شرح آیه 187 سوره مبارکه بقره

187- أُحِلَّ لَكُمْ لَيْلَةَ الصِّيَامِ الرَّفَثُ إِلَىٰ نِسَائِكُمْ ۚ هُنَّ لِبَاسٌ لَّكُمْ وَأَنتُمْ لِبَاسٌ لَّهُنَّ ۗ عَلِمَ اللَّهُ أَنَّكُمْ كُنتُمْ تَخْتَانُونَ أَنفُسَكُمْ فَتَابَ عَلَيْكُمْ وَعَفَا عَنكُمْ ۖ فَالْآنَ بَاشِرُوهُنَّ وَابْتَغُوا مَا كَتَبَ اللَّهُ لَكُمْ ۚ وَكُلُوا وَاشْرَبُوا حَتَّىٰ يَتَبَيَّنَ لَكُمُ الْخَيْطُ الْأَبْيَضُ مِنَ الْخَيْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ ۖ ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّيَامَ إِلَى اللَّيْلِ ۚ وَلَا تُبَاشِرُوهُنَّ وَأَنتُمْ عَاكِفُونَ فِي الْمَسَاجِدِ ۗ تِلْكَ حُدُودُ اللَّهِ فَلَا تَقْرَبُوهَا ۗ كَذَٰلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ آيَاتِهِ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ

187- آمیزش جنسى با همسرانتان، در شبِ روزهایى که روزه مى گیرید، حلال است. آنها لباس شما هستند، و شما لباس آنها; (هر دو زینت هم و سبب حفظ یکدیگرید). خداوند مى دانست که شما به خود خیانت مى کردید; (و این کار ممنوع را انجام مى دادید;) پس توبه شما را پذیرفت و شما را بخشید.اکنون با آنها آمیزش کنید، و از آنچه خداوند به شما اجازه داده بهره مند شوید. و بخورید و بیاشامید،تا رشته سپید صبح، از رشته سیاه (شب) براى شما آشکار گردد; سپس روزه را تا شب، کامل کنید و نیز، در حالى که در مساجد به اعتکاف پرداخته اید، با زنان آمیزش نکنید. اینها، مرزهاى الهى است; پس به آنها نزدیک نشوید! خداوند، این چنین آیات خود را براى مردم، روشن مى سازد، تا پرهیزگار شوند.

از روایات اسلامى چنین استفاده مى شود که در آغاز نزول حکم روزه، مسلمانان تنها حق داشتند قبل از خواب شبانه غذا بخورند، چنانچه کسى در شب به خواب مى رفت سپس بیدار مى شد، خوردن و آشامیدن بر او حرام بود.

و نیز در آن زمان آمیزش با همسران در روز و شب ماه رمضان مطلقاً تحریم شده بود.

یکى از یاران پیامبر(صلى الله علیه وآله) به نام «مطعم بن جبیر» که مرد ضعیفى بود با این حال روزه مى داشت، هنگام افطار وارد خانه شد، همسرش رفت براى افطار او غذا حاضر کند به خاطر خستگى خواب او را ربود، وقتى بیدار شد گفت: من دیگر حق افطار ندارم، با همان حال شب را خوابید و صبح در حالى که روزه دار بود براى حفر «خندق» (در آستانه جنگ احزاب) در اطراف «مدینه»، حاضر شد، در اثناء تلاش و کوشش به واسطه ضعف و گرسنگى مفرط بى هوش شد، پیامبر بالاى سرش آمد و از مشاهده حال او متأثر گشت.

و نیز جمعى از جوانان مسلمان که قدرت کنترل خویشتن را نداشتند شب هاى ماه رمضان با همسران خود آمیزش مى نمودند.

در این هنگام آیه نازل شد و به مسلمانان اجازه داد در تمام طول شب مى توانند غذا بخورند و با همسران خود آمیزش جنسى داشته باشند.(1)

* * *

تفسیر:

توسعه اى در حکم روزه

چنان که در شأن نزول خواندیم در آغاز اسلام آمیزش با همسران در شب و روز ماه رمضان مطلقاً ممنوع بود، و همچنین خوردن و آشامیدن پس از خواب، و این شاید آزمایشى بود براى مسلمین و هم براى آماده ساختن آنها نسبت به پذیرش احکام روزه.

آیه مورد بحث شامل چهار حکم اسلامى در زمینه روزه و اعتکاف است.

نخست مى گوید: «در شب هاى ماه روزه آمیزش جنسى با همسرانتان براى شما حلال شده است» (أُحِلَّ لَکُمْ لَیْلَةَ الصِّیامِ الرَّفَثُ إِلى نِسائِکُمْ).(2)

آنگاه به فلسفه این موضوع پرداخته، مى گوید: «زنان لباس شما هستند و شما لباس آنها» (هُنَّ لِباسٌ لَکُمْ وَ أَنْتُمْ لِباسٌ لَهُنَّ).

لباس، از یکسو، انسان را از سرما و گرما و خطر برخورد اشیاء به بدن، حفظ مى کند، و از سوى دیگر، عیوب او را مى پوشاند، و از سوى سوم، زینتى است براى تن آدمى، این تشبیه که در آیه فوق آمده اشاره به همه این نکات است.

دو همسر، یکدیگر را از انحرافات حفظ مى کنند، عیوب هم را مى پوشانند وسیله راحت و آرامش یکدیگرند، و هر یک زینت دیگرى محسوب مى شود.

این تعبیر، نهایت ارتباط معنوى مرد و زن و نزدیکى آنها به یکدیگر و نیز مساوات آنها را در این زمینه کاملاً روشن مى سازد; زیرا همان تعبیر که درباره مردان آمده، بدون هیچ تغییر درباره زنان هم آمده است.

سپس قرآن علت این تغییر قانون الهى را بیان کرده مى فرماید: «خداوند مى دانست شما به خویشتن خیانت مى کردید (و این عمل را که ممنوع بود بعضاً انجام مى دادید) پس توبه شما را پذیرفت، و شما را بخشید» (عَلِمَ اللّهُ أَنَّکُمْ کُنْتُمْ تَخْتانُونَ أَنْفُسَکُمْ فَتابَ عَلَیْکُمْ وَ عَفا عَنْکُمْ).

آرى، براى این که شما آلوده گناه بیشتر نشوید، خدا به لطف و رحمتش این برنامه را بر شما آسان ساخت و از مدت محدودیت آن کاست.

«اکنون که چنین است با آنها آمیزش کنید و آنچه را خداوند بر شما مقرر داشته طلب نمائید» (فَالآْنَ بَاشِرُوهُنَّ وَ ابْتَغُوا ما کَتَبَ اللّهُ لَکُمْ).

مسلماً این امر، به معنى وجوب نیست بلکه اجازه اى است بعد از ممنوعیت که در اصطلاح اصولیون «امر عقیب حظر» نامیده مى شود و دلیل بر جواز است.

جمله «وَ ابْتَغُوا ما کَتَبَ اللّهُ لَکُم»، اشاره به این است که استفاده از این توسعه و تخفیف که در مسیر قوانین آفرینش و حفظ نظام و بقاى نسل است، هیچ مانعى ندارد.

پس از آن، به بیان دومین حکم مى پردازد و مى فرماید: «بخورید و بیاشامید تا رشته سپید صبح از رشته سیاه شب براى شما آشکار گردد» (وَ کُلُوا وَ اشْرَبُوا حَتّى یَتَبَیَّنَ لَکُمُ الْخَیْطُ الأَبْیَضُ مِنَ الْخَیْطِ الأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ).

به این ترتیب، مسلمانان حق داشتند در تمام طول شب از خوردنى ها و نوشیدنى ها استفاده کنند، اما به هنگام طلوع سپیده صبح امساک نمایند.

بعد از آن، به بیان سومین حکم پرداخته مى گوید: «سپس روزه را تا شب تکمیل کنید» (ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّیامَ إِلَى اللَّیْلِ).

این جمله تأکیدى است بر ممنوع بودن خوردن و نوشیدن و آمیزش جنسى در روزها براى روزه داران، و نیز نشان دهنده آغاز و انجام روزه است که از طلوع فجر شروع و به شب ختم مى شود.

سرانجام به چهارمین و آخرین حکم پرداخته مى گوید: «هنگامى که در مساجد مشغول اعتکاف هستید با زنان آمیزش نکنید» (وَ لاتُبَاشِرُوهُنَّ وَ أَنْتُمْ عاکِفُونَ فِی الْمَساجِدِ).

بیان این حکم، مانند استثنائى است براى حکم گذشته; زیرا به هنگام اعتکاف که حد اقل مدت آن سه روز است روزه مى گیرند اما در این مدت نه در روز حق آمیزش جنسى با زنان دارند و نه در شب.

در پایان آیه، اشاره به تمام احکام گذشته کرده، چنین مى گوید: «اینها مرزهاى الهى است به آن نزدیک نشوید» (تِلْکَ حُدُودُ اللّهِ فَلا تَقْرَبُوها).

زیرا نزدیک شدن به مرز، وسوسه انگیز است، و گاه سبب مى شود انسان از مرز بگذرد و در گناه بیفتد.

آرى، «این چنین خداوند آیات خود را براى مردم روشن مى سازد، شاید پرهیزگارى پیشه کنند» (کَذلِکَ یُبَیِّنُ اللّهُ آیاتِهِ لِلنّاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ).

* * *

نکته ها:

1 ـ مرزهاى الهى

همان گونه که در آیات فوق بعد از ذکر قسمت هائى از احکام روزه و اعتکاف، خواندیم از این احکام تعبیر به «مرزهاى الهى» شده است، مرز میان حلال و حرام مرز میان ممنوع و مجاز، و جالب این که نمى گوید، از مرزها نگذرید، مى گوید: به آن نزدیک نشوید; چرا که نزدیک شدن به مرز وسوسه انگیز است و گاه سبب مى شود بر اثر طغیان شهوات و یا گرفتار شدن به اشتباه، انسان از آن بگذرد.

به همین دلیل، در بعضى از قوانین اسلامى گام نهادن در مناطقى که موجب لغزش انسان به گناه است نهى شده است مانند شرکت در مجلس گناه، هر چند خود آلوده آن گناه نباشد، و یا خلوت کردن با اجنبیه (بودن با یک زن بیگانه در یک محل خلوت و کاملاً تنها که دیگران به آن راه ندارند).

همین معنى در احادیث دیگرى تحت عنوان «حمایت از حِمى» (نگه داشتن حریم منطقه ممنوعه) بیان شده است.

پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) مى فرماید: إِنَّ لِکُلِّ مَلَک حِمْىً وَ إِنَّ حِمَى اللّهِ مَحارِمُهُ فَمَنْ وَقَعَ حَوْلَ الْحِمَى یوْشَکَ أَنْ یَقَعَ فِیهِ: «هر سلطانى قرقگاهى دارد و قرقگاه خدا محرّمات او است هر کس (گوسفند خود را در کنار) قرقگاه ببرد، بیم آن مى رود که وارد منطقه ممنوعه شود».(3)

باز به همین دلیل، افرادى که پایبند اصول تقوا و پرهیزگارى هستند نه تنها مرتکب محرمات نمى شوند که سعى دارند به نزدیکى حرام نیز گام ننهند.

* * *

2 ـ اعتکاف

«اعتکاف» در اصل به معنى محبوس ماندن و مدتى طولانى در کنار چیزى بودن است و در اصطلاح شرع: توقف در مساجد براى عبادت مى باشد که حد اقل آن سه روز و شرط آن روزه داشتن و ترک بعضى دیگر از لذائذ است.

این عبادت، اثر عمیقى در تصفیه روح و توجه مخصوص به پروردگار دارد و آداب و شرائط آن در کتب فقهى ذکر شده است، البته این عبادت ذاتا از مستحبات است ولى در پاره اى از موارد استثنائى، شکل وجوب به خود مى گیرد، به هر حال در آیه مورد بحث، تنها به یکى از شرائط آن که عدم آمیزش با زنان (اعم از شب یا روز) است اشاره شده آن هم به خاطر ارتباط و پیوندى که با مسأله روزه دارد.

* * *

3 ـ طلوع فجر

«فجر» در اصل، به معنى شکافتن است و این که از طلوع صبح تعبیر به فجر شده به خاطر آن است که پرده سیاه شب با ظهور اولین سپیده صبح از هم شکافته مى شود.

در آیات مورد بحث، علاوه بر این تعبیر، تعبیر به «حَتّى یَتَبَیَّنَ لَکُمُ الْخَیْطُ الأَبْیَضُ مِنَ الْخَیْطِ الأَسْوَد» آمده است، جالب این که در حدیثى مى خوانیم: «عدى بن حاتم» خدمت پیامبر(صلى الله علیه وآله) عرض کرد، من ریسمان سیاه و سفیدى گذارده بودم و به آنها نگاه مى کردم تا به وسیله شناسائى آن دو از یکدیگر آغاز وقت روزه را تشخیص دهم! پیامبر(صلى الله علیه وآله) از این سخن چنان خندید که دندان هاى مبارکش نمایان گشت.

فرمود: «اى پسر حاتم! منظور رشته سفید صبح از رشته سیاه شب در افق است که آغاز وجوب روزه است».(4)

ضمناً باید توجه داشت این تعبیر نکته دیگرى را نیز روشن مى سازد و آن شناختن صبح صادق از کاذب است، زیرا:

در پایان شب، نخست یک سفیدى بسیار کم رنگ به طور عمودى در آسمان پیدا مى شود که آن را به دم روباه تشبیه کرده اند، این همان صبح کاذب و دروغگو است اما کمى بعد از آن، سفیدى شفافى به طور افقى و در امتداد افق نمایان مى شود که همچون رشته نخ سپیدى در کنار رشته سیاه شب کشیده شده است، این همان صبح صادق است که آغاز روزه و ابتداى وقت نماز صبح است، و هیچ شباهتى با صبح کاذب ندارد.

* * *

4 ـ آغاز و پایان، تقوا است

جالب این که در نخستین آیه مربوط به احکام روزه خواندیم که هدف نهائى از آن تقوا است، همین تعبیر عیناً در پایان آخرین آیه نیز آمده است (لَعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ).

و این نشان مى دهد: تمام این برنامه ها وسیله اى هستند براى پرورش روح تقوا، خویشتن دارى و ملکه پرهیز از گناه و احساس مسئولیت در برابر وظائف انسان ها.

* * *

پروردگارا! سر تعظیم بر آستان مقدست مى سائیم که این توفیق را به ما دادى که جلد اول این تفسیر را مورد تجدیدنظر قرار داده، نقائص آن را در حدّ توانائى بر طرف سازیم، شاید بتوانیم کتاب بزرگ آسمانیت قرآن مجید را بیش از پیش به برادران و خواهران مسلمان بشناسانیم!

خداوندا! تو را شکر مى گوئیم که ما را مشمول این عنایت فرمودى که در طریق تفسیر سخنان بزرگ و پر ارجت، گام برداریم!

بارالها! این افتخار بزرگ را تا پایان کار از ما سلب مفرما تا بتوانیم باقیمانده این تفسیر را به بهترین صورت تنظیم و نشر دهیم!

خداوندا! از این که قلوب بندگان خاصت را متوجه این کتاب ساختى و این همه از آن استقبال کردند و شاید به ما در دل شب ها یا به هنگام روز دعاى خیرى کنند متشکر و سپاسگزاریم!(5)

1 ـ «وسائل الشیعه»، جلد 10، صفحه 114، حدیث 12993 (آل البیت) ـ «بحار الانوار»، جلد 90، صفحه 10، و جلد 93، صفحه 271 ـ در روایات زیادى به جاى «مطعم بن جبیر»، «خوّات بن جبیر انصارى»، برادر «عبداللّه بن جبیر» آمده است («کافى»، جلد 4، صفحه 98، حدیث 4، دار الکتب الاسلامیة ـ «وسائل الشیعه»، جلد 10، صفحه 112، حدیث 12990، آل البیت ـ «بحار الانوار»، جلد 20، صفحات 241 و 267، و جلد 93، صفحات 269، 270 و 286و...) ـ «مجمع البیان»، ذیل آیه مورد بحث.

2 ـ «رَفَث» (بر وزن طبس) به معنى سخن گفتن پیرامون مسائل جنسى است، ولى به همین مناسبت گاه در خود آمیزش جنسى نیز به کار مى رود و در آیه مورد بحث از این قبیل است.

3 ـ تفسیر «صافى»، ذیل آیه مورد بحث ـ «وسائل الشیعه»، جلد 27، صفحه 167، حدیث 33507 (چاپ آل البیت) ـ «بحار الانوار»، جلد 20، صفحه 127 (با اندکى تفاوت)، و جلد 2، صفحه 258 (با اندکى تفاوت) و صفحه 260 (با اندکى تفاوت) ـ «من لایحضره الفقیه»، جلد 4، صفحه 75، با اندکى تفاوت (جامعه مدرسین).

4 ـ «مجمع البیان»، ذیل آیه مورد بحث ـ «فقه القرآن قطب راوندى»، جلد 1، صفحه 202 (کتابخانه آیت اللّه مرعشى نجفى) ـ تفاسیر «طبرى»، «رازى»، «کشّاف»، «درّ المنثور» و...، ذیل آیه مورد بحث.

5 ـ اکنون که این سطور نوشته مى شود، به حمد اللّه جلد 12 تفسیر در شرف انتشار و جلد 13 آن زیر چاپ است.

....................

تفسیر نمونه