شرح آیات 1 تا 3 سوره مبارکه اعراف

در آغاز این سوره بار دیگر به «حروف مقطعه» برخورد مى کنیم که در اینجا چهار حرف «الف، لام، میم و صاد» (المص) است.

در مورد تفسیر این حروف، در آغاز سوره «بقره» و همچنین «آل عمران» بحث هاى مشروحى داشتیم، و در اینجا به یکى دیگر از تفسیرهائى که در این زمینه جلب توجه مى کند براى تکمیل بحث، اشاره مى کنیم و آن این که:

ممکن است: یکى از اهداف این حروف، جلب توجه شنوندگان، و دعوت آنها به سکوت و استماع بوده باشد; زیرا ذکر این حروف در آغاز سخن، مطلب عجیب و نوظهورى در نظر عرب بود، و حس کنجکاوى او را برمى انگیخت، و در نتیجه به دنباله آن نیز گوش فرا مى داد و اتفاقاً غالب سوره هائى که با حروف مقطعه شروع مى شود سوره هائى است که در «مکّه» نازل شده است و مى دانیم: مسلمانان در آنجا در اقلیت بودند و دشمنان لجوج و سرسخت، حتى حاضر نبودند، به سخنان پیامبر(صلى الله علیه وآله) گوش فرا دهند ـ سهل است ـ ،

گاهى آن چنان سر و صدا و غوغا به راه مى انداختند، که صداى پیامبر(صلى الله علیه وآله) در میان آنها گم مى شد، که در بعضى از آیات قرآن (مانند آیه 26 سوره «فصلت») به این مطلب اشاره شده است.

و نیز در بعضى از روایات که از طرق اهل بیت(علیهم السلام) رسیده مى خوانیم: این حروف رموز و اشاراتى است به نام هاى خداوند، مثلاً «المص» در سوره مورد بحث اشاره به: أَنَا اللّهُ الْمُقْتَدِرُ الصّادِقُ: «من خداوند تواناى راستگو هستم»(1)مى باشد.

و به این ترتیب، هر یک از حروف چهارگانه شکل اختصارى یکى از نام هاى خدا است.

موضوع جانشین ساختن اشکال اختصارى به جاى اشکال مفصل کلمات، از قدیم رائج بوده، اگر چه در عصر و زمان ما به صورت بسیار گسترده ترى مورد بهره بردارى قرار گرفته است و بسیارى از عبارات طولانى و اسامى مؤسسات یا انجمن ها را در یک کلمه کوتاه خلاصه مى کنند.

ذکر این نکته نیز لازم است که: این تفسیرهاى مختلف براى «حروف مقطعه» هیچ گونه منافاتى با یکدیگر ندارند، و ممکن است تمام این تفسیرها به عنوان بطون مختلف قرآن، اراده شود.

* * *

در آیه بعد، مى فرماید: «این کتابى است که بر تو نازل شده است، و نباید از ناحیه آن هیچ گونه نگرانى و ناراحتى به خود راه دهى»! (کِتابٌ أُنْزِلَ إِلَیْکَ
فَلا یَکُنْ فی صَدْرِکَ حَرَجٌ مِنْهُ).

«حَرَج» در لغت به معنى گرفتگى، تنگى و هر گونه ناراحتى است، و در اصل، به معنى مرکز اجتماع درختان در هم پیچیده است، سپس توسعه یافته و به هر نوع گرفتگى و ضیق اطلاق شده است.

جمله فوق، به پیامبر(صلى الله علیه وآله) دلدارى مى دهد، که: چون این آیات از ناحیه خدا است، نباید هیچ گونه نگرانى به خود راه دهد.

نه نگرانى از ناحیه بار سنگین رسالتى که بر دوش گرفته.

نه نگرانى از جهت عکس العملى که دشمنان لجوج و سرسخت در برابر آن نشان خواهند داد.

و نه نگرانى از ناحیه نتیجه و برداشتى که از تبلیغ این رسالت انتظار مى رود.

با توجه به این که: این سوره از سوره هاى مکى است، مشکلاتى که پیامبر(صلى الله علیه وآله) بر سر راه داشت کاملاً قابل درک است، گرچه ما امروز به زحمت مى توانیم تمام جزئیات زندگانى پیامبر(صلى الله علیه وآله) و یارانش در محیط «مکّه» و در آغاز اسلام را در فکر خود مجسم سازیم، ولى با در نظر گرفتن این حقیقت که او مى بایست یک جهش انقلابى در تمام زمینه ها در آن محیط فوق العاده عقب افتاده آن هم در مدتى کوتاه به وجود آورد، ابعاد مشکلاتى را که در پیش داشت، مى توان اجمالاً درک کرد.

بنابراین، جاى این دارد که خداوند به او دلدارى دهد که نگران نباشد و به نتیجه کار خود کاملاً امیدوار باشد.

و در جمله بعد اضافه مى کند: «هدف از نزول این کتاب انذار و بیم دادن مردم از عواقب شوم افکار و اعمالشان است، و همچنین تذکر و یادآورى براى مؤمنان راستین» (لِتُنْذِرَ بِهِ وَ ذِکْرىلِلْمُؤْمِنینَ).(2)

و این که مى بینیم در این جمله «انذار» به عنوان یک فرمان عمومى آمده و «تذکّر» به مؤمنان تخصیص داده شده است، به خاطر این است که: دعوت به سوى حق و مبارزه با انحرافات باید به صورت همگانى انجام گیرد.

ولى پیدا است: تنها ایمان آورندگان، از این دعوت سود مى برند، همانها که زمینه هاى مستعد و آماده براى پذیرش حق دارند، آنها که لجاج را از خود دور ساخته و در برابر حقایق تسلیم اند.

عین این تعبیر نیز در آغاز سوره «بقره» گذشت آنجا که مى فرماید: ذلِکَ الْکِتابُ لارَیْبَ فیهِ هُدىً لِلْمُتَّقین: «در این کتاب تردیدى نیست و مایه هدایت پرهیزگاران است».(3)

* * *

سپس روى سخن را به عموم مردم کرده مى فرماید: «از آنچه از طرف پروردگارتان بر شما نازل شده است، پیروى کنید» (اتَّبِعُوا ما أُنْزِلَ إِلَیْکُمْ مِنْ رَبِّکُمْ).

و به این ترتیب، سخن از پیامبر(صلى الله علیه وآله) و مأموریت و رسالت او شروع مى شود، و به وظیفه مردم منتهى مى گردد.

و براى تأکید اضافه مى کند: «از فرمان غیر خداوند پیروى نکنید و از انتخاب ولىّ و سرپرستى جز او، خوددارى نمائید» (وَ لاتَتَّبِعُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِیاءَ).

اما چون آنها که به تمام معنى در برابر حق تسلیم اند و از تذکرات، متذکر مى گردند کم اند، در پایان آیه مى فرماید: «کمتر متذکر مى شوید» (قَلیلاً ما تَذَکَّرُونَ).

از این آیه ضمناً استفاده مى شود که انسان بر سر دو راهى است:

یا پذیرش «ولایت» و رهبرى خداوند،

و یا داخل شدن در «ولایت» دیگران.

اگر مسیر اول را قبول کند، «ولىّ» او تنها خدا است.

اما اگر تحت ولایت دیگران قرار گیرد، هر روز باید بار کسى را بر دوش گیرد و ارباب تازه اى انتخاب کند، کلمه «أَوْلِیاء» که جمع «ولىّ» است، اشاره به همین معنى است.

* * *

1 ـ «بحار الانوار»، جلد 89، صفحه 373 ـ تفسیر «صافى»، جلد 2، صفحه 179، مکتبة الصدر تهران، طبع دوم، 1416 هـ ق ـ «معانى الاخبار»، صفحه 22، انتشارات جامعه مدرسین، 1361 هـ ش ـ «نور الثقلین»، جلد 2، صفحه 2، مؤسسه اسماعیلیان قم، طبع چهارم، 1412 هـ ق ـ «المیزان»، جلد 18، صفحه 13، انتشارات جامعه مدرسین قم.

2 ـ بنا بر آنچه در بالا گفته شد «لِتُنْذِرَ» متعلق به «أُنْزِلَ» مى باشد، نه به جمله «فَلا یَکُن» و شاید قرار گرفتن این جمله (جمله لِتُنْذِرَ) بعد از جمله «فَلا یَکُنْ فی صَدْرِکَ حَرَجٌ» به خاطر آن است که: نخست باید پیغمبر را در راه دعوت آماده ساخت و بعد، هدف را که انذار است به او پیشنهاد نمود (دقت کنید).

3 ـ براى توضیح بیشتر به جلد اول تفسیر «نمونه»، ذیل آیه 2 سوره «بقره» مراجعه فرمائید.

............................

تفسیر نمونه