شرح آیات 72 لغایت 74 سوره مبارکه آل عمران

72- وَقَالَت طَّائِفَةٌ مِّنْ أَهْلِ الْكِتَابِ آمِنُوا بِالَّذِي أُنزِلَ عَلَى الَّذِينَ آمَنُوا وَجْهَ النَّهَارِ وَاكْفُرُوا آخِرَهُ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ

73- وَلَا تُؤْمِنُوا إِلَّا لِمَن تَبِعَ دِينَكُمْ قُلْ إِنَّ الْهُدَىٰ هُدَى اللَّهِ أَن يُؤْتَىٰ أَحَدٌ مِّثْلَ مَا أُوتِيتُمْ أَوْ يُحَاجُّوكُمْ عِندَ رَبِّكُمْ ۗ قُلْ إِنَّ الْفَضْلَ بِيَدِ اللَّهِ يُؤْتِيهِ مَن يَشَاءُ ۗ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ

74- يَخْتَصُّ بِرَحْمَتِهِ مَن يَشَاءُ ۗ وَاللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ

72- و جمعى از اهل کتاب (از یهود) گفتند: «به آنچه بر مؤمنان نازل شده، در آغاز روز (به ظاهر) ایمان بیاورید; و در پایان روز، کافر شوید (و به این وسیله مؤمنان را در ایمانشان متزلزل سازید). شاید آنها (از آیین خود) باز گردند.

73- و (گفتند:) جز به کسى که از آیین شما پیروى مى کند، (واقعاً) ایمان نیاورید.» بگو: «هدایت (واقعى)، هدایت الهى است (و توطئه آنها بى اثر است». و گفتند: «تصوّر نکنید) به کسى همانند کتاب آسمانى شما داده مى شود، یا این که مى توانند در پیشگاه پروردگارتان، با شما بحث و گفتگو کنند،» بگو: «فضل به دست خداست; و به هر کس بخواهد (و شایسته باشد،) مى دهد; و خداوند، داراى مواهب گسترده و آگاه (از موارد شایسته آن) است

74- هر کس را بخواهد، ویژه رحمت خود مى کند; و خداوند، داراى مواهب عظیم است.»

بعضى از مفسران پیشین نقل کرده اند: دوازده نفر از دانشمندان یهود خیبر و نقاط دیگر، نقشه اى ماهرانه براى متزلزل ساختن بعضى از مؤمنان طرح نموده و با یکدیگر تبانى کردند که: صبحگاهان خدمت پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) برسند و ظاهراً ایمان بیاورند و مسلمان شوند، ولى در آخر روز از این آئین برگردند و هنگامى که از آنها سؤال شود، چرا چنین کرده اند بگویند:

ما صفات محمّد(صلى الله علیه وآله) را از نزدیک مشاهده کردیم و هنگامى که به کتب دینى خود مراجعه نموده و یا با دانشمندان دینى خود مشورت کردیم، دیدیم صفات و روش او با آنچه در کتب ما است تطبیق نمى کند و لذا برگشتیم.

تا این موضوع سبب شود که: عده اى بگویند اینها به کتب آسمانى از ما آگاهترند، لابد آنچه را مى گویند: راست گفته اند: و به این وسیله متزلزل مى گردند.(1)

شأن نزول دیگرى نیز درباره آیه نقل شده اما آنچه در بالا گفته شد به معنى آیه نزدیک تر است.(2)

تفسیر:

یک توطئه خطرناک!

آیات فوق، پرده از روى یکى دیگر از نقشه هاى ویرانگر یهود بر مى دارد و نشان مى دهد: آنها براى متزلزل ساختن ایمان مسلمانان از هر وسیله اى استفاده مى کردند، تهاجم نظامى، سیاسى، اقتصادى، فرهنگى و آیات فوق، اشاره به بخشى از تهاجم فرهنگى آنها دارد.

مى فرماید: «گروهى از اهل کتاب گفتند: (بروید و ظاهراً) به آنچه بر مؤمنان نازل شده در آغاز روز ایمان بیاورید، و در پایان روز کافر شوید (و کفر خود را آشکار سازید) شاید آنها ـ مؤمنان ـ (نیز متزلزل شده)، باز گردند» (وَ قالَتْ طائِفَةٌ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ آمِنُوا بِالَّذی أُنْزِلَ عَلَى الَّذینَ آمَنُوا وَجْهَ النَّهارِ وَ اکْفُرُوا آخِرَهُ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ).

شاید منظور از آغاز و پایان روز، این باشد که فاصله میان ایمان و کفر شما کوتاه باشد، این کوتاهى فاصله، سبب خواهد شد که بگویند: آنها اسلام را چیز مهمى خیال مى کردند، ولى از نزدیک چیز دیگرى یافتند و لذا، به سرعت از آن بازگشتند.

این توطئه در افراد ضعیف النفس اثر قابل ملاحظه اى خواهد داشت به خصوص این که عده مزبور از دانشمندان یهود بودند، و همه مى دانستند آنها نسبت به کتب آسمانى و نشانه هاى آخرین پیامبر، آشنایى کامل دارند، و این امر لااقل پایه هاى ایمان تازه مسلمانان را متزلزل مى سازد، جمله «لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ» نشان مى دهد آنها امیدوار به تأثیر این نقشه بودند.

* * *

ولى براى این که پیروان خود را از دست ندهند، تأکید کردند: ایمان شما باید تنها جنبه صورى داشته باشد «شما جز به کسى که (واقعاً) از آئینتان پیروى مى کند، ایمان نیاورید» (وَ لاتُؤْمِنُوا إِلاّ لِمَنْ تَبِعَ دینَکُمْ).

از بعضى از تفاسیر بر مى آید «یهودِ خیبر»، به «یهودِ مدینه» این توصیه را کردند مبادا آنها که نزدیک تر به پیامبرند، تحت تأثیر او قرار گرفته ایمان بیاورند; زیرا گروهى از آنها عقیده داشتند نبوت تنها در نژاد یهود خواهد بود، و اگر پیامبرى ظهور کند باید از یهود باشد.

بعضى از مفسران، جمله «لا تُؤْمِنُوا» را از ماده «ایمان» به معنى اطمینان و اعتماد گرفته اند (این ماده به این معنى نیز آمده است).

بنابراین، منظور از جمله بالا این است که این توطئه باید کاملاً محرمانه باشد و آن را جز به افراد یهود، به دیگران ـ حتى مشرکان ـ بازگو نکنید، مبادا این سر فاش گردد و نقشه، نقش بر آب شود; ولى خداوند عالم و آگاه پرده از رازشان برداشت و آنها را رسوا ساخت، تا درس عبرتى براى مؤمنان باشد و وسیله هدایتى براى کافران.

آن گاه در یک جمله معترضه که از کلام خداوند است، مى فرماید: «به آنها بگو: هدایت، تنها هدایت الهى است» (قُلْ إِنَّ الْهُدى هُدَى اللّهِ) و این توطئه هاى شما در برابر آن بى اثر است.

در این جمله به اصطلاح معترضه که در لابلاى سخنان یهود قرار گرفته، خداوند، پاسخ پر معنى و کوتاهى به آنها مى دهد که:

اولاً ـ هدایت از ناحیه خدا است و در انحصار نژاد و قوم خاصى نیست و هیچ لزومى ندارد که پیامبر(صلى الله علیه وآله) تنها از یهود باشد.

ثانیاً ـ آنها که مشمول هدایت الهى شده اند، با این توطئه ها متزلزل نخواهند شد.

بار دیگر، به ادامه سخنان یهود باز مى گردد، و مى فرماید: آنها گفتند: «هرگز باور نکنید به کسى همانند شما (کتاب آسمانى) داده شود، (بلکه نبوت مخصوص شما است) و همچنین تصور نکنید آنها مى توانند در پیشگاه پروردگارتان با شما بحث و گفتگو کنند» (أَنْ یُؤْتى أَحَدٌ مِثْلَ ما أُوتیتُمْ أَوْ یُحاجُّوکُمْ عِنْدَ رَبِّکُمْ).(3)

به این ترتیب، روشن مى شود: آنها گرفتار خود برتربینى عجیبى بودند خود را بهترین نژادهاى جهان مى پنداشتند و نبوت و همچنین عقل و درایت و منطق و استدلال را از آن خود فکر مى کردند، و با این منطق واهى مى خواستند در هر دو جنبه براى خود مزیتى بر دیگران قائل شوند.

در پایان آیه، خداوند جواب محکمى به آنها مى دهد و با بى اعتنایى به آنها روى سخن را به پیامبر کرده، مى فرماید: «بگو: فضل و موهبت به دست خدا است و به هر کس بخواهد و شایسته ببیند، مى دهد و خداوند واسع (داراى مواهب گسترده) و آگاه (از موارد شایسته) مى باشد» (قُلْ إِنَّ الْفَضْلَ بِیَدِ اللّهِ یُؤْتیهِ مَنْ یَشاءُ وَ اللّهُ واسِعٌ عَلیمٌ).

یعنى، بگو: مواهب الهى، اعم از مقام والاى نبوت و همچنین موهبت عقل و منطق و افتخارات دیگر، همه از ناحیه او است، و به شایستگان مى بخشد.

هیچ کس عهد و پیمانى از او نگرفته و هیچ کس قرابت و خویشاوندى با او ندارد، و هرگز مواهب خویش را در انحصار گروهى قرار نداده است.

* * *

و در آخرین آیه، براى تأکید بیشتر مى افزاید: «خداوند هر کس را بخواهد (و شایسته بداند) ویژه رحمت خود مى کند، و خداوند داراى فضل عظیم است» و هیچ کس نمى تواند مواهب او را محدود سازد (یَخْتَصُّ بِرَحْمَتِهِ مَنْ یَشاءُ وَ اللّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظیمِ).(4)

ضمناً از این جمله استفاده مى شود: اگر فضل و موهبت الهى شامل بعضى مى شود، نه بعضى دیگر، به خاطر محدود بودن آن نیست بلکه به خاطر تفاوت شایستگى ها است.

* * *

نکته:

توطئه هاى قدیمى!

آیات فوق که در حقیقت از آیات اعجاز آمیز قرآن بود، و پرده از روى اسرار یهود و دشمنان اسلام بر مى داشت، نقشه ماهرانه آنها را براى متزلزل ساختن مسلمانان صدر اول، فاش کرد آنها در پرتو آن بیدار شدند و از وسوسه هاى اغواگر دشمن بر حذر گردیدند.

ولى اگر دقت کنیم مى بینیم: در عصر و زمان ما نیز همان طرح ها به اشکال دیگرى اجرا مى شود، وسائل تبلیغاتى دشمن که از مجهزترین و نیرومندترین وسائل تبلیغاتى جهان است در این قسمت به کار گرفته شده و کوشش مى کنند پایه هاى عقائد اسلامى را در افکار مسلمین، مخصوصاً نسل جوان ویران سازند.

آنها در این راه از هر گونه وسیله و هر کس در لباس هاى «دانشمند، خاورشناس، مورخ، عالم علوم طبیعى، روزنامه نگار و حتى بازیگران سینما» استفاده مى کنند.

آنها این حقیقت را مکتوم نمى دارند که هدفشان از این تبلیغات این نیست که مسلمانان به آئین مسیح یا یهود در آیند، بلکه هدف آنها متزلزل ساختن پایه هاى عقائد اسلامى در افکار جوانان و بى علاقه ساختن آنها نسبت به مفاخر آئین و سنتشان است، قرآن، امروز هم به مسلمانان در برابر این جریان هشدار مى دهد.

1 ـ «مجمع البیان»، ذیل آیه مورد بحث ـ «بحار الانوار»، جلد 9، صفحه 70 و جلد 17، صفحه 171 ـ «اسباب نزول الآیات» واحدى نیشابورى، صفحه 71، مؤسسه حلبى و شرکاء قاهره، 1388 هـ ق ـ تفسیر «طبرى»، جلد 3، صفحه 221، ذیل آیه و دیگر تفاسیر.

2 ـ «مجمع البیان»، ذیل آیه ـ «اسباب النزول» واحدى نیشابورى، صفحه 71 و 72، مؤسسه حلبى و شرکاء، قاهره، 1388 هـ ق ـ «بحر المحیط»، ذیل آیه ـ تفسیر «آلوسى»، ذیل آیه و دیگر تفاسیر.

3 ـ در آغاز این جمله، جمله اى در تقدیر است و آن «وَ لاتُصَدِّقُوا» (تصدیق نکنید) بوده است، یا جمله «وَ لاتُؤْمِنُوا» (ایمان نیاورید)، یعنى باور نکنید کتاب آسمانى همانند شما به کسى داده شده باشد.

4 ـ «فَضْل» به معنى هر چیزى است که بیش از مقدار لازم از مواهب و نعمت ها بوده باشد و این یک مفهوم مثبت و ارزنده دارد، ولى گاه معنى مذموم و نکوهیده اى دارد و به معنى خارج شدن از حدّ اعتدال و 2
رفتن به سوى افراط است و غالباً به صورت فُضُول (جمع فضل) به کار مى رود مانند «فُضُولُ الْکَلام» یعنى حرف هاى زیادى.

.........................

تفسیر نمونه