شرح آیه 262 سوره مبارکه بقره

262- الَّذِينَ يُنفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ ثُمَّ لَا يُتْبِعُونَ مَا أَنفَقُوا مَنًّا وَلَا أَذًى ۙ لَّهُمْ أَجْرُهُمْ عِندَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ

262- کسانى که اموال خود را در راه خدا انفاق مى کنند، سپس به دنبال انفاقى که کرده اند، منّت نمى گذارند و آزارى نمى رسانند، پاداش آنها نزد پروردگارشان (محفوظ) است; نه ترسى دارند، و نه اندوهگین مى شوند.

چه انفاقى با ارزش است؟

در آیه قبل، اهمیت انفاق در راه خدا به طور کلى بیان شد، ولى در آیه مورد بحث، بعضى از شرائط آن ذکر مى شود. (ضمناً از تعبیرات این آیه، به خوبى استفاده مى شود که تنها انفاق در جهاد، منظور نیست).

مى فرماید: «کسانى که اموال خود را در راه خدا انفاق مى کنند، سپس به دنبال انفاقى که کرده اند منت نمى گذارند و آزارى نمى رسانند پاداش آنها، نزد پروردگارشان است» (الَّذینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ فی سَبیلِ اللّهِ ثُمَّ لا یُتْبِعُونَ ما أَنْفَقُوا مَنّاً وَ لا أَذىً لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ).(1)

«علاوه بر این نه ترسى بر آنها است و نه غمگین مى شوند» (وَ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ).

از این آیه، به خوبى استفاده مى شود: انفاق در راه خدا در صورتى در پیشگاه پروردگار مورد قبول واقع مى شود که، به دنبال آن منت و چیزى که موجب آزار و رنجش نیازمندان است نباشد.

بنابراین، کسانى که در راه خداوند بذل مال مى کنند ولى به دنبال آن منت مى گذارند، یا کارى که موجب آزار و رنجش است مى کنند، در حقیقت با این عمل ناپسند اجر و پاداش خود را از بین مى برند.

آنچه در این آیه بیشتر جلب توجه مى کند این است که: قرآن در واقع سرمایه زندگى انسان را منحصر به سرمایه هاى مادى نمى داند، بلکه سرمایه هاى روانى و اجتماعى را نیز به حساب آورده است.

کسى که چیزى به دیگرى مى دهد و منتى بر او مى گذارد و یا با آزار خود او را دل شکسته مى سازد، در حقیقت چیزى به او نداده است; زیرا اگر سرمایه اى به او داده، سرمایه اى هم از او گرفته است و چه بسا آن تحقیرها و شکست هاى روحى به مراتب، بیش از مالى باشد که به او بخشیده است.

بنابراین، اگر چنین اشخاصى اجر و پاداش نداشته باشند، کاملاً طبیعى و عادلانه خواهد بود بلکه مى توان گفت: چنین افرادى در بسیارى از موارد بدهکارند نه طلبکار; زیرا آبروى انسان به مراتب برتر و بالاتر از ثروت و مال است.

نکته دیگر این که: منت گذاردن و اذیت کردن در آیه با کلمه «ثُمَّ» که معمولاً براى فاصله بین دو حادثه (و به اصطلاح براى تَراخى) است ذکر شده، از این رو معنى آیه چنین مى شود: کسانى که انفاق مى کنند و بعداً منتى نمى گذارند و آزارى نمى رسانند، پاداش آنها نزد پروردگار محفوظ است.

و این خود مى رساند که: منظور قرآن تنها این نیست که پرداخت انفاق، مؤدبانه و محترمانه و خالى از منت باشد، بلکه در زمان هاى بعد نیز، نباید با یادآورى آن منتى بر گیرنده انفاق گذارده شود، و این، نهایت دقت اسلام را در خدمات خالص انسانى مى رساند.

باید توجه داشت: منت و آزارى که موجب عدم قبول انفاق مى شود، اختصاص به مستمندان ندارد، بلکه در کارهاى عمومى و اجتماعى از قبیل جهاد در راه خدا و کارهاى عام المنفعه که احتیاج به بذل مال دارد، نیز رعایت این موضع لازم است.

جمله «لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ» به انفاق کنندگان اطمینان مى دهد که پاداششان نزد پروردگار محفوظ است، تا با اطمینان خاطر در این راه گام بردارند; زیرا چیزى که نزد خدا است، نه خطر نابودى دارد و نه نقصان، بلکه تعبیر رَبِّهِمْ: «پروردگارشان» ممکن است اشاره به این باشد که: خداوند آنها را پرورش مى دهد و بر آن مى افزاید.

جمله «وَ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ»، اشاره به این است که: آنها هیچ نوع نگرانى نخواهند داشت; زیرا خوف، همان گونه که در سابق هم اشاره شد، نسبت به امور آینده است، و حزن و اندوه، نسبت به امور گذشته، بنابراین، با توجه به این که پاداش انفاق کنندگان در پیشگاه خدا محفوظ است، نه از آینده خود در رستاخیز ترسى دارند، و نه از آنچه در راه خدا بخشیده اند، اندوهى به دل راه مى دهند.

بعضى نیز گفته اند: آنها نه ترسى از فقر، کینه، بخل و مغبون شدن دارند و نه غمى از آنچه انفاق کرده اند.

در حدیثى از پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله) مى خوانیم: مَنْ أَسْدى إِلى مُؤْمِن مَعْرُوفاً ثُمَّ آذاهُ بِالْکَلامِ أَوْ مَنَّ عَلَیْهِ فَقَدْ أَبْطَلَ اللّهُ صَدَقَتَهُ: «کسى که به فرد با ایمانى نیکى کند، سپس او را با سخنى آزار دهد، یا منّتى بر او بگذارد، خداوند انفاق او را باطل مى کند».(2)

ولى آنها که چنین نکرده اند، بیمى از باطل شدن انفاق ها به خود راه نمى دهند، اسلام در این زمینه به قدرى دقیق است که بعضى از علماء پیشین گفته اند: «هر گاه به کسى انفاق کنى و بدانى که سلام کردن تو به او، بر او سخت و گران است و یادآور خاطره بخشش تو است، بر او سلام نکن»!(3)

* * *

1 ـ «مَنَّ» در لغت به معنى همان وزنه سنگین است، سپس به معناى نعمت مهمى بخشیدن است. که اگر جنبه عملى داشته باشد کارى بسیار خوب (و منّت هاى خداوند از این قبیل است) و اگر جنبه لفظى و به رخ کشیدن داشته باشد، بسیار بد است و در آیه فوق منظور همین معنى است.

2 ـ تفسیر «برهان»، جلد 1، صفحه 253، حدیث 1 (صفحات 542 و 543، بنیاد بعثت، تهران، طبع اول،
1415 هـ ق) ـ «بحار الانوار»، جلد 93، صفحات 141 و 142، حدیث 8 (با اندکى تفاوت) ـ «وسائل الشیعه»، جلد 9، صفحه 454 (چاپ آل البیت).

3 ـ تفسیر «ابوالفتوح رازى»، جلد 2، صفحه 364 (جلد 4، صفحه 50، بنیاد پژوهش هاى اسلامى آستان قدس رضوى).

....................

تفسیر نمونه