توفيق مصدر باب تفعيل از ريشه «و ـ ف ـ ق» است و در لغت بر ايجاد هر گونه سازگارى و مناسبت و همراهى بين دو چيز دلالت دارد.[1] توفيق را در اصطلاح، اين گونه تعريف كرده اند كه خداوند افعال بندگانش را موافق خشنودى خود قرار دهد.[2] بعضى هم در تعريفى عام تر آن را موافقت قضاى خداوند و خواست بنده در شر و خير دانسته اند، هرچند در زبان عرف تنها در امور خير به كار مى رود[3]، بنابراين توفيق، ترتيب و سامان دادن اسباب است به نحوى كه بنده را به عمل صالح مى رساند يا اينكه او را از رسيدن به اسبابى كه موجب معصيت مى گردد باز مى دارد.[4] توفيق را به دو قسم تكوينى و تشريعى قسمت كرده اند.[5] قرآن، دو بار توفيق را در معناى لغوى آن به كار برده است: «واِن خِفتُم شِقاقَ بَينِهِما فَابعَثوا حَكَمـًا مِن اَهلِهِ وحَكَمـًا مِن اَهلِها اِن يُريدا اِصلـحـًا يُوَفِّقِ اللّهُ بَينَهُما» (نساء/4،35) و«... يَحلِفونَ بِاللّهِ اِن اَرَدنا اِلاّ اِحسـنـًا وتَوفيقـا». (نساء/4،62) معناى اصطلاحى توفيق يك بار در قرآن آمده است: «اِن اُريدُ اِلاَّ الاِصلـحَ مَااستَطَعتُ وما تَوفيقى اِلاّ بِاللّهِ عَلَيهِ تَوَكَّلتُ واِلَيهِ اُنيب» . (هود/11،88) در برخى روايات به معناى اصطلاحى توفيق اشاره شده[6] و آن را در برابر خذلان به معناى وانهادن و فرو گذاشتن[7] به كار برده اند.
توفيق از مسائل حياتى و سرنوشت ساز در زندگى انسان است، زيرا هنگامى براى انسان خير و سعادت حاصل مى شود كه توفيق شامل حال او شود.[8] در واقع توفيق، نورى است كه با آن خداوند بصيرت بنده را روشن مى كند.[9] عقل و فطرت، انسان را به سوى خداوند هدايت مى كنند و خداوند براى هدايت او پيامبران و كتاب هاى آسمانى هم فرستاده است؛ ولى با اين حال انسان به هدايتى ديگر نيز نياز دارد كه همان توفيق است، زيرا امور ياد شده در تحقق هدايت كامل و رسيدن به درجات قرب الهى كافى نيستند.[10] انسان همواره ميان توفيق و خذلان در نوسان است و چه بسا در ساعتى مقدارى از اين و مقدارى از آن را داراست.[11]
روابط معنايى توفيق:
توفيق با مجموعه اى وسيع از مفاهيم قرآنى مرتبط است كه شناخت آن ها در تعيين حوزه معنايى و تشخيص جايگاه توفيق در مجموعه معارف قرآنى نقشى بسزا دارد. برخى از اين مفاهيم، عبارت اند از:
1. هدايت:
مقصود از هدايت در آياتى پرشمار، توفيق الهى است؛ مانند«اِنَّكَ لا تَهدى مَن اَحبَبتَ ولـكِنَّ اللّهَ يَهدى مَن يَشاء» (قصص/28،56)، «لَيسَ عَلَيكَ هُدهُم ولـكِنَّ اللّهَ يَهدى مَن يَشاء» (بقره/2،272)، «ذلِكَ هُدَى اللّهِ يَهدى بِهِ مَن يَشاءُ مِن عِبادِه» (انعام/6،88) و آياتى كه تأكيد دارد گونه اى از هدايت عامل دستيابى به گونه ديگرى از هدايت الهى است: «ويَزيدُ اللّهُ الَّذينَ اهتَدَوا هُدًى» (مريم/19،76)،«والَّذينَ اهتَدَوا زادَهُم هُدًى وءاتـهُم تَقوهُم». (محمّد/47،17) شكى نيست كه هدايت دوم، غير از آن هدايتى است كه با فرستادن پيامبران و نازل كردن كتاب هاى آسمانى حاصل مى شود، بنابراين، انسان بعد از تمامى آن هدايت ها، نيازمند عنايت و رحمت از سوى خداوند و توفيق خاص براى رسيدن به هدف تعيين شده است.[12]
طبرى منظور از «اِهدِنَا الصِّراطَ المُستَقيم» (فاتحه/1،6) را توفيق دانسته و ساير فرض ها و معانى را رد كرده است.[13] راغب نوعى از هدايت را توفيق دانسته است كه مختص كسانى است كه قبلاً هدايت شده اند؛ مانند «والَّذينَ اهتَدَوا زادَهُم هُدًى» (محمّد/47،17) و ديگر آياتى كه از هدايت مضاعف مؤمنان ياد مى كنند. (مريم/19،76) وى همه هدايت هايى را كه خداوند آن ها را از ستمگران و كافران بازداشته توفيق دانسته است.[14] طبرسى نيز در آيه«فَيُضِلُّ اللّهُ مَن يَشاءُ ويَهدى مَن يَشاء» (ابراهيم/14،4) منظور از هدايت را توفيق و لطف الهى دانسته است.[15]
طبرى منظور از «اِهدِنَا الصِّراطَ المُستَقيم» (فاتحه/1،6) را توفيق دانسته و ساير فرض ها و معانى را رد كرده است.[13] راغب نوعى از هدايت را توفيق دانسته است كه مختص كسانى است كه قبلاً هدايت شده اند؛ مانند «والَّذينَ اهتَدَوا زادَهُم هُدًى» (محمّد/47،17) و ديگر آياتى كه از هدايت مضاعف مؤمنان ياد مى كنند. (مريم/19،76) وى همه هدايت هايى را كه خداوند آن ها را از ستمگران و كافران بازداشته توفيق دانسته است.[14] طبرسى نيز در آيه«فَيُضِلُّ اللّهُ مَن يَشاءُ ويَهدى مَن يَشاء» (ابراهيم/14،4) منظور از هدايت را توفيق و لطف الهى دانسته است.[15]
2. نعمت:
در برخى موارد نعمتى را كه خداوند در اين دنيا نصيب انسان مى كند نوعى توفيق دانسته اند: «و لَولا نِعمَةُ رَبّى لَكُنتُ مِنَ المُحضَرين» (صافّات/37،57)، «لَولا اَن تَدرَكَهُ نِعمَةٌ مِن رَبِّه» (قلم/68،49) كه گفته شده: منظور از نعمت، توفيق توبه و هدايت الهى است.[16]
3. فضل خداوند:
«اِنَّ الفَضلَ بِيَدِ اللّهِ يُؤتيهِ مَن يَشاءُ»[17](آل عمران/3،73؛ حديد/57، 29)، «فَرِحينَ بِما ءاتـهُمُ اللّهُ مِن فَضلِهِ». (آل عمران/3،170) مقصود از فضل خداوند در اين آيه، توفيق شهادت و نيز آنچه كه آنان را به آن مى رساند، از قبيل بزرگوارى و لوازم سعادت است.[18]
4. اذن الهى:
اذن الهى در آياتى همچون «وما كانَ لِنَفسٍ اَن تُؤمِنَ اِلاّ بِاِذنِ اللّه» (يونس/10،100) به توفيق تفسير شده است. مفاد آن آيات اين است كه ايمان آوردن بندگان بدون توفيق الهى ممكن نيست.[19] همين مضمون در آياتى ديگر نيز آمده است؛ مانند «ومِنهُم مَن يَستَمِعونَ اِلَيكَ اَفَاَنتَ تُسمِعُ الصُّمَّ ولَو كانوا لايَعقِلون». (يونس/10،42)[20]
5. استعانت:
برخى منظور از استعانت در آيه «اِيّاكَ نَعبُدُ واِيّاكَ نَستَعين» (فاتحه/1،5) را استعانت در طلب توفيق دانسته اند، زيرا غير خدا به سبب عجز از اثر گذاردن بر تمامى امور و اسباب، از انجام چنين مساعدتى عاجز است.[21]
مفسران، مفاهيم قرآنى ديگرى را نيز به مثابه توفيق الهى دانسته اند؛ مانند حسنه[22] (بقره/2،201؛ اعراف/7،156)، اصلاح[23] (احزاب/33،71)، توبه[24] (توبه/9،117)، رحمت[25] (فاتحه/1،3) و لطف.[26] (انعام/6،103) در روايات نيز برخى امور از مصاديق توفيق دانسته شده اند؛ مانند توقف كردن در مواضع حيرت[27] و پذيرش نصيحت ديگران.[28]
مفسران، مفاهيم قرآنى ديگرى را نيز به مثابه توفيق الهى دانسته اند؛ مانند حسنه[22] (بقره/2،201؛ اعراف/7،156)، اصلاح[23] (احزاب/33،71)، توبه[24] (توبه/9،117)، رحمت[25] (فاتحه/1،3) و لطف.[26] (انعام/6،103) در روايات نيز برخى امور از مصاديق توفيق دانسته شده اند؛ مانند توقف كردن در مواضع حيرت[27] و پذيرش نصيحت ديگران.[28]
بى توفيقى:
بى توفيقى آن است كه خداوند اسباب طاعت را براى بنده اى فراهم نسازد يا اسباب معصيت را از وى باز ندارد. عامل اصلى بى توفيقى معصيت است؛ يعنى اگر انسان از مسير فطرت بيرون رود و از هواى نفس پيروى كند، به سبب گمراه شدن از مسير و ثابت قدم گشتن در اين گمراهى ـ كه از جانب خود اوست نه از سوى پروردگار، زيرا خداوند از اين كار منزه است ـ مستحق عقوبت و قطع رحمت و سلب توفيق الهى مى گردد و بدين ترتيب خداوند اسباب توفيق را از او سلب مى كند.[29] آيه«رَبَّنا لا تُزِغ قُلوبَنا بَعدَ اِذ هَدَيتَنا» (آل عمران/3،8) كه درخواست استمرار هدايت و توفيق است، به اين مطلب اشاره دارد.[30]
از كسانى كه با انجام معصيت، از توفيق الهى محروم گشتند، يهوديان هستند كه بر اثر خيانت به خدا و رسول او و فاسد ساختن خود، به لعنت خداوند گرفتار آمدند و توفيق ايمان از آنان سلب شد[31]: «فَبِما نَقضِهِم ميثـقَهُم لَعَنّـهُم وجَعَلنا قُلوبَهُم قـسِيَة». (مائده/5،13)[32]
نتيجه بى توفيقى جز حيرت و سرگردانى نيست كه انسان را از يافتن راه راست محروم مى كند: «ونَذَرُهُم فى طُغيـنِهِم يَعمَهون». (انعام/6،110)[33] عبارت«واللّهُ لايَهدِى القَومَ الظّــلِمين» (بقره/2،258) نيز كه بارها در قرآن آمده است، بدين مضمون اشاره دارد كه خداوند به ستمكاران توفيق نمى دهد و دل هاى آنان را بر ايمان و حق نمى گشايد.[34]
از كسانى كه با انجام معصيت، از توفيق الهى محروم گشتند، يهوديان هستند كه بر اثر خيانت به خدا و رسول او و فاسد ساختن خود، به لعنت خداوند گرفتار آمدند و توفيق ايمان از آنان سلب شد[31]: «فَبِما نَقضِهِم ميثـقَهُم لَعَنّـهُم وجَعَلنا قُلوبَهُم قـسِيَة». (مائده/5،13)[32]
نتيجه بى توفيقى جز حيرت و سرگردانى نيست كه انسان را از يافتن راه راست محروم مى كند: «ونَذَرُهُم فى طُغيـنِهِم يَعمَهون». (انعام/6،110)[33] عبارت«واللّهُ لايَهدِى القَومَ الظّــلِمين» (بقره/2،258) نيز كه بارها در قرآن آمده است، بدين مضمون اشاره دارد كه خداوند به ستمكاران توفيق نمى دهد و دل هاى آنان را بر ايمان و حق نمى گشايد.[34]
عوامل جلب توفيق:
منشأ اصلى توفيق، خداست. (هود/11،88)[35] دادن توفيق تنها به دست خداست؛ ولى بندگان نيز مى توانند با اعمال و صفاتى زمينه جلب توفيق الهى را فراهم سازند كه برخى از آن ها عبارت اند از:
1. دعا و مناجات:
«وسـٔلوا اللّهَ مِن فَضلِه». (نساء/4،32) در اين آيه به درخواست توفيق از خدا سفارش شده است.[36] آيه «سَاَستَغفِرُ لَكَ رَبّى» (مريم/19،47) نيز به درخواست توفيق توبه و هدايت به سوى ايمان تفسير شده است.[37] در روايات نيز شواهدى بر تأثير دعا در جلب توفيق هست.[38]
2. صدق نيت:
«فَعَلِمَ ما فى قُلوبِهِم فَاَنزَلَ السَّكينَةَ عَلَيهِم». (فتح/48،18) اين آيه با تفريع انزال الهى آرامش و سكون بر آنچه در قلب انسان است، دلالت مى كند كه توفيق، همواره با صدق نيت از سوى بنده همراه است[39]، چنان كه در روايات نيز آمده و از اميرمؤمنان عليه السلام نقل است كه هركس صدق نيت داشته باشد، خداوند توفيق را يار او خواهد ساخت.[40]
3. صبر:
«ولا يُلَقـّـها اِلاّ الصّـبِرون». (قصص/28،80) ضمير «ها» در اين آيه به سيره يا طريقه بازمى گردد و آيه دلالت دارد كه جز صابران كسى آن را نمى فهمد يا توفيق عمل به آن را نمى يابد.[41] برخى با همين رويكرد، در تفسير آيه «واستَعينوا بِالصَّبرِ والصَّلوة» (بقره/2،153) گفته اند: موفقيت انسان در دو عامل استقامت و استمداد از خداوند است.[42]
توفيق، در عرفان اسلامى :
عارفان مسلمان با توجه ويژه به آيه توفيق (هود/11،88) به كاوش و پژوهش در اين مفهوم قرآنى پرداخته و با درج اين مفهوم در ساختار دانشى عرفان اسلامى احيانا بيش از ديگران به آن بها داده اند.
عارفان، توفيق را عنايت[43] و گشايش الهى براى بندگان مى دانند كه گاهى بدون سبب شناخته شده اى نمايان مى شود و گاهى نيز به سبب نور ايمان و فطرت الهى انسان به دست مى آيد.[44] ابن عربى توفيق را بازدارنده نفس آدمى از مخالفت با شرع، و همراهى هميشگى توفيق با انسان را همان عصمت دانسته است.[45] به نظر وى توفيق سه مرحله دارد: ابتدا، وسط و غايت؛ انسان ابتدا به اسلام، سپس به ايمان و سرانجام به احسان مى رسد. وى كه توفيق را فراگيرنده همه خيرها مى داند، در تقسيمى، توفيق را در اصل به توفيق عام و خاص شناسانده است؛ توفيق عام شامل همه انسان هاست و توفيق خاص توفيقى است كه انسان را از ظلمت ها به نور هدايت مى كند و به سعادت مى رساند. توفيق خاص، در اين مرحله و تا چند مرحله بعد، خود به توفيق عام و خاص، تقسيم مى شود. نخستين مرحله توفيق اختصاصى را اشتغال به علم مشروع و مطلوب شارع دانسته اند.[46]
ابن عربى در تقسيمى ديگر، توفيقى را كه خداوند در انسان پديد مى آورد، در دو بخش توفيق با واسطه خود انسان و توفيق با واسطه شخص ديگر، شناسانده است. توفيق با واسطه خود انسان در جايى است كه خود انسان به توفيق الهى بر شناسايى كاستى هاى خود و زدودن آن ها موفق شود[47] و توفيق با واسطه ديگرى مانند آنكه با موعظه ديگران توفيق بر انجام كارى نيك براى انسان پديد آيد.[48]
انسان ها را در بهره گيرى از توفيق دو دسته دانسته اند: برخى به كمال آن دست مى يابند و بهره عده اى به اندازه اى است كه خداوند عليم حكيم مقدر كرده است. عارفان رويگردانى از گناهان و غير حق و روآورى به حق را نشانه توفيق دانسته اند.[49]
عارفان، توفيق را عنايت[43] و گشايش الهى براى بندگان مى دانند كه گاهى بدون سبب شناخته شده اى نمايان مى شود و گاهى نيز به سبب نور ايمان و فطرت الهى انسان به دست مى آيد.[44] ابن عربى توفيق را بازدارنده نفس آدمى از مخالفت با شرع، و همراهى هميشگى توفيق با انسان را همان عصمت دانسته است.[45] به نظر وى توفيق سه مرحله دارد: ابتدا، وسط و غايت؛ انسان ابتدا به اسلام، سپس به ايمان و سرانجام به احسان مى رسد. وى كه توفيق را فراگيرنده همه خيرها مى داند، در تقسيمى، توفيق را در اصل به توفيق عام و خاص شناسانده است؛ توفيق عام شامل همه انسان هاست و توفيق خاص توفيقى است كه انسان را از ظلمت ها به نور هدايت مى كند و به سعادت مى رساند. توفيق خاص، در اين مرحله و تا چند مرحله بعد، خود به توفيق عام و خاص، تقسيم مى شود. نخستين مرحله توفيق اختصاصى را اشتغال به علم مشروع و مطلوب شارع دانسته اند.[46]
ابن عربى در تقسيمى ديگر، توفيقى را كه خداوند در انسان پديد مى آورد، در دو بخش توفيق با واسطه خود انسان و توفيق با واسطه شخص ديگر، شناسانده است. توفيق با واسطه خود انسان در جايى است كه خود انسان به توفيق الهى بر شناسايى كاستى هاى خود و زدودن آن ها موفق شود[47] و توفيق با واسطه ديگرى مانند آنكه با موعظه ديگران توفيق بر انجام كارى نيك براى انسان پديد آيد.[48]
انسان ها را در بهره گيرى از توفيق دو دسته دانسته اند: برخى به كمال آن دست مى يابند و بهره عده اى به اندازه اى است كه خداوند عليم حكيم مقدر كرده است. عارفان رويگردانى از گناهان و غير حق و روآورى به حق را نشانه توفيق دانسته اند.[49]
منابع
احكام القرآن، الجصاص (م. 370 ق.)، به كوشش صدقى محمد، مكة، المكتبة التجاريه؛ احياء علوم الدين، الغزالى (م. 505 ق.)، بيروت، دار الكتب العربى؛ الاصفى، الفيض الكاشانى (م. 1091 ق.)، به كوشش مركز الابحاث والدراسات، قم، مكتب الاعلام الاسلامى، 1418 ق؛ امالى، السيد المرتضى (م. 436 ق.)، به كوشش حلبى، قم، مكتبة النجفى، 1403 ق؛ بحارالانوار، المجلسى (م. 1110 ق.)، بيروت، دار احياء التراث العربى، 1403 ق. اسلاميه، 1385 ق؛ التحقيق، المصطفوى، تهران، وزارت ارشاد، 1374 ش؛ التعريفات، على بن محمد الجرجانى (م. 816 ق.)، به كوشش ابراهيم الابيارى، بيروت، دارالكتاب العربى، 1405 ق؛ تفسير احسن الحديث، سيد على اكبر قرشى، به كوشش بكايى، تهران، بنياد بعثت، 1366 ق؛ تفسير جوامع الجامع، الطبرسى (م. 548 ق.)، بيروت، دارالاضواء، 1405 ق؛ تفسير سورة الحمد، سيد محمد باقر الحكيم، قم، مجمع الفكر الاسلامى، 1420 ق؛ تفسير الصافى، الفيض الكاشانى (م. 1091 ق.)، بيروت، اعلمى، 1402 ق؛ التفسير الكبير، الفخر الرازى (م. 606 ق.)، قم، دفتر تبليغات، 1413 ق؛ جامع البيان، الطبرى (م. 310 ق.)، به كوشش صدقى جميل، بيروت، دار الفكر، 1415 ق؛ الجامع لاحكام القرآن، القرطبى (م. 671 ق.)، بيروت، دار الكتب العلمية، 1417 ق؛ الجواهر الحسان، الثعالبى (م. 875 ق.)، به كوشش ابومحمد الغمارى، بيروت، دار الكتب العلمية، 1416 ق؛ رحمة من الرحمن، محيى الدين بن عربى (م. 638 ق.)، به كوشش محمود الغراب، دمشق، مطبعة نضر، 1410 ق؛ روح المعانى، الآلوسى (م. 1270 ق.)، به كوشش محمد حسين، بيروت، دار الفكر، 1417 ق؛ زادالمسير، ابن الجوزى (م. 597 ق.)، بيروت، المكتب الاسلامى، 1407 ق؛ عوالى اللئالى، ابن ابى جمهور (م. 880 ق.)، به كوشش عراقى، قم، سيدالشهداء، 1403 ق؛ عيون الحكم والمواعظ، على بن محمد الليثى (م. قرن 6)، به كوشش حسنى، قم، دارالحديث، 1376 ش؛ فتح القدير، الشوكانى (م. 1250 ق.)، بيروت، دارالمعرفه؛ فيض القدير، المناوى (م. 1031 ق.)، به كوشش احمد عبدالسلام، بيروت، دار الكتب العلمية، 1415 ق؛ كشف الاسرار، ميبدى (م. 520 ق.)، به كوشش حكمت، تهران، امير كبير، 1361 ش؛ كنز الفوائد، الكراجكى (م. 449 ق.)، قم، مكتبة المصطفوى، 1410 ق؛ مجمع البيان، الطبرسى (م. 548 ق.)، بيروت، دار المعرفة، 1406 ق؛ مدارج السالكين، ابن قيم الجوزية (م. 751 ق.)، قاهرة، دارالحديث؛ مستدرك سفينة البحار، على نمازى شاهرودى (م. 1405 ق.)، به كوشش نمازى، قم، نشر اسلامى، 1419 ق؛ مصباح الانس، محمد بن حمزة الفنارى (م. 834 ق.)، به كوشش خواجوى، تهران، فجر، 1363 ش؛ معانى القرآن، النحاس (م. 338 ق.)، به كوشش الصابونى، عربستان، جامعة ام القرى، 1409 ق؛ معجم مقاييس اللغه، ابن فارس (م. 395 ق.)، به كوشش عبدالسلام محمد، قم، دفتر تبليغات، 1404 ق؛ مفتاح الغيب، ابوالمعالى القونوى (م. 673 ق.)، به كوشش خواجوى، تهران، مولى، 1416 ق؛ مفردات، الراغب (م. 425 ق.)، به كوشش صفوان داودى، دمشق، دارالقلم، 1412 ق؛ موسوعة كشاف اصطلاحات الفنون والعلوم، محمد على تهانوى، بيروت، مكتبة لبنان ناشرون، 1996 م؛ الميزان، الطباطبايى (م. 1402 ق.)، بيروت، اعلمى، 1393 ق؛ ميزان الحكمه، رى شهرى، قم، دارالحديث، 1416 ق.
پرويز آزادى
پرويز آزادى
[1]. مقاييس اللغه، ج 6، ص 128؛ التحقيق، ج 13، ص 158 - 159، «وفق».
[2]. التعريفات، ص 97.
[3]. كشف الاسرار، ج 2، ص 558؛ احياء علوم الدين، ج 4، ص 107.
[4]. الميزان، ج 10، ص 376؛ تفسير سورة الحمد، ص 288.
[5]. التحقيق، ج 13، ص 160، «وفق».
[6]. ميزان الحكمه، ج 4، ص 3606؛ عيون الحكم، ص 23، 25، 31، 34، 41، 43؛ بحارالانوار، ج 83، ص 320؛ ج 84، ص 326.
[7]. كشاف اصطلاحات الفنون، ج 1، ص 740؛ فيض القدير، ج 2، ص 17؛ جامع البيان، ج 15، ص 266، 296؛ عوالى اللئالى، ج 4، ص 109.
[8]. الميزان، ج 8، ص 77.
[9]. مدارج السالكين، ج 2، ص 99.
[10]. تفسير سورة الحمد، ص 256 - 258؛ مدارج السالكين، ج 1، ص 15،52.
[11]. مدارج السالكين، ج 1، ص 445 - 446.
[12]. تفسير سورة الحمد، ص 256، 258.
[13]. جامع البيان، ج 1، ص 107 - 108.
[14]. مفردات، ص 838 - 839، «هدى».
[15]. جوامع الجامع، ج 1، ص 681.
[16]. الميزان، ص17، ص138؛ الاصفى، ج2، ص1340.
[17]. جامع البيان، ج 3، ص 429.
[18]. جوامع الجامع، ج 1، ص 231.
[19]. امالى، ج 1، ص 30؛ بحارالانوار، ج 5، ص 129.
[20]. جامع البيان، ج 11، ص 156.
[21]. تفسير سورة الحمد، ص 214 - 215.
[22]. مجمع البيان، ج 4، ص 747.
[23]. روح المعانى، ج 22، ص 138.
[24]. الميزان، ج 9، ص 401 ـ 402.
[25]. الصافى، ج 1، ص 81.
[26]. فتح القدير، ج 2، ص 148؛ تفسير قرطبى، ج 7، ص 38.
[27]. مستدرك سفينة البحار، ج 2، ص 475.
[28]. عيون الحكم، ص 472.
[29]. الميزان، ج 12، ص 53 - 54.
[30]. مجمع البيان، ج 2، ص 703.
[31]. الميزان، ج 4، ص 367.
[32]. روح المعانى، ج 5، ص 132.
[33]. الميزان، ج 8، ص 369؛ مجمع البيان، ج 7، ص 363.
[34]. جامع البيان، ج 1، ص 107.
[35]. التحقيق، ج 13، ص 160، «وفق».
[36]. معانى القرآن، ج 2، ص 74 - 75.
[37]. الميزان، ج 14، ص 61.
[38]. كنزالفوائد، ص 153؛ عيون الحكم، ص 449.
[39]. احكام القرآن، ج 3، ص 587.
[40]. ميزان الحكمه، ج 4، ص 3416.
[41]. الميزان، ج 16، ص 80.
[42]. احسن الحديث، ج 1، ص 115 - 116.
[43]. رحمة من الرحمن، ج 2، ص 347؛ ر. ك: مصباح الانس، ص 17 - 18.
[44]. مفتاح الغيب، ص 34.
[45]. رحمة من الرحمن، ج 2، ص 347.
[46]. همان، ص 347 - 348.
[47]. همان، ص 349.
[48]. همان.
[49]. مصباح الانس، ص 18.
...........................
[2]. التعريفات، ص 97.
[3]. كشف الاسرار، ج 2، ص 558؛ احياء علوم الدين، ج 4، ص 107.
[4]. الميزان، ج 10، ص 376؛ تفسير سورة الحمد، ص 288.
[5]. التحقيق، ج 13، ص 160، «وفق».
[6]. ميزان الحكمه، ج 4، ص 3606؛ عيون الحكم، ص 23، 25، 31، 34، 41، 43؛ بحارالانوار، ج 83، ص 320؛ ج 84، ص 326.
[7]. كشاف اصطلاحات الفنون، ج 1، ص 740؛ فيض القدير، ج 2، ص 17؛ جامع البيان، ج 15، ص 266، 296؛ عوالى اللئالى، ج 4، ص 109.
[8]. الميزان، ج 8، ص 77.
[9]. مدارج السالكين، ج 2، ص 99.
[10]. تفسير سورة الحمد، ص 256 - 258؛ مدارج السالكين، ج 1، ص 15،52.
[11]. مدارج السالكين، ج 1، ص 445 - 446.
[12]. تفسير سورة الحمد، ص 256، 258.
[13]. جامع البيان، ج 1، ص 107 - 108.
[14]. مفردات، ص 838 - 839، «هدى».
[15]. جوامع الجامع، ج 1، ص 681.
[16]. الميزان، ص17، ص138؛ الاصفى، ج2، ص1340.
[17]. جامع البيان، ج 3، ص 429.
[18]. جوامع الجامع، ج 1، ص 231.
[19]. امالى، ج 1، ص 30؛ بحارالانوار، ج 5، ص 129.
[20]. جامع البيان، ج 11، ص 156.
[21]. تفسير سورة الحمد، ص 214 - 215.
[22]. مجمع البيان، ج 4، ص 747.
[23]. روح المعانى، ج 22، ص 138.
[24]. الميزان، ج 9، ص 401 ـ 402.
[25]. الصافى، ج 1، ص 81.
[26]. فتح القدير، ج 2، ص 148؛ تفسير قرطبى، ج 7، ص 38.
[27]. مستدرك سفينة البحار، ج 2، ص 475.
[28]. عيون الحكم، ص 472.
[29]. الميزان، ج 12، ص 53 - 54.
[30]. مجمع البيان، ج 2، ص 703.
[31]. الميزان، ج 4، ص 367.
[32]. روح المعانى، ج 5، ص 132.
[33]. الميزان، ج 8، ص 369؛ مجمع البيان، ج 7، ص 363.
[34]. جامع البيان، ج 1، ص 107.
[35]. التحقيق، ج 13، ص 160، «وفق».
[36]. معانى القرآن، ج 2، ص 74 - 75.
[37]. الميزان، ج 14، ص 61.
[38]. كنزالفوائد، ص 153؛ عيون الحكم، ص 449.
[39]. احكام القرآن، ج 3، ص 587.
[40]. ميزان الحكمه، ج 4، ص 3416.
[41]. الميزان، ج 16، ص 80.
[42]. احسن الحديث، ج 1، ص 115 - 116.
[43]. رحمة من الرحمن، ج 2، ص 347؛ ر. ك: مصباح الانس، ص 17 - 18.
[44]. مفتاح الغيب، ص 34.
[45]. رحمة من الرحمن، ج 2، ص 347.
[46]. همان، ص 347 - 348.
[47]. همان، ص 349.
[48]. همان.
[49]. مصباح الانس، ص 18.
...........................
پدیدآور پرويز آزادى
نشریه دائرة المعارف قرآن کریم (جلد 9) - مرکز فرهنگ و معارف قرآن
تاریخ انتشار1393/05/05
