شرح آیات 29 و 30 سوره مبارکه اعراف

از آنجا که در آیه گذشته، سخن از فحشاء ـ که مفهوم آن هر گونه کار زشتى را شامل مى شود ـ در میان بود، و تأکید شده بود که: خداوند هرگز به فحشاء دستور نمى دهد، در این آیه، به اصول دستورات پروردگار در زمینه وظائف عملى در یک جمله کوتاه اشاره شده و سپس اصول عقائد دینى یعنى مبدأ و معاد به طور فشرده تشریح شده است.

نخست مى فرماید: «اى پیامبر! به آنان بگو پروردگار من به عدالت دستور داده است» (قُلْ أَمَرَ رَبِّی بِالْقِسْطِ).

مى دانیم عدالت مفهوم وسیعى دارد که همه اعمال نیک را در بر مى گیرد; زیرا حقیقت عدالت آن است که: هر چیز را در مورد خود به کار برند و به جاى خود نهند.

گر چه میان «عدالت» و «قسط» تفاوتى وجود دارد:

عدالت آنجا گفته مى شود که انسان حق هر کس را بپردازد، و نقطه مقابلش، آن است که ظلم و ستم کند و حقوق افراد را از آنها دریغ دارد، و به آنها ندهد.

ولى قسط مفهومش آن است که حق کسى را به دیگرى ندهد، و به تعبیر دیگر «تبعیض» روا ندارد، و نقطه مقابلش آن است که حق کسى را به دیگرى دهد.

در عین حال، مفهوم وسیع این دو کلمه مخصوصاً ـ به هنگامى که جدا از یکدیگر استعمال مى شوند ـ تقریباً مساوى است و به معنى رعایت اعتدال در همه چیز، همه کار و هر چیز را به جاى خویش قرار دادن مى باشد.

آنگاه دستور به یکتاپرستى و مبارزه با هر گونه شرک داده، مى فرماید: «توجه قلب خویش را در هر مسجدى و هر عبادتى به او کنید» (وَ أَقیمُوا وُجُوهَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِد)، و از ذات پاک او به سوى دیگر منحرف نشوید.

«او را بخوانید و دین و آئین خود را خالص و مخصوص او قرار دهید» (وَ ادْعُوهُ مُخْلِصینَ لَهُ الدِّینَ).

پس از تحکیم پایه توحید، توجه به مسأله معاد و رستاخیز کرده، مى فرماید: «همان گونه که شما را در آغاز آفرید، دگر بار در قیامت باز مى گردید» (کَما بَدَأَکُمْ تَعُودُونَ).

* * *

در آیه بعد، چگونگى عکس العمل هاى مردم در برابر این دعوت (دعوت به سوى نیکى ها و توحید و معاد) را بیان مى کند مى فرماید: «توفیق خداوند شامل حال گروهى شد و آنها را به راه حق هدایت کرد، در حالى که گروه دیگرى گمراهى بر آنان مسلّم گردید» (فَریقاً هَدى وَ فَریقاً حَقَّ عَلَیْهِمُ الضَّلالَةُ).(1)

و براى این که کسى تصور نکند: بدون جهت خداوند، طایفه اى را هدایت مى کند و جمع دیگرى را گمراه، در جمله بعد اضافه مى کند: «گروه گمراهان همان ها بودند که شیاطین را اولیاى خود انتخاب کرده بودند، و به جاى ولایت پروردگار ولایت شیطان را پذیرفتند» (إِنَّهُمُ اتَّخَذُوا الشَّیاطینَأَوْلِیاءَ مِنْ دُونِ اللّهِ).

و عجب این که با تمام گمراهى و انحراف «چنین مى پنداشتند: هدایت یافتگان واقعى آنها هستند» (وَ یَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ مُهْتَدُونَ).

این حالت، مخصوص کسانى است که در طغیان و گناه فرو روند، و آن چنان غرق فساد، تباهى، انحراف و بت پرستى گردند که حسّ تشخیص آنها به کلى دگرگون شود، زشتى ها را زیبائى، و گمراهى ها را هدایت، پندارند، و در این حال درهاى هدایت به کلى بر روى آنها مسدود خواهد شد، و این همان چیزى است که خودشان براى خویشتن فراهم ساخته اند.

* * *

نکته ها:

1 ـ منظور از «أَقیمُوا وُجُوهَکُمْ...»

مفسران در تفسیر جمله «أَقیمُوا وُجُوهَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِد» تفسیرهاى گوناگونى ذکر کرده اند:

گاهى گفته اند: منظور از آن توجه به قبله به هنگام نماز است.

گاهى گفته اند: منظور شرکت در مساجد به هنگام نمازهاى روزانه است.

و گاهى نیز احتمال داده اند: هدف از آن، حضور قلب و نیت خالص به هنگام عبادت مى باشد.

ولى تفسیرى که در بالا ذکر کردیم، یعنى توجه به خداوند و مبارزه با هر گونه شرک و توجه به غیر خدا، مناسب تر با قبل و بعد این جمله به نظر مى رسد، اگر چه اراده همه این معانى از مفهوم آیه نیز دور نیست.

* * *

2 ـ کوتاه ترین استدلال براى معاد

در مورد معاد و رستاخیز مردگان، با همین بدن (معاد جسمانى) بحث زیاد شده است و از آیات قرآن به خوبى استفاده مى شود که: هضم این مسأله براى بسیارى از مردم کوتاه فکر در اعصار پیشین مشکل بوده است تا آنجا که گاهى مطرح شدن مسأله رستاخیز و معاد را در گفتار انبیاء، دلیل بر نادرست بودن دعوت آنها و حتى (العیاذ باللّه) دلیل بر جنون و دیوانگى آنان مى گرفته مى گفتند: أَفْتَرى عَلَى اللّهِ کَذِباً أَمْ بِهِ جِنَّةُ:

«این که پیامبر مى گوید بعد از آن که خاک شدید و پراکنده گشتید باز هم زنده خواهید شد، تهمتى است که بر خدا بسته، و یا دیوانه است»!(2)

از همین آیه و آیات دیگر باید استفاده نمود چیزى که بیشتر موجب تعجب و شگفتى آنان مى شد، مسأله معاد جسمانى بود; زیرا باور نمى کردند پس از آن که بدن ها خاک گردید، و ذرات خاکش در مسیر باد و طوفان قرار گرفت و به هر گوشه اى از کره زمین افشانده شد، بار دیگر این ذرات پراکنده، از آغوش خاک و از میان امواج دریاها و از لابلاى ذرات هوا گردآورى شود، و همان انسان نخستین لباس حیات و زندگى در بر پوشد.

قرآن مجید در آیات مختلف به این پندار نادرست پاسخ گفته و آیه فوق یکى از کوتاه ترین و جالب ترین تعبیرات را در این زمینه بازگو مى کند مى فرماید: نگاهى به آغاز آفرینش خود کنید ببینید همین جسم شما که از مقدار زیادى آب و مقدار کمترى مواد مختلف، فلزات و شبه فلزات ترکیب شده است در آغاز کجا بود؟

آب هائى که در ساختمان جسم شما به کار رفته هر قطره اى از آن، احتمالاً در یکى از اقیانوس هاى روى زمین سرگردان بود، سپس تبخیر گردید و تبدیل به ابرها و به شکل قطرات باران بر زمین ها فرو ریختند.

ذراتى که هم اکنون از مواد جامد زمین در ساختمان جسم شما به کار رفته، روزى به صورت دانه گندم یا میوه درخت، یا سبزى هاى مختلف بود که از نقاط پراکنده زمین گردآورى شده بود.

بنابراین چه جاى تعجب که پس از متلاشى شدن و بازگشت به حال نخستین، باز همان ذرات جمع آورى گردد، به هم پیوندند و اندام نخستین را تشکیل دهد؟

و اگر چنین چیزى محال بود; چرا در آغاز آفرینش انجام شد؟ بر این اساس، «همان گونه که در آغاز، خداوند شما را آفریده است در روز رستاخیز نیز بازمى گرداند» و این همان مطلبى است که در جمله کوتاه بالا مى خوانیم.

* * *

1 ـ جمله «فَریقاً هَدى» از نظر ترکیب ادبى، چنین است که: «فَریقاً» مفعول مقدم و «هَدى» فعل مؤخر است و «فَریقاً» دوم مفعول «اضل» مى باشد که در تقدیر است و جمله «حَقَّ عَلَیْهِمُ الضَّلالَةُ» دلالت بر آن دارد.

2 ـ سبأ، آیه 8.

........................

تفسیر نمونه