شرح آیات 33 و 34 سوره مبارکه آل عمران
33- إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَىٰ آدَمَ وَنُوحًا وَآلَ إِبْرَاهِيمَ وَآلَ عِمْرَانَ عَلَى الْعَالَمِينَ
34- ذُرِّيَّةً بَعْضُهَا مِن بَعْضٍ ۗ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ
33- خداوند، آدم و نوح و خاندان ابراهیم و خاندان عمران را بر جهانیان برترى داد.
34- آنها فرزندان (و دودمانى) بودند که(از نظر پاکى و تقوا و فضیلت،) همانند یکدیگر بودند; و خداوند، شنوا و داناست.
این آیات، سرآغازى است براى بیان سرگذشت «مریم» و اشاره اى به مقامات اجداد او و نمونه بارزى است از محبت واقعى به پروردگار و ظهور آثار این محبت در عمل، که در آیات گذشته به آن اشاره شده بود.
نخست مى فرماید: «خداوند آدم و نوح و خاندان ابراهیم و خاندان عمران را بر عالمیان برگزید» (إِنَّ اللّهَ اصْطَفى آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهیمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَى الْعالَمینَ).
«اصْطَفى» از ماده «صَفْو» (بر وزن عفو) به معنى خالص شدن چیزى است و «صَفْوَة» به معنى خالص هر چیزى است، سنگ صاف را در لغت عرب از این نظر «صفا» مى گویند: که داراى خلوص و پاکى است، بنابراین، «اِصْطِفاء» به معنى انتخاب کردن قسمت خالص چیزى است.
آیه فوق مى گوید: «ما آدم و نوح و خاندان ابراهیم و عمران را برگزیدیم» ممکن است این گزینش، تکوینى باشد و یا تشریعى، به این معنى که خداوند آفرینش آنها را از آغاز، آفرینش ممتازى قرار داد، هر چند با داشتن آفرینش ممتاز، هرگز مجبور به انتخاب راه حق نبودند، بلکه با اراده و اختیار خود این راه را پیمودند، سپس به خاطر اطاعت فرمان خدا، تقوا، پرهیزکارى و کوشش در راه هدایت انسان ها، امتیازهاى جدیدى کسب کردند که با امتیاز ذاتى آنها آمیخته شد و به صورت انسان هایى برگزیده درآمدند.
* * *
و در آیه بعد، مى افزاید: «آنها فرزندان و دودمانى بودند که بعضى از بعض دیگر گرفته شده بودند» (ذُرِّیَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْض).(1)
این برگزیدگان الهى، از نظر اسلام، پاکى، تقوا و مجاهده براى راهنمایى بشر همانند یکدیگر بودند، همچون نسخه هاى متعدد از یک کتاب که هر یک از دیگرى اقتباس شده باشد.
و در پایان آیه اشاره به این حقیقت مى کند که خداوند مراقب کوشش ها و تلاش هاى آنها بوده، سخنانشان را شنیده است و از اعمالشان آگاه است مى فرماید: «خداوند شنوا و دانا است» (وَ اللّهُ سَمیعٌ عَلیمٌ).
در آیات فوق، علاوه بر آدم، به تمام پیامبران اولو العزم اشاره شده است، نام نوح، صریحاً آمده، و آل ابراهیم، هم خود او و هم موسى و عیسى و پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) را شامل مى شود، و ذکر آل عمران اشاره مجددى به مریم و حضرت مسیح(علیه السلام) است و تکرار آن براى این است که مقدمه اى براى شرح حال آنان در آیات آینده باشد.
* * *
نکته ها:
1 ـ امتیازات پیامبران
در اینجا سؤالى پیش مى آید که: این امتیاز ذاتى اگر چه آنها را مجبور به پیمودن راه حق نمى کرد، و با مسأله اختیار و اراده منافات نداشت، ولى باز یک نوع تبعیض محسوب مى شود.
در پاسخ باید گفت: یک آفرینش آمیخته با نظام صحیح چنین تفاوتى را ایجاب مى کند (دقت کنید).
مثلاً بدن انسان یک آفرینش منظم است و براى تأمین این نظام تفاوت هائى در میان اعضاء باید باشد، اگر تمام سلول هاى تن انسان به ظرافت سلول هاى شبکیه چشم.
یا به استحکام و قدرت سلول هاى استخوان ساق پا.
یا به حساسیت سلول هاى مغز.
یا به تحرک سلول هاى قلب باشد، مسلماً سازمان بدن به هم مى ریزد بلکه باید سلول هائى همچون مغز در بدن باشد، و رهبرى عضلات و اعضاء بدن را بر عهده بگیرد و سلول هاى محکم استخوانى استقامت بدن را حفظ کند، سلول هاى ظریف و حساس از کوچک ترین حوادث آگاه گردد، و سلول هاى متحرک جنبش بیافریند.
هیچ کس نمى تواند بگوید: چرا همه بدن مغز نیست، و یا مثلاً در گیاه چرا همه سلول ها به ظرافت و لطافت و زیبائى گلبرگ ها نمى باشند; زیرا چنین وضعى ساختمان گیاه را به کلى دستخوش فنا و نیستى مى کند.
ولى نکته قابل توجه اینجا است که: این امتیاز ذاتى که براى ایجاد یک سازمان منظم نهایت لزوم را دارد ساده نیست.
بلکه توأم با یک مسئولیت عظیم به اندازه این «امتیاز» مى باشد. وجود این مسئولیت سنگین، تعادل کفه هاى ترازوى خلقت آنها را تأمین خواهد کرد.
یعنى به همان نسبت که پیامبران و رهبران بشر امتیاز دارند، همان اندازه مسئولیت نیز دارند و دیگران که امتیاز متفاوتى دارند مسئولیت کمترى خواهند داشت.
از اینها گذشته، امتیازات ذاتى براى نزدیکى انسان به خدا هرگز کافى نیست بلکه باید با امتیازات اکتسابى همراه باشد.
* * *
2 ـ آیه در صدد بیان همه برگزیدگان خدا نیست، بلکه تنها اشاره به جمعى از آنها مى کند و اگر بعضى از پیامبران که از این دودمان نیستند، در آن ذکر نشده اند دلیل بر عدم برگزیدن آنها نمى باشد.
ضمناً، باید توجه داشت که «آل ابراهیم» موسى بن عمران(علیه السلام) و پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله)و برگزیدگان خاندان او را نیز شامل مى شود; زیرا همه آنها از دودمان ابراهیم(علیه السلام) هستند.
* * *
3 ـ به گفته «راغب» در کتاب «مفردات» کلمه «آل» از «اهل» گرفته شده و تنها تفاوتى که با «اهل» دارد این است که «آل»، معمولاً به نزدیکان افراد بزرگ و شریف گفته مى شود.
ولى «اهل»، معنى وسیعى دارد و بر همه اطلاق مى گردد، همچنین «آل» به افراد انسان اضافه مى شود ولى کلمه «اهل» به زمان و مکان و هر چیز دیگر نیز اضافه مى گردد، مثلاً مى گویند: اهل فلان شهر اما نمى گویند آل فلان شهر.
* * *
4 ـ ناگفته پیداست: منظور از برگزیدگان آل ابراهیم و آل عمران این نیست که تمام فرزندان ابراهیم و عمران، از برگزیدگان هستند; زیرا ممکن است در میان آنها حتى افراد کافرى وجود داشته باشند، بلکه منظور این است: جمعى از «دودمان» آنها برگزیده شده اند.
* * *
5 ـ «عِمْران» در آیه فوق، همان پدر «مریم» است نه پدر «موسى»; زیرا هر کجا در قرآن نام «عمران» برده شده اشاره به پدر «مریم» مى باشد و آیات بعد که شرح حال «مریم» را بیان مى کند نیز گواه این مطلب است.
* * *
6 ـ در روایات متعددى که از طرق اهل بیت(علیهم السلام) به ما رسیده است به این آیه براى معصوم بودن انبیاء و امامان استدلال شده است;(2) زیرا خداوند هرگز افراد گنهکار و آلوده به شرک و کفر و فسق را انتخاب نمى کند، بلکه آنهائى را برمى گزیند که از آلودگى ها برکنار و معصوم باشند (البته مراحلى از عصمت را مى توان از آیه استفاده کرد).
* * *
7 ـ بعضى از نویسندگان اخیر، به این آیه براى مسأله تکامل انواع استدلال کرده اند و معتقدند: آیه دلالت بر این دارد که «آدم»، نخستین انسان نبود، بلکه در زمان آدم انسان هاى بسیارى وجود داشتند که خداوند آدم را از میان آنها برگزید
و نسلى ممتاز از فرزندان او به وجود آورد.
و تعبیر به «عَلَى الْعالَمِینَ» در آیه فوق را گواه بر این معنى مى دانند، و مى گویند: در عصر آدم، عالمیان یعنى «جامعه انسانى» وجود داشته.
بنابراین، مانعى ندارد که انسان نخستین که میلیون ها سال قبل به وجود آمده از حیوانات دیگر تکامل یافته و «آدم» تنها یک انسان برگزیده بوده باشد!
ولى در برابر این سخن، باید گفت: هیچگونه دلیلى در دست نیست که منظور از «عالمین» در اینجا انسان هاى معاصر آدم بوده باشند، بلکه، ممکن است، مراد مجموع جامعه انسانیت در تمام طول تاریخ بوده باشد، و بر این اساس، معنى آیه چنین مى شود:
«خداوند از میان تمام جامعه بشریت در طول تاریخ، انسان هائى را برگزید که نخستین آنها آدم و سپس نوح و خاندان ابراهیم و خاندان عمران بود».
و از آنجا که این برگزیدگان، هر کدام در عصر و زمانى مى زیسته اند مى فهمیم منظور از عالمین تمام جامعه انسانى در همه اعصار و قرون بوده است.
بنابراین، لزومى ندارد معتقد باشیم در عصر آدم انسان هاى زیادى وجود داشته اند که آدم از میان آنها برگزیده شده باشد (دقت کنید)!
* * *
1 ـ «ذُرِّیَّة» در اصل به معنى فرزندان کوچک مى باشد، ولى گاه به0 همه فرزندان اعم از کوچک و بزرگ بلاواسطه و با واسطه نیز گفته شده. این واژه از ماده «ذَرْء» (بر وزن ابر) به معنى آفرینش و خلقت است.
2 ـ «نور الثقلین»، جلد 1، صفحه 59، 60، 328، 329، 330 و 331، مؤسسه اسماعیلیان، قم، طبع چهارم، 1412 هـ ق ـ «بحار الانوار»، جلد 11، صفحه 72، 78 و 164.
..........................
تفسیر نمونه