شرح آیات 21 لغایت 23 سوره مبارکه ابراهیم
21 وَبَرَزُوا للهِِ جَمِیعاً فَقَالَ الضُّعَفَاءُ لِلَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا إِنَّا کُنَّا لَکُمْ تَبَعاً فَهَلْ أَنْتُمْ مُغْنُونَ عَنَّا مِنْ عَذَابِ اللهِ مِنْ شَیْء قَالُوا لَوْ هَدَانَا اللهُ لَهَدَیْنَاکُمْ سَوَاءٌ عَلَیْنَا أَجَزِعْنَا أَمْ صَبَرْنَا مَا لَنَا مِنْ مَحِیص
22 وَقَالَ الشَّیْطَانُ لَمَّا قُضِىَ الاَْمْرُ إِنَّ اللهَ وَعَدَکُمْ وَعْدَ الْحَقِّ وَوَعَدْتُکُمْ فَأَخْلَفْتُکُمْ وَمَا کَانَ لِی عَلَیْکُمْ مِنْ سُلْطَان إِلاَّ أَنْ دَعَوْتُکُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ لِی فَلاَ تَلُومُونِی وَلُومُوا أَنْفُسَکُمْ مَا أَنَا بِمُصْرِخِکُمْ وَمَا أَنْتُمْ بِمُصْرِخِىَّ إِنِّی کَفَرْتُ بِمَا أَشْرَکْتُمُونِی مِنْ قَبْلُ إِنَّ الظَّالِمِینَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ
23وَأُدْخِلَ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ جَنَّات تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الاَْنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا بِإِذْنِ رَبِّهِمْ تَحِیَّتُهُمْ فِیهَا سَلاَمٌ
21. و (در قیامت،) همه آنها در برابر (دادگاه عدل) خدا ظاهر مى شوند; در این هنگام، ضعفا (و پیروان نادان) به مستکبران (و پیشوایان گمراه) مى گویند: «ما پیروان شما بودیم; آیا (اکنون که گرفتار مجازات الهى شده ایم،) حاضرید سهمى از عذاب الهى را از ما بردارید؟» آنها مى گویند: «اگر خدا ما را هدایت کرده بود، ما نیز شما را هدایت مى کردیم; (ولى اکنون) چه بى تابى کنیم و چه شکیبایى، تفاوتى براى ما ندارد; راه گریزى براى ما نیست.»
22. و هنگامى که کار تمام مى شود، شیطان مى گوید: «خداوند به شما وعده حق داد; و من به شما وعده (باطل) دادم، و تخلّف کردم. من بر شما تسلّطى نداشتم، جز اینکه دعوتتان کردم و شما دعوت مرا پذیرفتید; بنابراین، مرا سرزنش نکنید; و خود را سرزنش کنید. نه من فریادرس شما هستم، و نه شما فریادرس من. من نسبت به شرک شما درباره خود، که از قبل داشتید، (و اطاعت مرا همردیف اطاعت خدا قرار دادید) بیزار و کافرم!» به یقین ستمکاران عذاب دردناکى دارند!
23. و کسانى را که ایمان آوردند و اعمال صالح انجام دادند، به باغ هاى بهشتى وارد مى کنند; باغ هایى که نهرها از پاى درختانش جارى است; به اذن پروردگارشان، جاودانه در آن مى مانند; و تحیّت آنها در آن، «سلام» است.
تفسیر:
گفتگوى صریح شیطان و پیروانش
در چند آیه قبل به مجازات سخت و دردناک منحرفان لجوج و بى ایمان اشاره شده بود، آیات مورد بحث همین معنى را تعقیب و تکمیل مى کند، مى گوید: «و (در قیامت) همه آنان ]= جبّاران و ظالمان و کافران، اعمّ از تابع و متبوع، و پیرو و پیشوا[ در برابر خدا ظاهر مى شوند» (وَ بَرَزُوا لِلَّهِ جَمِیعًا).
«در این هنگام ضعفا ]دنباله روان نادان که با تقلید کورکورانه خود را به وادى ضلالت افکندند[ به مستکبران (و رهبران گمراه) مى گویند: ما پیروان شما بودیم ; آیا (اکنون که به خاطر پیروى از شما به این همه عذاب و بلا گرفتار شده ایم) شما حاضرید سهمى از عذاب الهى را بپذیرید و از ما بردارید؟» (فَقَالَ الضُّعَفَاءُ لِلَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا إِنَّا کُنَّا لَکُمْ تَبَعًا فَهَلْ أَنْتُمْ مُغْنُونَ عَنَّا مِنْ عَذَابِ اللهِ مِنْ شَىْء).
امّا آنها بلافاصله مى گویند: «اگر خدا ما را به سوى نجات از این کیفر و عذابهدایت مى کرد، ما هم شما را راهنمایى مى کردیم» (قَالُوا لَوْ هَدَینَا اللهُ لَهَدَیْنَاکُمْ).
ولى افسوس که کار از این حرف ها گذشته است، «چه بى تابى و جزع کنیم چه صبر و شکیبایى پیشه سازیم، تفاوتى نمى کند» و راه نجاتى براى ما وجود ندارد (سَوَاءٌ عَلَیْنَا أَجَزِعْنَا أَمْ صَبَرْنَا مَا لَنَا مِنْ مَحِیص).
نکته ها:
1. نخستین سؤالى که در زمینه این آیه پیش مى آید این است که مگر مردم در این جهان در برابر علم خدا ظاهر و آشکار نیستند که در آیه فوق مى فرماید در قیامت همگى در پیشگاه خدا بارز و ظاهر مى شوند؟
در پاسخ این پرسش بسیارى از مفسّران گفته اند: منظور این است که افراد بشر در این جهان احساس نمى کنند که آنها و همه اعمالشان در پیشگاه خدا ظاهر و بارز است، ولى این حضور و ظهور را در قیامت همگى احساس خواهند کرد.
بعضى نیز گفته اند: منظور خارج شدن از قبرها و بروز و ظهور در دادگاه عدل الهى براى حساب است.و این هر دو تفسیر خوب است و مانعى ندارد که هر دو در مفهوم آیه جمع باشند.
2.بسیارى از مفسّران معتقدند که منظور هدایت به طریق نجات از مجازات الهى در آن عالم است، زیرا این سخن را مستکبران در پاسخ پیروانشان که تقاضاى پذیرش سهمى از عذاب کرده بودند مى گویند و تناسب سؤال و جواب ایجاب مى کند منظور، هدایت به طریق رهایى از عذاب است.
اتّفاقاً همین تعبیر (هدایت) در مورد رسیدن به نعمت هاى بهشتى نیز دیده مى شود آنجا که از زبان بهشتیان مى خوانیم: وَ قَالُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِى هَدَینَا لِهَـذَا وَ مَا کُنَّا لِنَهْتَدِىَ لَوْلاَ أَنْ هَدَینَا اللهُ:«مى گویند: شکر خدایى را که ما را به چنین نعمت هایى هدایت کرد، و اگر توفیق و هدایت او نبود ما به اینها راه نمى یافتیم».(1)
این احتمال نیز وجود دارد که رهبران ضلالت هنگامى که خود را در برابر تقاضاى پیروانشان مى بینند، براى اینکه گناه را از خود دور کنند و همان گونه که رسم همه پرچمداران ضلالت است که خرابکارى خود را به گردن دیگران مى اندازند، با وقاحت تمام مى گویند: ما چه کنیم! اگر خدا ما را به راه راست هدایت مى کرد، ما هم شما را هدایت مى کردیم. یعنى ما مجبور بودیم و از خود اراده اى نداشتیم.
این همان منطق شیطان است که براى تبرئه خود رسماً نسبت جبر به خداوند عادل داد و گفت: فَبِمَا أَغْوَیْتَنِى لاََقْعُدَنَّ لَهُمْ صِرَاطَکَ الْمُسْتَقِیمَ: «اکنون که مرا گمراه کردى، من در کمین آنها بر سر راه مستقیم تو مى نشینم (و آنها را منحرف مى سازم)».(2)
ولى باید توجّه داشت که طبق صریح آیات قرآن و روایات، مستکبران چه بخواهند و چه نخواهند، بار مسؤولیّت گناه پیروان خویش را بر دوش مى کشند، زیرا آنها بنیانگذار انحراف و عامل گمراهى بودند بى آنکه چیزى از مسؤولیّت و مجازات پیروان کاسته شود.
3.از آیه فوق به خوبى روشن مى شود که اوّلاً کسانى که چشم و گوش بسته دنبال این و آن مى افتند و به اصطلاح افسار خود را به دست هر کس مى سپارند، افراد ناتوان و بى شخصیّتى هستند که قرآن از آنها تعبیر به «ضعفاء» کرده است.
ثانیاً سرنوشت آنها و پیشوایان هر دو یکى است و این بینوایان حتّى در سخت ترین حالات نمى توانند از حمایت این رهبران گمراه بهره گیرند و حتّى ذرّه اى از مجازاتشان را تخفیف دهند، بلکه شاید با سخریه به آنها پاسخ مى دهند که بیهوده جزع و فزع نکنید که راه خلاص و نجاتى در کار نیست.
4. «برزوا» در اصل از مادّه «بروز» به معنى ظاهر شدن و از پرده بیرون آمدن است و به معنى بیرون آمدن از صف و مقابل حریف ایستادن در میدان جنگ و به اصطلاح مبارزه کردن نیز آمده است.
«محیص» از مادّه «حیص» به معنى رهایى از عیب یا ناراحتى است.
*
سپس به صحنه دیگرى از مجازات هاى روانىِ جبّاران و گناهکاران و پیروان شیاطین در روز رستاخیز پرداخته مى گوید: «و شیطان هنگامى که کار (رسیدگى به حساب بندگان صالح و غیر صالح) تمام مى شود (و هر کدام به پاداش و کیفر اعمال خود مى رسند، به پیروان خود) مى گوید: خداوند به شما وعده حق داد و من نیز به شما وعده (باطل) دادم و (از وعده پوچ و بى ارزش خود) تخلّف کردم» (وَ قَالَ الشَّیْطَانُ لَمَّا قُضِىَ الاَْمْرُ إِنَّ اللَّهَ وَعَدَکُمْ وَعْدَ الْحَقِّ وَ وَعَدْتُکُمْ فَأَخْلَفْتُکُمْ).و به این ترتیب شیطان نیز با سایر مستکبرانى که رهبران راه ضلالت بودند هماواز مى شود و با تیرهاى ملامت خود پیروان بدبختش را هدف مى گیرد.
سپس مى افزاید: «من بر شما تسلّطى نداشتم، جز اینکه دعوتتان کردم و شما دعوت مرا پذیرفتید» (وَ مَا کَانَ لِى عَلَیْکُمْ مِنْ سُلْطَان إِلاَّ أَنْ دَعَوْتُکُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ لِى).
«بنابراین مرا سرزنش نکنید، خود را سرزنش کنید» که چرا دعوت شیطنت آمیز و ظاهرالفساد مرا پذیرفتید (فَلاَ تَلُومُونِى وَ لُومُوا أَنْفُسَکُمْ).
خودتان کردید که لعنت بر خودتان باد!
به هر حال «نه من (در برابر حکم قطعى و مجازات پروردگار) فریادرس شما هستم و نه شما فریادرس منید» (مَا أَنَا بِمُصْرِخِکُمْ وَ مَا أَنْتُمْ بِمُصْرِخِىَّ).
اعلام مى کنم که «من نسبت به آنچه پیش از این مرا شریک (خدا) مى دانستید (و اطاعت مرا همردیف اطاعت او قرار دادید) بیزار و کافرم» (إِنِّى کَفَرْتُ بِمَا أَشْرَکْتُمُونِ مِنْ قَبْلُ).
اکنون فهمیدم که شرک در اطاعت، هم مرا بدبخت کرد و هم شما را; همان بدبختى و ادبارى که راهى براى اصلاح و جبران آن وجود ندارد.
بدانید «مسلّماً ستمکاران عذابى دردناک دارند» (إِنَّ الظَّالِمِینَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ).
نکته ها:
1. پاسخ دندان شکن شیطان به پیروانش
گرچه کلمه «شیطان» مفهوم وسیعى دارد که شامل همه طاغیان و وسوسه گران جنّ و انس مى شود، با قرائنى که در این آیه و آیات قبل وجود دارد مسلّماً منظور در اینجا شخص ابلیس است که سرکرده شیاطین محسوب مى شود. ازاین رو همه مفسّران نیز همین تفسیر را انتخاب کرده اند.(3)
از این آیه به خوبى استفاده مى شود که وسوسه هاى شیطان هرگز اختیار و آزادى اراده را از انسان نمى گیرد، بلکه او دعوت کننده اى بیش نیست و این انسان ها هستند که با اراده خود، دعوت او را مى پذیرند; منتهى ممکن است زمینه هاى قبلى و مداومت بر کار خلاف، وضع انسان را به جایى برساند که یک نوع حالت سلب اختیار در برابر وسوسه ها در وجود او پیدا شود، همان گونه که در بعضى از معتادان نسبت به موادّ مخدر مشاهده مى کنیم. ولى مى دانیم چون سبب این نیز حالت اختیارى بوده، نتیجه آن هر چه باشد باز اختیارى محسوب مى شود.
در آیه 100 سوره نحل مى فرماید: إِنَّمَا سُلْطَانُهُ عَلَى الَّذِینَ یَتَوَلَّوْنَهُ وَالَّذِینَ هُمْ بِهِ مُشْرِکُونَ: «تسلّط شیطان تنها بر کسانى است که ولایت و سرپرستى او را نسبت به خود پذیرفته اند و آنها که او را شریک خداوند در مسأله اطاعت قرار داده اند».
به این ترتیب شیطان پاسخ دندان شکنى به همه کسانى که گناهان خود را به گردن او مى اندازند و او را عامل انحرافات خویش مى شمرند و به او لعنت مى فرستند مى دهد و این طرز منطق عوامانه را که گروهى از گناهکاران براى تبرئه خویش دارند مى کوبد.
در حقیقت سلطان حقیقى بر انسان، اراده و عمل اوست و نه چیز دیگر.
2. شیطان چگونه این توانایى را دارد که در آن محضر بزرگ با همه پیروان خود تماس پیدا کند و آنها را به باد ملامت و شماتت بگیرد؟
این پرسشى است که در اینجا مطرح شده است.
پاسخ آن این است که مسلّماً این توانایى را خداوند به او مى دهد و این درواقع یک نوع مجازات روانى براى پیروان شیطان است و اخطارى است به همه پویندگان راه او در این جهان که پایان کار خود و رهبر خویش را از هم اکنون ببینند. به هر حال خداوند وسیله این ارتباط را میان شیطان و پیروانش به نحوى فراهم مى کند.
جالب اینکه این نوع برخورد منحصر به شیطان و پیروانش در قیامت نیست، تمام پیشوایان گمراهى در این جهان نیز همین برنامه را دارند; دست پیروان خود را ـ البتّه با موافقت خودشان ـ مى گیرند و به میان امواج بلاها و بدبختى ها مى کشانند و هنگامى که دیدند اوضاع بد است آنها را رها کرده و مى روند. حتّى از آنها بیزارى مى جویند و به ملامتشان مى پردازند و به اصطلاح آنها را به خسران دنیا و آخرت گرفتار مى سازند.
3. «مُصرخ» از مادّه «إصراخ» در اصل از «صَرخ» به معنى فریاد کشیدن براى طلب کمک آمده است. بنابراین «مصرخ» به معنى فریادرس است و «مستصرخ» به معنى کسى که فریادرسى مى خواهد.
4. منظور از شریک قرار دادن شیطان در آیه فوق شرک اطاعت است نه شرک عبادت.
5. در اینکه جمله إِنَّ الظَّالِمِینَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ دنباله سخنان شیطان است یا جمله مستقلّى است از ناحیه پروردگار، در میان مفسّران گفتوگوست امّا بیشتر چنین به نظر مى رسد که جمله مستقلّى است از طرف خداوند که در پایان گفتوگوى شیطان با پیروانش به عنوان یک درس آموزنده فرموده است.
*
به دنبال بیان حال جبّاران عنید و بى ایمان و سرنوشت دردناک آنها، در آخرین آیه مورد بحث به ذکر حال مؤمنان و سرانجام آنها پرداخته مى گوید: «و
کسانى را که ایمان آوردند و اعمال صالح انجام دادند به باغ هاى بهشت وارد مى کنند; باغ هایى که نهرها از پاى درختانش جارى است» (وَ أُدْخِلَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ جَنَّات تَجْرِى مِنْ تَحْتِهَا الاَْنْهَارُ).
«به اذن پروردگارشان جاودانه در آن مى مانند» (خَالِدِینَ فِیهَا بِإِذْنِ رَبِّهِمْ).
«وتحیّت آنان در آن، سلام است» (تَحِیَّتُهُمْ فِیهَا سَلاَمٌ).
«تحیّت» در اصل از مادّه «حیات»، به معنى دعا براى سلامتى افراد و هر خوشامدگویى و سلام و دعایى است که در آغاز ملاقات گفته مى شود.
بعضى از مفسّران گفته اند: «تحیّت» در آیه فوق خوشامد و درودى است که خداوند به افراد باایمان مى فرستد و آنان را با نعمت سلامت قرین مى سازد; سلامت از هر ناراحتى و گزند روحى و جسمى (بنابراین «تحیَّتُهُم» اضافه به مفعول شده و فاعل آن خداست).
و برخى گفته اند: منظور در اینجا تحیّتى است که مؤمنان به یکدیگر مى گویند یا فرشتگان به آنها مى گویند.
به هر حال، کلمه «سلام» که به طور مطلق گفته شده، مفهومش آن چنان وسیع است که هر سلامتى را از هر ناراحتى و گزند روحى و جسمى شامل مى گردد.(4)
1 . سوره اعراف، آیه 43.
2 . سوره اعراف، آیه 16.
3 . براى توضیح بیشتر درباره معنى «شیطان» در قرآن به آیات 34 ـ 36 سوره بقره مراجعه فرمایید.
4 . درباره سلام وتحیّت در ذیل آیه 86 سوره نساء به بعد مشروحاً بحث کردیم.
................................
تفسیر نمونه
