77وَ لَقَدْ أَوْحَیْنا إِلى مُوسى أَنْ أَسْرِ بِعِبادِی فَاضْرِبْ لَهُمْ طَرِیقاً فِی الْبَحْرِ یَبَساً لاتَخافُ دَرَکاً وَ لاتَخْشى

78فَأَتْبَعَهُمْ فِرْعَوْنُ بِجُنُودِهِ فَغَشِیَهُمْ مِنَ الْیَمِّ ما غَشِیَهُمْ

79وَ أَضَلَّ فِرْعَوْنُ قَوْمَهُ وَ ما هَدى

ترجمه:

77 ـ ما به موسى وحى فرستادیم که: «شبانه بندگانم را (از مصر) با خود ببر; و براى آنها راهى خشک در دریا بگشا; که نه از تعقیب (فرعونیان) خواهى ترسید، و نه از غرق شدن در دریا»!

78 ـ فرعون با لشگریانش آنها را دنبال کردند; و دریا آنان را (در میان امواج خروشان خود) به طور کامل پوشانید!

79 ـ فرعون قوم خود را گمراه ساخت; و هرگز هدایت نکرد!

تفسیر:

نجات بنى اسرائیل و غرق فرعونیان

بعد از ماجراى مبارزه موسى(علیه السلام) با ساحران و پیروزى قاطع و چشمگیرش بر آنها و ایمان آوردن آن جمعیت عظیم، موسى(علیه السلام) و آئین او رسماً وارد افکار مردم مصر شد.

هر چند اکثریت «قبطیان» آن را نپذیرفتند، ولى همیشه براى آنها یک مسأله بود، و بنى اسرائیل تحت رهبرى موسى(علیه السلام)، به اتفاق اقلیتى از مصریان، به طور دائم با فرعونیان درگیر بودند.

سال ها بر این منوال گذشت، و حوادث تلخ و شیرینى روى داد، که قرآن بخش هائى از آن را در سوره «اعراف» از آیه 127 به بعد آورده است.

آیات مورد بحث، به آخرین فراز از این ماجراها یعنى برنامه خروج بنى اسرائیل از مصر، اشاره کرده، مى فرماید: «ما به موسى، وحى فرستادیم که بندگانم را شبانه از مصر بیرون ببر» (وَ لَقَدْ أَوْحَیْنا إِلى مُوسى أَنْ أَسْرِ بِعِبادِی).

بنى اسرائیل آماده حرکت به سوى سرزمین موعود (فلسطین) شدند، اما هنگامى که به کرانه هاى «نیل» رسیدند فرعونیان، آگاه گشتند، فرعون با لشگرى عظیم آنها را تعقیب کرد، آنها خود را در محاصره دریا و دشمن دیدند، از یک سو رود عظیم «نیل»، از سوى دیگر دشمن نیرومند خونخوار و خشمگین!

اما خدا که مى خواست این جمعیت ستم کشیده محروم و با ایمان را از چنگال ظالمان رهائى بخشد، و ستمگران را به دیار فنا بفرستد.

به موسى(علیه السلام) چنین دستور داد: «راهى خشک براى آنها، در دریا بگشا»! (فَاضْرِبْ لَهُمْ طَرِیقاً فِی الْبَحْرِ یَبَساً).

راهى که هر گاه در آن گام بگذارى «نه از تعقیب فرعونیان مى ترسى، نه از غرق شدن در دریا» (لاتَخافُ دَرَکاً وَ لاتَخْشى).

جالب این که: نه تنها راه گشوده شد، بلکه این راه، به فرمان خدا، راه خشکى بود، با این که: معمولاً چنین است که اگر آب رودخانه یا دریا، کنار برود باز اعماق آن تا مدت ها غیر قابل عبور است.

«راغب» در «مفردات» مى گوید: «دَرْک» (بر وزن مرگ) به معنى پائین ترین عمق دریا است، و به طنابى که متصل به طناب دیگرى مى کنند، تا به آب برسد «دَرَک» (بر وزن محک) گفته مى شود، و همچنین به خساراتى که دامنگیر انسان مى شود، «درک» مى گویند، «درکات نار» در برابر «درجات جنت» به معنى مراحل پائین دوزخ است.

ولى، با توجه به این که (طبق آیه 61 سوره شعراء) بنى اسرائیل به هنگامى که از آمدن لشگر فرعون با خبر شدند، به موسى(علیه السلام) گفتند: إِنّا لَمُدْرَکُونَ: «ما در چنگال فرعونیان گرفتار شدیم».

به نظر مى رسد که منظور از «درک» در آیه مورد بحث، آن است که شما چنین گرفتارى پیدا نخواهید کرد، و منظور از «لاتَخْشى» آن است که خطرى از ناحیه دریا نیز شما را تهدید نمى کند.

* * *

و به این ترتیب، موسى(علیه السلام) و بنى اسرائیل وارد جاده هائى شدند که در درون دریا با کنار رفتن آب ها پیدا شدند، در این هنگام، فرعون به همراه لشکریانش به کنار دریا رسید، و با این صحنه غیر منتظره و شگفت انگیز روبرو شد: «فرعون لشکریان خود را به دنبال بنى اسرائیل فرستاد و خود نیز وارد همان جاده ها شد» (فَأَتْبَعَهُمْ فِرْعَوْنُ بِجُنُودِهِ).(1)

مسلماً ارتش فرعون در آغاز، اکراه داشت که در این جاى خطرناک ناشناخته گام بگذارد، و بنى اسرائیل را تعقیب کند، حداقل، مشاهده چنین معجزه شگرفى کافى بود که آنها را از ادامه این راه باز دارد.

ولى فرعون که باد غرور و نخوت، مغزش را پر کرده بود، و در لجاجت و خیره سرى غوطهور بود، بى اعتنا از کنار چنین معجزه بزرگى گذشت، و لشکر خود را تشویق به ورود در این جاده هاى ناشناخته دریائى کرد!

از این سو آخرین نفر لشکر فرعون وارد دریا شد، و از آن سو آخرین نفر از بنى اسرائیل خارج گردید.

در این هنگام، به امواج آب فرمان داده شد، به جاى نخستین بازگردند.

امواج همانند ساختمان فرسوده اى که پایه آن را بکشند یک باره فرو ریختند «و دریا آنها را در میان امواج خروشان خود، پوشاند، پوشاندنى کامل» (فَغَشِیَهُمْ مِنَ الْیَمِّ ما غَشِیَهُمْ).(2)

و به این ترتیب، یک قدرت جبار ستمگر با لشکر نیرومند و قهارش در میان امواج آب غوطهور شدند، و طعمه آماده اى براى ماهیان دریا!

* * *

آرى، «فرعون، قوم خود را گمراه ساخت و هرگز هدایتشان نکرد» (وَ أَضَلَّ فِرْعَوْنُ قَوْمَهُ وَ ما هَدى).

درست است که جمله «أَضَلَّ» و جمله «ما هَدى» تقریباً یک مفهوم را مى رساند، و شاید به همین جهت، بعضى از مفسرین آن را تأکید دانسته اند، ولى، ظاهر این است که: این دو، با هم تفاوتى دارد و آن این که «أَضَلَّ» اشاره به گمراه ساختن است، و «ما هَدى» اشاره به عدم هدایت بعد از روشن شدن گمراهى است.

توضیح این که: یک رهبر، گاهى اشتباه مى کند، و پیروانش را به جاده انحرافى مى کشاند، اما به هنگامى که متوجه شد، فوراً آنها را به مسیر صحیح باز مى گرداند، اما فرعون آن چنان لجاجتى داشت که پس از مشاهده گمراهى، باز حقیقت را براى قومش بیان نکرد، و همچنان آنها را در بى راهه ها کشاند تا خودش و آنها نابود شدند.

و به هر حال، این جمله در واقع سخن فرعون را که در سوره «غافر» آیه 29 آمده، نفى مى کند: وَ ما أَهْدِیکُمْ إِلاّ سَبِیلَ الرَّشادِ: «من شما را جز به راه راست هدایت نمى کنم» حوادث نشان داد که: این جمله دروغ بزرگى بوده همانند دروغ هاى دیگرش.

* * *

1 ـ در تفسیر جمله بالا احتمال دیگرى نیز داده شده که: «باء» در «بِجُنُودِهِ» به معنى «مَعَ» بوده باشد، و مجموع جمله چنین معنى مى دهد: «فرعون همراه لشکرش بنى اسرائیل را تعقیب کردند»، هر چند میان این دو تفسیر تفاوت چندانى نیست.

2 ـ «یَمّ» به معنى دریا و همچنین رودخانه عظیم است، بعضى از محققان معتقدند: این یک لغت قدیم مصرى است نه عربى، (براى توضیح بیشتر به جلد ششم، پاورقى صفحه 327 مراجعه فرمائید).
................................
تفسیر نمونه