شرح آیه 18 سوره مبارکه آل عمران

18- شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لَا إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ وَالْمَلَائِكَةُ وَأُولُو الْعِلْمِ قَائِمًا بِالْقِسْطِ ۚ لَا إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ

18- خداوند، (با ایجاد نظام هماهنگ جهان هستى،) گواهى مى دهد که معبودى جز او نیست; و فرشتگان و صاحبان دانش، (نیز، بر این مطلب)گواهى مى دهند; در حالى که (خداوند) قیام به عدالت دارد; معبودى جز او نیست، اوست توانا و حکیم

گواهى همه بر وحدانیتش

به دنبال بحثى که درباره مؤمنان راستین در آیات قبل آمده بود، در این آیه اشاره به گوشه اى از دلایل توحید و خداشناسى و بیان روشنى این راه نموده، مى گوید: «خداوند (با ایجاد نظام شگرف عالم هستى) گواهى مى دهد که معبودى جز او نیست» (شَهِدَ اللّهُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلاّ هُوَ).

«و نیز فرشتگان و صاحبان علم و دانشمندان (هر کدام به گونه اى و با استناد به دلیل و آیه اى) بر این امر گواهى مى دهند» (وَ الْمَلائِکَةُ وَ أُولُوا الْعِلْمِ).

«این در حالى است که خداوند قیام به عدالت در جهان هستى فرموده که این عدالت نیز نشانه بارز وجود او است» (قائِماً بِالْقِسْطِ).

آرى: با این اوصاف که گفته شد، «هیچ معبودى جز او نیست که هم توانا و هم حکیم است» (لا إِلهَ إِلاّ هُوَ الْعَزیزُ الْحَکیمُ).

بنابراین، شما هم با خداوند و فرشتگان و دانشمندان هم صدا شوید و نغمه توحید سر دهید.

* * *

نکته ها:

1 ـ شهادت خداوند بر یگانگى خویش چگونه است؟

منظور از شهادت خداوند، شهادت عملى و فعلى است نه قولى، یعنى: خداوند با پدید آوردن جهان آفرینش که نظام واحدى در آن حکومت مى کند، قوانین آن در همه جا یکسان، و برنامه آن یکى است، و در واقع «یک واحد به هم پیوسته» و «یک نظام یگانه» است، عملاً نشان داده که: آفریدگار و معبود، در جهان یکى بیش نیست، و همه از یک منبع، سرچشمه مى گیرند، بنابراین، ایجاد این نظام واحد، شهادت و گواهى خدا است بر یگانگى ذاتش.

اما شهادت و گواهى فرشتگان و دانشمندان، جنبه قولى دارد، چه این که آنها هر کدام با گفتارى شایسته خود، اعتراف به این حقیقت مى کنند و این گونه تفکیک در آیات قرآن فراوان است مثلاً در آیه إِنَّ اللّهَ وَ مَلائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَى النَّبِیِّ: «خدا و فرشتگان بر پیامبر(صلى الله علیه وآله) درود مى فرستند»(1) درود از ناحیه خدا چیزى است و از ناحیه فرشتگان چیز دیگر، از ناحیه خدا، فرستادن رحمت است و از ناحیه فرشتگان تقاضاى رحمت.

البته گواهى فرشتگان و دانشمندان، جنبه عملى نیز دارد; زیرا آنها تنها او را مى پرستند و در برابر هیچ معبود دیگر، سر تعظیم فرود نمى آورند.

* * *

2 ـ قیام به قسط چیست؟

جمله «قائِماً بِالْقِسْطِ» به اصطلاح ادبى، حالِ فاعلِ «شَهِدَ» است که «اللّهُ» باشد، یعنى خداوند گواهى به یکتایى خود مى دهد در حالى که قیام به عدالت در جهان هستى دارد.

این جمله در واقع دلیلى است بر شهادت او; زیرا حقیقت عدالت، انتخاب طریق میانه و مستقیم و دورى از هر گونه افراط، تفریط و انحراف است و مى دانیم طریق میانه و مستقیم، همواره یکى است و بیش از یکى نیست، چنان که در آیه 153 سوره «انعام» مى خوانیم: وَ أَنَّ هذا صِراطی مُسْتَقیماً فَاتَّبِعُوهُ وَ لاتَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِکُمْ عَنْ سَبیلِهِ: «و این راه مستقیم من است، از آن پیروى کنید و از راه هاى پراکنده (و انحرافى) تبعیت نکنید، که شما را از راه حق دور مى سازد».

در این آیه «راه خدا» یکى معرفى شده، و راه هاى منحرف و بیگانه از خدا، متعدد و پراکنده; زیرا صراط مستقیم به صورت مفرد، و طرق انحرافى به صورت جمع آورده شده است.

نتیجه این که: «عدالت» همیشه، همراه با «نظام واحد» است و نظام واحد، نشانه «مبدأ واحد»، بنابراین عدالت به معنى واقعى در عالم آفرینش، دلیل بر یگانگى آفریدگار خواهد بود.(دقت کنید)

* * *

3 ـ موقعیت دانشمندان

در این آیه، دانشمندان واقعى در ردیف فرشتگان قرار گرفته اند و این خود امتیاز دانشمندان را بر دیگران اعلام مى کند، و نیز از آیه استفاده مى شود، امتیاز دانشمندان از این نظر است که: در پرتو علم خود، به حقایق اطلاع یافته و به یگانگى خدا که بزرگ ترین حقیقت است، معترف اند.

روشن است: آیه، همه دانشمندان را شامل مى شود و اگر در بعضى از روایات که در ذیل این آیه وارد شده «أُولُوا الْعِلْمِ» به ائمه اطهار(علیهم السلام) تفسیر شده از این نظر است که آنان، روشن ترین مصداق «أُولُوا الْعِلْمِ» هستند.(2)

مرحوم «طبرسى» در «مجمع البیان» ضمن تفسیر آیه از «جابر بن عبداللّه انصارى» از پیامبر گرامى اسلام(صلى الله علیه وآله) نقل مى کند که فرمود:

ساعَةٌ مِنْ عالِم یَتَّکِئُ عَلى فِراشِهِ یَنْظُرُ فِی عِلْمِهِ خَیْرٌ مِنْ عِبادَةِ الْعابِدِ سَبْعِینَ عاماً:

«یک ساعت از زندگى دانشمندى که بر بستر خود تکیه کرده و در اندوخته هاى علمى خود مى اندیشد، بهتر از هفتاد سال عبادت عابد است»!(3)

* * *

4 ـ در ذیل آیه، جمله «لا اِلهَ اِلاّ هُو» تکرار شده است، این تکرار، گویا اشاره به این است، همان طور که در آغاز آیه، شهادت خداوند، فرشتگان و دانشمندان آمده است، هر کس این گواهى را مى شنود، باید او هم، با شهادت آنها هم صدا گردد و گواهى بر وحدت معبود بدهد.

و از آنجا که جمله «لا اِلهَ اِلاّ هُو» به عنوان اداى حق تعظیم خداوند و اظهار توحید است، با دو اسم «عزیز» و «حکیم» (توانا و دانا) ختم شده است; زیرا قیام به عدالت، نیازمند به قدرت و حکمت است، تنها خداوندى که بر هر چیز قادر و به همه چیز آگاه است، مى تواند، عدالت را در جهان هستى برقرار سازد.

5 ـ این آیه از آیاتى است که همواره مورد توجه رسول اکرم (صلى الله علیه وآله) بوده و کراراً در مواقع مختلف آن را تلاوت مى فرمود: «زبیر بن عوام» مى گوید: «شب عرفه در خدمت رسول خدا بودم، شنیدم که مکرراً این آیه را مى خواند».(4)

1 ـ احزاب، آیه 56.

2 ـ «بحار الانوار»، جلد 23، صفحه 204 و جلد 36، صفحه 132 ـ تفسیر «عیاشى»، جلد 1، صفحه 166، چاپخانه علمیه تهران، 1380 هـ ق ـ تفسیر «فرات»، صفحه 77 و 78، مؤسسه چاپ نشر، 1410 هـ ق ـ «مناقب»، جلد 1، صفحه 285، مؤسسه انتشارات علامه، قم، 1379 هـ ق ـ تفسیر «عسکرى»، جلد 1، صفحه 625، مدرسه امام مهدى(علیه السلام)، قم، 1409 هـ ق.

3 ـ «بحار الانوار»، جلد 2، صفحه 23 ـ «جامع الاخبار»، صفحه 37، انتشارات رضى، قم، 1363 هـ ش ـ «روضة الواعظین»، جلد 1، صفحه 12، انتشارات رضى ـ «کنز العمال»، جلد 10، صفحه 154، مؤسسة الرسالة بیروت، 16 جلدى ـ «مجمع البیان»، جلد 2، صفحه 258، مؤسسه اعلمى مطبوعات، طبع اول، 1415 هـ ق، ذیل آیه (در بعضى از روایات به جالى «عِلْمِهِ»، «عَمَلِهِ» آمده است).

4ـ «مجمع البیان»، جلد 2، صفحه 421 (جلد 2، صفحه 259، مؤسسه اعلمى مطبوعات، بیروت، طبع اول، 1415 هـ ق) ذیل آیه ـ تفسیر «ابن کثیر»، ذیل آیه ـ تفسیر «شوکانى»، ذیل آیه ـ «مسند احمد»، جلد 1، صفحه 166، دار صادر بیروت ـ «مجمع الزوائد هیثمى»، جلد 6، صفحه 325، دار الکتب العلمیة، طبع 1408 هـ ق ـ «درّ المنثور»، جلد 2، صفحه 12، دار المعرفة، طبع اول، 1365 هـ ق.

........................

تفسیر نمونه