَبِیلِ مَرْضَاتِهِ، وَ أَمَدَّهُمْ بِفَوَائِدِ المَعُونَةِ، وَ أَشْعَرَ قُلُوبَهُمْ تَوَاضُعَ إِخْبَاتِ السَّکِینَةِ، وَ فَتَحَ لَهُمْ أَبْوَاباً ذُلُلا إِلى تَمَاجِیدِهِ، وَنَصَبَ لَهُمْ مَنَاراً وَاضِحَةً عَلَى أَعْلاَمِ تَوْحِیدِهِ.

آنها را به صورتهاى مختلف و اندازه هاى گوناگون آفريد، «در حالى که داراى بالهاى متعددى هستند» (و از نظر قدرت، يکسان نمى باشند). همواره تسبيح جلال و عزّت او مى گويند و هرگز اسرار شگفت انگيز آفرينش مخلوقات را به خود نسبت نمى دهند و ادّعا نمى کنند که در آفرينش چيزى با او شرکت دارند، «بلکه آنها بندگان گرامى او هستند که هيچ گاه در سخن بر او پيشى نمى گيرند و به فرمان او (بى هيچ کم و کاست) عمل مى کنند». گروهى از آنها را امين وحى خود قرار داد، و به آنها براى رساندن ودايع امر و نهيش به پيامبران مأموريت داد، و از ترديد و شبهات مصونيّت بخشيد، به گونه اى که هيچ کدام از آنان از راه رضاى حقّ منحرف نمى شوند. آنان را از يارى خويش بهره مند ساخت (تا وظيفه ابلاغ وحى را به خوبى انجام دهند) و قلب آنان را با تواضع و خشوع و سکينه و آرامش قرين نمود (تا در انجام اين وظيفه خطير گرفتار خطا نشوند) و درهاى سهل و آسانى را براى مدح و تمجيد (و نيايش) خويش به روى آنها گشود (تا از اين طريق مصونيّت بيشترى به آنها ببخشد) و چراغ هاى روشنى جهت راهيابى به نشانه هاى توحيدش براى آنان نصب نمود.

شرح و تفسیر

مأموریتهاى فرشتگان

در این بخش از خطبه امام(علیه السلام) به بیان صور مختلف فرشتگان و تقسیم مسئولیتهاى آنها و قسمتى از ویژگیهاى دیگر آنان پرداخته، چنین مى فرماید:

«آنها را به صورتهاى مختلف و اندازه هاى گوناگون آفرید، در حالى که داراى بال و پرهاى متعددى هستند (و از نظر قدرت یکسان نمى باشند.) و همواره تسبیح جلال و عزّت او مى گویند». (وَ أَنْشَأَهُمْ عَلَى صُوَرِ مُخْتَلِفَات، وَ أَقْدَار مُتَفَاوِتَات، «أُولِی أَجْنِحَة» تُسَبِّحُ جَلاَلَ عِزَّتِهِ(1)).

بعضى از مفسّران نهج البلاغه این تعیبرات را بر ظاهر آن حمل کرده اند و گفته اند: فرشتگان اشکال مختلفى دارند و اندازه هاى آنها با هم متفاوت است و به راستى داراى بال و پرند و همواره تسبیح خدا مى گویند. در حالى که بعضى دیگر این تعبیرات را کنایه از تفاوت مقامات فرشتگان و میزان قوّت و قدرت آنها دانسته اند و از آنجایى که بال براى پرندگان وسیله پرواز در آسمان است و چگونگى بال ها قدرتهاى متفاوتى براى پرواز به آنها مى دهد، این تعبیر را در مورد فرشتگان اشاره به تفاوت آنان از حیث قوّت و قدرت در انجام وظائف الهى دانسته اند.

درست است که ما وظیفه داریم تمام الفاظ را که در قرآن مجید و تعبیرات معصومین(علیهم السلام) به کار گرفته شده، بر معانى حقیقى حمل کنیم و کنایه و مجاز جز با وجود قراین روشن میسّر نیست، ولى با توجّه به تعبیراتى که در ادامه این خطبه درباره اوصاف فرشتگان آمده بعید به نظر مى رسد که بتوان آنها را بر معناى ظاهرى حمل کرد; مانند: (وَ مِنْهُمْ مَنْ قَدْ خَرَقَتْ أَقْدَامُهُمْ تُخُومَ الأَرْضِ السُّفْلَى...) و همچنین تعبیراتى که در خطبه هاى گذشته درباره فرشتگان آمده بود; مانند آنچه در خطبه اوّل درباره فرشتگان آمده: (وَ مِنْهُمُ الثّابِتةُ فِى الأَرَضِینَ السُّفْلَى أَقْدَامُهُمْ، وَ المَارِقَةُ مِنَ السَّمَاءِ الْعُلْیَا أعْنَاقُهُمْ...) «گروهى از آنان (از آن قدر عظیم و بزرگند که) پاهایشان در طبقات پایین زمین، ثابت و گردنهایشان از آسمانِ بالا، گذشته است...»(2). این تعبیرات مى تواند قرینه خوبى باشد بر اینکه اینگونه اوصاف جنبه کنایى و معنوى دارد نه ظاهرى و مادّى.

سپس در ادامه این سخن، به برخى از ویژگى هاى فرشتگان اشاره مى کند و مى فرماید: «آنها هرگز، اسرار شگفت انگیز آفرینش مخلوقات را به خود نسبت نمى دهند (هر چند خود به فرمان خدا واسطه در خلق باشند) و هیچ گاه ادّعا نمى کنند که در آفرینش چیزى، با او شرکت دارند». (لاَیَنْتَحِلُونَ(3)مِنْ صُنْعِهِ، وَ لاَ یَدَّعُونَ أَنّهُمْ یَخْلُقُونَ شَیْئاً مَعَهُ مِمَّا انْفَرَدَ بِهِ). بلافاصله از همان تعبیرى که قرآن در مورد تسلیم مطلق فرشتگان در برابر اراده خدا بیان کرده، استفاده مى کند و مى فرماید: «بلکه آنها بندگان گرامى (خدا) هستند که هیچگاه در سخن بر او پیشى نمى گیرند و به فرمان او (بى هیچ کم و کاست) عمل مى کنند». (بَلْ عِبَادٌ مُکْرَمُونَ * لاَ یَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَهُمْ بِأمْرِهِ یَعْمَلُونَ).(4) مَا ظَهَرَ فِی الْخَلْقِ

آرى، آنها چشم بر امر، و گوش بر فرمان حقّ دارند و جز به اراده و مشیت او کارى نمى کنند و این نخستین ویژگى فرشتگان است که در این خطبه به آن اشاره شده است و مقام عصمت و مصون بودن آنها را از گناه و خطا بیان مى دارد و در واقع بر تمام ادّعاهاى مشرکان عرب و غیر آنها که براى فرشتگان مقام ربوبیّت و الوهیّت قائل بودند، خطّ بطلان مى کشد، و آنها را در حدّ بندگان مطیع و سر بر فرمان حقّ معرفى مى نماید که نه آفریدگارند و نه شریک آفریدگار در امر آفرینش.

سپس به وظیفه دیگرى از وظایف آنها به عنوان حاملان وحى اشاره کرده، چنین مى فرماید: «(گروهى از) آنان را امین وحى خود قرار داده و به آنها براى رساندن ودایع امر و نهیش به پیامبران مأموریت داده و از تردید و شبهات مصونیّت بخشیده است به گونه اى که هیچ کدام از آنها از راه رضاى حقّ منحرف نمى شوند». (جَعَلَهُمُ اللهُ فِیمَا هُنَالِکَ أَهْلَ الأَمَانَةِ عَلَى وَحْیِهِ، وَ حَمَّلَهُمْ إِلى الْمُرْسَلِینَ وَدَائِغَ أَمْرِهِ وَ نَهْیِهِ، وَعَصَمَهُمْ مِنْ رَیْبِ الشُّبْهَاتِ. فَمَا مِنْهُمْ زَائِغٌ(5)). عَنْ سَبِیلِ مَرْضَاتِهِ

گر چه در این عبارت رساندن پیام وحى الهى را به همه فرشتگان نسبت داده، ولى به یقین منظور از آن، گروهى از آنهاست همانگونه که قرآن مجید مى فرماید: «اللهُ یَصْطَفِى مِنَ الْمَلاَئِکَةِ رُسُلا; خداوند از فرشتگان رسولانى (به سوى پیامبران) بر مى گزیند».(6)

و خود آن حضرت در خطبه اوّل نهج البلاغه نیز به این معنا تصریح فرموده، مى فرماید: «وَ مِنْهُمْ أُمَنَاءُ عَلَى وَحْیِهِ، وَ أَلْسِنَةٌ إِلَى رُسُلِهِ; گروهى از آنها امناى وحى خدا و زبان (گویاى حق) به سوى پیامبران او هستند». و این تعبیر معمول است که کارهاى مهمّى که از گروه خاصّى از یک مجموعه سر مى زند، به عنوان برنامه اى از همه آن مجموعه تلقّى مى شود.

به هر حال، این تعبیر نشان مى دهد که فرشتگان در ابلاغ وحى، نهایت دقّت و امانت را دارند بى آنکه کوچک ترین کم و زیادى در آن رخ دهد.

در واقع امام(علیه السلام) در دو جمله اخیر اشاره به معصوم بودن فرشتگان از خطا و گناه فرموده است; جمله اوّل اشاره به مصونیّت از شبهه و شکّ و خطاست و جمله دوم اشاره به معصوم بودن از گناه و مخالفت فرمان خدا مى باشد.

در ادامه این سخن، امام(علیه السلام) ضمن چهار جمله، عنایات خداوند را نسبت به فرشتگان وحى براى انجام صحیح مأموریت دشوارشان بیان مى کند.

نخست مى فرماید: «آنان را از یارى خویش بهره مند ساخته (تا وظیفه سنگین ابلاغ وحى را به خوبى انجام دهند)». (وَ أَمَدَّهُمْ بِفَوائِدِ الْمَعُوَنَةِ)

و در دومین جمله مى فرماید: «قلب آنان را با تواضع و خشوع و سکینه و آرامش قرین ساخته (تا در انجام این وظیفه خطیر گرفتار خطا نشوند)». (وَ أَشْعَرَ قُلُوبَهُمْ تَوَاضُعَ إِخْبَاتِ السَّکِینَةِ).(7)

و در سومین جمله مى افزاید: «و درهاى سهل و آسانى را براى مدح و تمجید (و نیایش) خویش به روى آنها گشوده (تا از این طریق مصونیّت بیشترى به آنان ببخشد)». (وَ فَتَحَ لَهُمْ أَبْوَاباً ذُلُلا(8)(9)). إِلى تَمَاجِیدِهِ

و در جمله چهارم مى فرماید: «و چراغ هاى روشنى، جهت راهیابى به نشانه هاى توحیدش براى آنها نصب نموده است (تا در پرتو انوار الهى و درک بیشتر از حقیقت توحید براى انجام وظیفه ابلاغ وحى آماده تر گردند)». (وَنَصَبَ لَهُمْ مَنَاراً وَاضِحَةً عَلَى أَعْلاَمِ تَوْحِیدِهِ).

در مجموع، در این بخش از خطبه امام(علیه السلام) ضمن بر شمردن اشکال و صورتهاى مختلف فرشتگان و تفاوت توانایى هاى آنها، به یکى از مهمترین وظایف گروهى از آنها، یعنى ابلاغ وحى و صفات این گروه ابلاغ کننده، اشاره فرموده است.

نکته

چرا فرشتگان واسطه وحى اند؟

مى دانیم وحى از طرق مختلف صورت مى گرفته است: گاه توسط فرشته بوده که به عنوان پیک پروردگار عمل مى کرده، مانند نزول وحى بر پیامبر اسلام به وسیله جبرئیل، و گاه از طریق شنیدن امواج صوتى که به قدرت خدا در فضا ایجاد مى شده، مانند نزول وحى بر موسى(علیه السلام) از این طریق. در داستان معراج نیز این گونه وحى
- طبق روایات - بر پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله) نازل شده است و گاه از طریق الهام به قلب صورت مى گرفته است، همانگونه که براى پیامبر اسلام در پاره اى از مواقع صورت پذیرفته است.

اکنون این سؤال پیش مى آید: با توجّه به امکان وحى از طریق ایجاد امواج صوتى یا الهام به قلب، چه ضرورتى دارد که فرشتگان واسطه وحى باشند؟

در جواب این سؤال مهم مى توان گفت: نزول فرشته، داراى مزایایى است:

1- از آنجا که فرشتگان موجودات مجرّدى هستند و بشر - هر کس باشد - جنبه مادّى و جسمانى و روحانى هر دو دارد تحمّل و دریافت وحى از طریق وساطت فرشتگان براى انبیا سهل تر و آسان تر است، در حالى که از طریق مستقیم سنگین و مشکل تر است.

2- نزول فرشته، وحى را به صورت مطئمن تر در مى آورد و از این گذشته رسمیّت و اهمیّت بیشترى دارد، چرا که خداوند فرشته بزرگى را مأمور ابلاغ وحى ساخته است و جالب اینکه در بعضى از روایات آمده است که به هنگام نزول بعضى از سوره هاى قرآن، گروهى از فرشتگان (گاه هفتاد هزار نفر) جبرئیل را همراهى مى کردند تا اهمیّت موضوع بر همگان آشکارتر شود و به یقین، این مزایا در الهام به قلب، یا شنیدن امواج صوتى نیست، هر چند آنها نیز در جاى خود مزایاى دیگرى دارند.

1. تعبير «تُسَبِّحُ جَلاَلَ عِزَّتِهِ» ممکن است اشاره به تسبيح فرشتگان در برابر جلال و عزّت خداوند باشد و انتخاب صيغه مؤنّث، به خاطر مفهوم جمعى آنهاست. 
2. رجوع شود به جلد اوّل پيام امام اميرالمؤمنين(عليه السلام)، صفحه 159.
3. «يَنْتحلون» از مادّه «انتحال» به معناى ادّعا کردن چيزى به نفع خويش است، در حالى که تعلّق به ديگرى دارد. 
4. سوره انبياء، آيات 26 - 27.
5. «زائغ» از مادّه «زيغ» (بر وزن ميل) به معناى عدول از حقّ و انحراف و تمايل به سوى ديگر است. 
6. سوره حج، آيه 75. 
7. «إِخبات» به معناى خضوع و خشوع و تواضع است.
8. «ذُلل» جمع «ذَلوُل» به معناى رام و تسليم و سهل و آسان است.
9. «تماجيد» جمع «تمجيد» به معناى بيان مجد و شرافت و جلالت شخصى است.