بندگى فخر من است ار تو خريدار منى‌

در بهشتم كه تو در هر دو جهان يار منى‌

دوش گفتى كه غم بيهده تا چند خورى‌

من چرا غم خورم اكنون كه تو غمخوار منى‌

تو شفاى همه رنجىّ و طبيب همه كس‌

نتوان گفت كه درد دل بيمار منى‌

دل به مهر تو سپردم نه به دستت دادم‌

نا نگردد كسى آگه كه تو دلدار منى‌

(عماد فقيه كرمانى)

﴿وَهذَا كِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ مُبَارَكٌ فَاتَّبِعُوهُ وَاتَّقُوا لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ﴾«20»

و اين [قرآن‌] كتابى پرفايده است كه ما آن را نازل كرديم پس آن را پيروى كنيد و [از مخالفت با آن‌] بپرهيزيد تا مشمول رحمت شويد.

﴿وَإِذَا قُرِئَ الْقُرْآنُ فَاسْتَمِعُوا لَهُ وَأَنْصِتُوا لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ﴾«21»

و هنگامى كه قرآن خوانده شود، به آن گوش فرا دهيد و سكوت كنيد تا مشمول رحمت شويد.

﴿وَأَقِيمُوا الصَّلوةَ وَآتُوا الزَّكوةَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ﴾«22»

و نماز را برپا داريد و زكات را بپردازيد و اين پيامبر را اطاعت كنيد تا مورد رحمت قرار گيريد.

﴿إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَيْنَ أَخَوَيْكُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ‌ تُرْحَمُونَ﴾«23»

جز اين نيست كه همه مؤمنان با هم برادرند؛ بنابراين [در همه نزاع ها و اختلافات‌] ميان برادرانتان صلح و آشتى برقرار كنيد و از خدا پروا نماييد كه مورد رحمت قرار گيريد.

﴿الَّذِينَ إِذَا أَصَابَتْهُمْ مُصِيبَةٌ قَالُوا إِنَّا للَّهِ وإِنّا إِلَيهِ رَاجِعُونَ* أُولئِكَ عَلَيْهِمْ صَلَوَاتٌ مِن رَبِّهِمْ وَرَحْمَةٌ وَأُولئِكَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ﴾«24»

همان كسانى كه چون بلا و آسيبى به آنان رسد گويند: ما مملوك خداييم و يقيناً به سوى او بازمى‌گرديم.* آنانند كه درودها و رحمتى از سوى پروردگارشان بر آنان است و آنانند كه هدايت يافته‌اند.

﴿إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَالَّذِينَ هَاجَرُوا وَجَاهَدُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ أُولئِكَ يَرْجُونَ رَحْمَةَ اللَّهِ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾«25»

يقيناً كسانى كه ايمان آورده و آنان كه هجرت كرده و در راه خدا به جهاد برخاستند، به رحمت خدا اميد دارند؛ و خدا بسيار آمرزنده و مهربان است.

﴿فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَاعْتَصَمُوا بِهِ فَسَيُدْخِلُهُمْ فِي رَحْمَةٍ مِنْهُ وَفَضْلٍ وَيَهْدِيهِمْ إِلَيْهِ صِرَاطاً مُسْتَقِيماً﴾«26»

اما كسانى كه به خدا ايمان آوردند و به او تمسّك جستند، به زودى آنان را در رحمت و فضلى از سوى خود درآورد و به راهى راست به سوى خود راهنمايى مى‌كند.

﴿فَقَدْ جَاءَكُم بَيِّنَةٌ مِن رَبِّكُمْ وَهُدىً وَرَحْمَةٌ﴾«27»

اينك برهانى آشكار و هدايت و رحمتى از سوى پروردگارتان براى شما آمد.

﴿وَلَقَدْ جِئْنَاهُمْ بِكِتَابٍ فَصَّلْنَاهُ عَلَى‌ عِلْمٍ هُدىً وَرَحْمَةً لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ﴾«28»

و براى آنان كتابى [عظيم و با ارزش‌] آورديم كه آن را از روى دانشى [گسترده و دقيق‌] بيان كرديم، در حالى كه براى گروهى كه ايمان آوردند، سراسر هدايت و رحمت است.

﴿وَلَا تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلَاحِهَا وَادْعُوهُ خَوْفاً وَطَمَعاً إِنَّ رَحْمَةَ اللَّهِ قَرِيبٌ مِنَ الْمُحْسِنِينَ﴾«29»

و در زمين پس از اصلاح آن [به وسيله رسالت پيامبران‌] فساد مكنيد و خدا را از روى بيم و اميد بخوانيد، كه يقيناً رحمت خدا به نيكوكاران نزديك است.

﴿قُلْ إِنَّمَا أَتَّبِعُ مَايُوحَى‌ إِلَيَّ مِن رَبِّي هذَا بَصَائِرُ مِن رَبِّكُمْ وَهُدىً وَرَحْمَةٌ لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ﴾«30»

بگو: من فقط آنچه از سوى پروردگارم به من وحى مى‌شود، پيروى مى‌كنم. اين قرآن دلايلى روشن از سوى پروردگار شماست و براى گروهى كه ايمان مى‌آورند، سراسر هدايت و رحمت است.

﴿يُبَشِّرُهُمْ رَبُّهُمْ بِرَحْمَةٍ مِنْهُ وَرِضْوَانٍ وَجَنَّاتٍ لَهُمْ فِيهَا نَعِيمٌ مُقِيمٌ﴾«31»

پروردگارشان آنان را نزد خود به رحمت و خشنودى و بهشت‌هايى كه براى‌ آنان در آنها نعمت هاى پايدار است، مژده مى‌دهد.

﴿يَا أيُّهَا النَّاسُ قَدْ جَاءَتْكُم مَوْعِظَةٌ مِن رَبِّكُمْ وَشِفَاءٌ لِمَا فِي الصُّدُورِ وَهُدىً وَرَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِينَ* قُلْ بِفَضْلِ اللَّهِ وَبِرَحْمَتِهِ فَبِذلِكَ فَلْيَفْرَحُوا هُوَ خَيْرٌ مِمَّا يَجْمَعُونَ﴾«32»

اى مردم! يقيناً از سوى پروردگارتان براى شما پند وموعظه‌اى آمده و شفاست براى آنچه [ازبيمارى‌هاى اعتقادى و اخلاقى‌] در سينه‌هاست و سراسر هدايت و رحمتى است براى مؤمنان.* بگو: [اين موعظه، دارو، هدايت و رحمت‌] به فضل و رحمت خداست، پس بايد مؤمنان به آن شاد شوند كه آن از همه ثروتى كه جمع مى‌كنند، بهتر است.

﴿وَنَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ تِبْيَاناً لِكُلِّ شَيْ‌ءٍ وَهُدىً وَرَحْمَةً وَبُشْرَى‌ لِلْمُسْلِمِينَ﴾«33»

و اين كتاب را بر تو نازل كرديم كه بيانگر هر چيزى و هدايت و رحمت ومژده‌اى براى تسليم‌شدگان [به فرمان‌هاى خدا] ست.

﴿فَلَوْلَا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَتُهُ لَكُنْتُمْ مِنَ الْخَاسِرِينَ﴾«34»

و اگر فضل و رحمت خدا بر شما نبود، قطعاً از زيانكاران بوديد.

﴿وَلَوْلَا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَتُهُ لَاتَّبَعْتُمُ الشَّيْطَانَ إِلَّا قَلِيلًا﴾«35»

و اگر فضل و رحمت خدا بر شما نبود، يقيناً همه شما جز اندكى، از شيطان پيروى مى‌كرديد.

﴿فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فَيُدْخِلُهُمْ رَبُّهُمْ فِى رَحْمَتِهِ ذلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْمُبِينُ﴾«36»

و اما كسانى كه ايمان آورده و كارهاى شايسته انجام داده‌اند، پس پروردگارشان آنان را در رحمت خود درآورد؛ اين همان كاميابى آشكار است.

آرى، اين همه تجلّىِ رحمت و نتيجه ايمان و عمل صالح و بهشت و رضوان در روز قيامت، محصول نبوّت محمّد (صلى الله عليه و آله) است كه وجود مقدّسش رحمت و به قول حضرت سجّاد (عليه السلام) امام رحمت است.

قائد الخير يا راهبر نيكى‌

رسول با كرامت اسلام (صلى الله عليه و آله) در تمام شئون حيات و زواياى زندگى، براى انسان و انسانيّت، قائد خير و راهنمايى به سوى نيكى‌ها بود.

آن شخصيّت بى نظير به وسيله قرآن مجيد هر برنامه خيرى را به انسان نماياند، و به توسّط اعمال و اخلاق و كلمات گهربارش خير و نيكى را معنا كرد.

خواهنده خير دنيا و آخرت جز در سايه پيروى از آن حضرت و فرهنگ ثمر بخشش، محال است به آنچه كه طالب آن است برسد.

جهانيان پيش از بعثت و رسالت او، از معنا و مفهوم خير بى خبر بودند و آنچه را خير مى‌دانستند در حقيقت شرّ بود، آن مشعل پر فروغ هدايت مسئله خير و خوبى را به مردم تعليم داد و از تمام انسان‌ها دعوت كرد كه خود را در همه جوانب حيات به خير بيارايند.

تعاليم حيات بخش نبىّ اسلام (صلى الله عليه و آله) نورى بود كه در دل ظلمت درخشيد و چراغى بود كه در شب جهل بشر روشن شد.

بيدارى مشرق زمين از بركت رسالت او بود و تمدّن جهانى، ريشه در نبوّت او دارد.

لازم است مسئله خير در اين مقال از نظر قرآن و روايات را بررسى كرده تا بيش از پيش به مفهوم خير كه پيشاهنگ و راهنمايش رسول باعظمت حق بود، آشنا شويم.

 

خير و نيكى در قرآن‌

قرآن مجيد هر برنامه‌اى كه به حقيقت به نفع انسان و خانواده و جامعه باشد و منتهى به ثواب آخرت گردد «خير» مى‌داند.

تقوا

﴿وَلَوْ أَنَّهُمْ آمَنُوا وَاتَّقَوْا لَمَثُوبَةٌ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ خَيْرٌ لَوْ كَانُوا يَعْلَمُونَ﴾«37»

و اگر آنان [از روى حقيقت‌] ايمان مى‌آوردند و [از سحر و جادو] پرهيز مى‌كردند، قطعاً پاداشى كه از جانب خداست [براى آنان‌] بهتر بود، اگر مى‌دانستند.

قرآن در اين آيه شريفه ايمان و تقوا را منبع خير مى‌داند، خيرى كه عبارت از جزاى ابدى خداوند براى اهل ايمان و تقواست.

﴿وَتَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَيْرَ الزَّادِ التَّقْوَى‌ وَاتَّقُونِ يَا أُولِى الْأَلْبَابِ﴾«38»

و به نفع خود توشه برگيريد كه بهترين توشه، پرهيزكارى است و اى صاحبانِ خرد! از من پروا كنيد.

﴿وَلِبَاسُ التَّقْوَى‌ ذلِكَ خَيْرٌ﴾«39»

و لباس تقوا [كه انسان را از آلودگى‌هاى ظاهر و باطن بازمى‌دارد] بهتر است.

﴿وَلأَجْرُ الْآخِرَةِ خَيْرٌ لِلَّذِينَ آمَنُوا وَكَانُوا يَتَّقُونَ﴾«40»

و يقيناً پاداش آخرت براى كسانى كه ايمان آورده‌اند وهمواره پرهيزكارى مى‌كردند، بهتر است.

نماز و زكات‌

﴿وَأَقِيمُوا الصَّلوةَ وَآتُوا الزَّكوةَ وَ مَا تُقَدِّمُوا لِأَنْفُسِكُمْ مِنْ خَيْرٍ تَجِدُوهُ عِنْدَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ﴾«41»

و نماز را برپا داريد و زكات بپردازيد و آنچه از كار نيك براى خود پيش فرستيد آن را نزد خدا خواهيد يافت. مسلماً خدا به آنچه انجام مى‌دهيد، بيناست.

كه در اين آيه كريمه، نماز و زكات را خير دانسته است.

روزه‌

﴿وَأَنْ تَصُومُوا خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ﴾«42»

و روزه گرفتن [هر چند دشوار و سخت باشد] اگر [فضيلت و ثوابش را] بدانيد براى شما بهتر است.

از اين آيه استفاده مى‌شود، روزه براى انسان چه در جهت باطن چه در جهت ظاهر خير است.

توجّه به يتيمان و تهيدستان‌

﴿وَ يَسْأَلُونَكَ عَنِ الْيَتَامَى‌ قُلْ إِصْلَاحٌ لَهُمْ خَيْرٌ وَإِن تُخَالِطُوهُمْ فَإِخْوَانُكُمْ﴾«43»

و از تو درباره يتيمان مى‌پرسند، بگو: اصلاح امور آنان بهتر است و اگر با آنان معاشرت كنيد و امورتان را با امورشان بياميزيد [كارى خداپسندانه است‌] آنان برادر دينى شما هستند.

﴿قَوْلٌ مَعْرُوفٌ وَمَغْفِرَةٌ خَيْرٌ مِن صَدَقَةٍ يَتْبَعُهَا أَذىً وَاللَّهُ غَنِيٌّ حَلِيمٌ﴾«44»

گفتارى پسنديده [در برابر تهيدستان‌] و عفو [ى كريمانه نسبت به خشم و بد زبانى مستمندان‌] بهتر از بخششى است كه دنبالش آزارى باشد و خدا بى‌نياز و بردبار است.

﴿إِن تُبْدُوا الصَّدَقَاتِ فَنِعِمَّا هِيَ وَإِن تُخْفُوهَا وَتُؤْتُوهَا الْفُقَرَاءَ فَهُوَ خَيْرٌ لَكُمْ﴾«45»

اگر صدقه‌ها را آشكار كنيد، كارى نيكوست و اگر آنها را پنهان داريد و به تهيدستان دهيد براى شما بهتر است؛ و خدا [به اين سبب‌] بخشى از گناهانتان را محو مى‌كند؛ و خدا به آنچه انجام مى‌دهيد، آگاه است.

گذشته از مال و دستگيرى از تهيدستان و رسيدگى به آبروداران و مستمندان، از نظر قرآن مجيد خير است.

امر به معروف و نهى از منكر

﴿وَلْتَكُن مِنكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلى الْخَيْرِ وَيَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ‌ الْمُنْكَرِ وَأُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾«46»

و بايد از شما گروهى باشند كه [همه مردم را] به سوى خير [اتحاد، اتفاق، الفت، برادرى، مواسات و درستى‌] دعوت نمايند و به كار شايسته و پسنديده وادارند و از كار ناپسند و زشت بازدارند؛ و اينانند كه يقيناً رستگارند.

عمل خير

﴿وَمَا يَفْعَلُوا مِنْ خَيْرٍ فَلَن يُكْفَرُوهُ وَاللَّهُ عَلِيمٌ بِالمُتَّقِينَ﴾«47»

و هر كار خيرى انجام دهند، هرگز درباره آن مورد ناسپاسى قرار نخواهند گرفت؛ و خدا به تقواپيشگان داناست.

﴿فَمَن يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَيْراً يَرَهُ* وَمَن يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرّاً يَرَهُ﴾«48»

پس هركس هم‌وزن ذره‌اى نيكى كند، آن نيكى را ببيند.* و هركس هم‌وزن ذره‌اى بدى كند، آن بدى را ببيند.

صبر

﴿وَأَنْ تَصْبِرُوا خَيْرٌ لَكُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾«49»

و شكيبايى كردن براى شما بهتر است؛ و خدا بسيار آمرزنده و مهربان است.

اطاعت از خدا و پيامبر

﴿يَاأَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ فَإِن‌ تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْ‌ءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ إِن كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَومِ الآخِرِ ذلِكَ خَيْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِيلًا﴾«50»

اى اهل ايمان! از خدا اطاعت كنيد و [نيز] از پيامبر و صاحبان امر خودتان [كه امامان از اهل بيت‌اند و چون پيامبر داراى مقام عصمت مى‌باشند] اطاعت كنيد. و اگر درباره چيزى [از احكام و امور مادى و معنوى و حكومت و جانشينى پس از پيامبر] نزاع داشتيد، آن را [براى فيصله يافتنش‌] اگر به خدا و روز قيامت ايمان داريد، به خدا و پيامبر ارجاع دهيد؛ اين [ارجاع دادن‌] براى شما بهتر واز نظر عاقبت نيكوتر است.

توبه‌

﴿فَإِن تُبْتُمْ فَهُوَ خَيْرٌ لَكُمْ﴾«51»

پس [اى مشركان!] اگر [از پيمان شكنى و خيانت‌] توبه كنيد [و مسلمان شويد] براى شما بهتر است.

جهاد

﴿انفِرُوا خِفَافاً وَثِقَالًا وَجَاهِدُوا بِأَمْوَالِكُمْ وَأَنْفُسِكُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ ذلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ﴾«52»

با شتاب با تجهيزات سبك و سنگين [و سواره، پياده، پير و جوان به سوى ميدان نبرد] بيرون رويد و با اموال و جان‌هايتان در راه خدا جهاد كنيد كه اگر دانا [ىِ به حقايق‌] باشيد اين براى شما بهتر است.

ترازوى صحيح‌

﴿وَ إِلَى‌ مَدْيَنَ أَخَاهُمْ شُعَيْباً قَالَ يَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ مَا لَكُم مِنْ إِلهٍ غَيْرُهُ وَلَا تَنْقُصُوا الْمِكْيَالَ وَالْمِيزَانَ إِنِّي أَرَاكُم بِخَيْرٍ وَإِنِّي أَخَافُ عَلَيْكُمْ عَذَابَ يَوْمٍ مُحِيطٍ﴾«53»

و به سوى [مردم‌] مَدين، برادرشان شعيب را [فرستاديم.] گفت: اى قوم من! خدا را بپرستيد، شما را جز او هيچ معبودى نيست؛ و از پيمانه و ترازو مكاهيد، همانا من شما را در توانگرى و نعمت [ى كه بى‌نياز كننده از كم فروشى است‌] مى‌بينم و بر شما از عذاب روزى فراگير بيمناكم.

﴿وَ أَوْفُوا الْكَيْلَ إِذَا كِلْتُمْ وَ زِنُوا بِالْقِسْطَاسِ الْمُسْتَقِيمِ ذلِكَ خَيْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِيلًا﴾«54»

و هنگامى كه [جنسى را] پيمانه مى‌كنيد، پيمانه را كامل بدهيد و [اجناس قابل وزن را] با ترازوى درست و صحيح وزن كنيد، اين براى شما بهتر و فرجامش نيكوتر است.

باقيات الصالحات‌

﴿الْمَالُ وَالْبَنُونَ زِينَةُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَالْبَاقِيَاتُ الصَّالِحَاتُ خَيْرٌ عِندَ رَبِّكَ ثَواباً وَخَيْرٌ أَمَلًا﴾«55»

مال و فرزندان، آرايش و زيور زندگى دنيا هستند، ولى اعمال شايسته پايدار نزد پروردگارت از جهت پاداش بهتر و از لحاظ اميد داشتن به آنها نيكوتر است.

﴿وَلَا تَمُدَّنَّ عَيْنَيْكَ إِلَى‌ مَا مَتَّعْنَا بِهِ أَزْوَاجاً مِّنْهُمْ زَهْرَةَ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا لِنَفْتِنَهُمْ فِيهِ وَرِزْقُ رَبِّكَ خَيْرٌ وَأَبْقَى‌﴾«56»

ديدگانت را به آنچه برخى از اصناف آنان را بهره‌مند كرديم مدوز، [آنچه به آنان داده‌ايم‌] شكوفه [بى‌ميوه و زيور و زينت‌] دنياست تا آنان را در آن بيازماييم و رزق پروردگارت بهتر و پايدارتر است.

سلام كردن‌

﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَدْخُلُوا بُيُوتاً غَيْرَ بُيُوتِكُمْ حَتَّى‌ تَسْتَأْنِسُوا وَتُسَلِّمُوا عَلَى‌ أَهْلِهَا ذلِكُمْ خَيْرٌ لَّكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ﴾«57»

اى اهل ايمان! به خانه‌هايى غير از خانه‌هاى خودتان وارد نشويد تا آن كه اجازه بگيريد و بر اهل آنها سلام كنيد، [رعايت‌] اين [امور اخلاقى‌] براى شما بهتر است، باشد كه متذكّر شويد.

متاع آخرت‌

﴿وَمَا أُوتِيتُم مِن شَيْ‌ءٍ فَمَتَاعُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَزِينَتُهَا وَمَا عِندَ اللَّهِ خَيْرٌ وَأَبْقَى‌ أَفَلَا تَعْقِلُونَ﴾«58»

آنچه به شما داده شده كالا و ابزار زندگى دنيا و زينت آن است و آنچه نزد خداست بهتر و پايدارتر است؛ آيا نمى‌انديشيد؟

﴿قُلْ مَتَاعُ الدُّنْيَا قَلِيلٌ وَالآخِرَةُ خَيْرٌ لِمَنِ اتَّقَى‌﴾«59»

بگو: متاع دنيا اندك و آخرت براى آنان كه تقوا ورزيده‌اند بهتر است.

﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا هَلْ أَدُلُّكُمْ عَلَى‌ تِجَارَةٍ تُنجِيكُم مِنْ عَذَابٍ أَلِيمٍ* تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَتُجَاهِدُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ بِأَمْوَالِكُمْ وَأَنفُسِكُمْ ذلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ﴾«60»

اى اهل ايمان! آيا شما را به تجارتى راهنمايى كنم كه شما را از عذابى دردناك نجات مى‌دهد؟* به خدا و پيامبرش ايمان آوريد و با اموال و جان‌هايتان در راه خدا جهاد كنيد؛ اين [ايمان و جهاد] اگر [به منافع فراگير و هميشگى آن‌] معرفت و آگاهى داشتيد، براى شما [از هر چيزى‌] بهتر است.

﴿قُلْ مَا عِندَ اللَّهِ خَيْرٌ مِنَ اللَّهْوِ وَمِنَ التِّجَارَةِ وَاللَّهُ خَيْرُ الرَّازِقِينَ﴾«61»

بگو: پاداش و ثوابى كه نزد خداست از سرگرمى و تجارت بهتر است و خدا بهترين روزى دهندگان است.

قرض الحسنه‌

﴿وَأَقْرِضُوا اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً وَمَا تُقَدِّمُوا لِأَنفُسِكُم مِنْ خَيْرٍ تَجِدُوهُ عِندَ اللَّهِ هُوَ خَيْراً وَأَعْظَمَ أَجْراً﴾«62»

و وام نيكو به خدا بدهيد؛ و آنچه را از عمل خير براى خود پيش مى‌فرستيد، آن را نزد خدا به بهترين صورت و بزرگ‌ترين پاداش خواهيد يافت.

حكمت‌

﴿يُؤْتِى الْحِكْمَةَ مَن يَشَاءُ وَمَن يُؤْتَ الْحِكْمَةَ فَقَدْ أُوتِىَ خَيْراً كَثِيراً﴾«63»

حكمت را به هر كس بخواهد مى‌دهد و آن كه به او حكمت داده شود، بى‌ترديد او را خير فراوانى داده‌اند.

انفاق‌

﴿فَاتَّقُوا اللَّهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ وَاسْمَعُوا وَأَطِيعُوا وَأَنفِقُوا خَيراً لِأَنفُسِكُمْ﴾«64»

بنابراين به اندازه استطاعتى كه داريد از خدا پروا كنيد و [دعوت حق را] بشنويد و اطاعت نماييد و انفاق كنيد كه براى شما بهتر است.

از آيات گذشته روشن شد كه مجموعه عبادات و خدماتى كه انسان براى خدا به بندگان حق مى‌نمايد و همچنين اخلاق حسنه و اعمال صالحه و صدقات و انفاق و حكمت و علم و ثواب و اجر حضرت حق در قيامت همه و همه خير است.

و به فرموده حضرت زين العابدين: وجود مقدّس محمّد (صلى الله عليه و آله) قائدِ خير است، يعنى هم او بود كه خير را در مفهوم وسيعش به مردم تعليم داد و كاملًا خودش به خير آراسته بود.

كليد بركت‌

جهان قبل از بعثت رسول اسلام (صلى الله عليه و آله)، جهانى گرفتار ظلم و جهل و نسبت به واقعيّت‌ها و حقايق عقلى و ملكوتى و الهى، دچار تهيدستى بود.

رسالت او و مشعل پرفروغى چون قرآن كه براى بيدارى جهانيان نازل شده بود، در تمام شئون حيات انسان ايجاد دگرگونى كرد.

عقل‌ها از كار افتاده بود، او به كار انداخت. دانش بشر محدود به چهار چوب‌هاى معيّنى بود، او آن مرزهاى محدود را شكست. انسان از مُلك و ملكوت بى خبر بود، او وى را با خبر كرد. تحصيل علم در تمام ملّت‌ها محدود به طوايف معيّن بود، او فراگيرى دانش را بر همگان فريضه اعلام كرد. بناى تمدّن خراب بود، وى بناى ديگرى از تمدّن را كه تمدّن امروز ريشه در آن دارد از نو بنياد كرد و راه و رسم ترقّى و تربيت را حضرت او و امامان بعد از او، به جهانيان آموختند.

مسلمانان از بركات وجود او به مدارج تعالى و كمال رسيدند و از ميان آنان دانشمندانى بزرگ در تمام رشته‌هاى علمى برخاستند و كتابخانه‌هاى عظيم ايجاد نمودند، به نحوى كه تمام ملّت‌ها را مديون زحمات خود نمودند.

 

اسلام از ديدگاه دانشمندان غربى‌

لپرى كه از دانشمندان به نام اروپاست مى‌نويسد:

«اگر نام اسلام و مسلمين از تاريخ خارج شده بود عصر تجديد حيات عملى اروپا تا چندين قرن ديگر عقب مى‌افتاد».

گوستاو لبون در «تاريخ تمدّن اسلام» مى‌نويسد:

«در قرن نهم و دهم ميلادى يعنى همان وقتى كه تمدّن اسلامى در آندلس در نهايت درجه ارتقا و اعتلا بوده است، مراكز علمى اروپا عبارت بودند از قلاع ناهنجار و ضخيمى كه در آن قلاع ارباب‌ها و امراى ما اروپائيان به حالت نيم وحشى به سر برده و افتخار مى‌نمودند كه داراى خطّ و سواد نيستند و در ميان آنان عالم‌تر از همه رهبانان نادان بودند كه تمام اوقات خود را صرف اين كار مى‌نمودند كه از ميان كتابخانه‌هاى كليساها، كتب قديمه يونان و روم را بيرون آورده و كلمات و عبارات آن را حك كنند و روى آن كلمات پوستى، كلمات و اوراد مهمل خود را بنويسند.

حالت بربريّت اروپائيان تا مدّتى طولانى بيش از آن بود كه خود بتوانند احساس كنند. البتّه در قرن يازدهم و بيشتر در قرن دوازدهم، احساسات مختصرى در بين مردم اروپا پيدا شد ولى از همان وقت كه چند نفر حسّاس و روشن خيال ضرورت‌ اين معنى را احساس كردند كه بايد كفن جهالت را دريد، فوراً به طرف مسلمين كه از هر جهت برتر و استادتر بودند متوجّه شده و مراجعه به آنها نمودند

گوستاو لبون سپس مى‌گويد:

«در سال 1130 ميلادى دار الترجمه‌اى در طُلَيْطَلَه يكى از مناطق اروپا تحت رياست اسقف اعظم رايمند، تأسيس شد و تمام كتب مشهور علماى اسلام را از عربى به لاتين شروع به ترجمه نمودند و از اين ترجمه‌ها موفقيّت كاملى حاصل گرديد، يعنى چشم‌هاى اروپائيان از اين كتب باز شده و دنياى تازه‌اى را توانستند به نظر بياورند.

اين دارالترجمه نه تنها كتب محمّد زكريّاى رازى، بلكه نوشته‌هاى ابن سينا، ابن رشد آندلسى را كه از علماى اسلام بودند به لاتين ترجمه نمودند و از همه مهم‌تر مصنّفات جالينوس، ذيمقراطيس، افلاطون، ارسطو، اقليدس، ارشميدس، بطلميوس را كه مسلمين از يونانى به عربى ترجمه كرده بودند از عربى به لاتينى برگرداندند

دكتر لكلرك در «تاريخ طبّ» خود پس از آن كه نام زياده از سيصد كتاب مشهور عربى را كه به لاتينى ترجمه شده ذكر مى‌كند، چنين مى‌نويسد:

«در قرون وسطى اطلاعاتى كه از علوم يونان براى ما حاصل شده به وسيله همين ترجمه‌هاى عرب بوده است و از بركت همين ترجمه‌ها توانستيم تصانيف قديمه يونان را هم به دست بياوريم نه از راهب‌هايى كه نام يونان را هم بلد نبودند؛ بدين جهت تمام دنيا بايد رهين مسلمين باشند كه فقط آنها خدمت به معارف دنيا كرده و اين ذخاير بى بها را از دستبرد حوادث زمانه حفظ كردند

گوستاولبون راجع به درجه انحطاط فكرى ملل اروپا مى‌نويسد:

«گربرت در سال 999 ميلادى تحصيلاتى نموده و به نام سيلوستر دوم مقام پاپى را حائز گرديد، ولى وقتى كه خواست علوم خود را در اروپا انتشار دهد تا درجه‌اى‌ اين مطلب در نظر مردم اروپا خلاف طبيعت جلوه نمود كه آن بيچاره را متّهم نمودند كه شيطان در جسم او حلول كرده و از طريق خداوند مسيح خارج شده است!»

اين دانشمند فرانسوى در ضمن بحث ديگرى مى‌گويد:

«تا قرن پانزدهم قولى را كه مأخوذ از مصنّفين اسلام نبود، دانشمندان اروپا آن را مستند نمى‌شمردند»، سپس اضافه مى‌كند: «رژر باكن، لئوناردوپيز، ارنوويلانو، ريمندلول، سن توماس، آلبرت بزرگ، آلفونس دهم، تمام آنها يا از شاگردان علماى اسلام بودند و يا ناقل اقوال آنها».

مسيو رنان مى‌گويد:

«آلبرت بزرگ (كه تحقيقات علمى او منشأ تحوّلاتى در افكار مردم اروپا گرديد) هر چه داشت از بوعلى سينا دانشمند بزرگ اسلامى فراگرفته بود. سن توماس تمام فلسفه‌اش مأخوذ از ابن رشد آندلسى عالم اسلامى است، تمام دانشكده‌ها و دانشگاه‌هاى اروپا تا پانصد سال الى ششصد سال روى كتب علماى اسلام دائر بود و مدار علوم ما در آن همه مدّت فقط علوم مسلمين بوده است و در بعضى از رشته‌هاى علوم مانند طب مى‌توان گفت: تا زمان ما هم نظريّات اطبّاى اسلام باقى مانده است. چه، آن كه در فرانسه مصنَّفات بو على سينا تا آخر قرن گذشته هم باقى بوده و شروحى بر آن نوشته مى‌شد. تسلّط علوم عرب در اروپا تا درجه‌اى بود كه در آن علمى هم كه آنها استاد نبودند باز به تصانيف آنها رجوع مى‌شد.

از ابتداى قرن سيزدهم فلسفه ابن رشد آندلسى در مدارس اروپا جزء دستور بود و تدريس مى‌شد. در سال 1473 ميلادى وقتى كه لويى يازدهم دستور براى آموزش وضع نمود حكم كرد كه بايد در فلسفه همان تصنيفات ابن رشد تدريس شود. در دانشگاه‌هاى ايتاليا به ويژه دانشگاه پادو هم نفوذ و تسلّط علوم اسلامى كمتر از نقاط ديگر نبوده است

گوستاولبون باز مى‌نويسد:

«اسلاف ما اروپائيان به وسيله معاشرت و مراودت با مسلمانان، اطوار بربريّت خود را به تدريج ترك گفته و ملل اروپا در خصوص اخلاق و وظايف اخلاقى مانند شفقت و عاطفه به زن و فرزند و پايبندى به عهد و قسم و امثال آن، تماماً از چيزهايى است كه از پيروان اسلام آموختند

ملل اروپا در جنگ صليبى ثابت نمودند كه در فضايل انسانيت فرسنگها از مسلمين عقب بوده‌اند.

بارتلمى در كتاب‌«قرآن» خود مى‌نويسد:

«از معاشرت با عرب و تقليد از مسلمين، اخلاق و عادات رذيله امرا و اشراف ما اروپائيان در قرن وسطى اصلاح شده و آن اخلاق ستوده و صفات حميده كه مخصوص ملل زنده است، اروپائيان از مسلمين آموختند.

تمدّن اسلامى نسبت به تمام دنيا تأثير محيّر العقولى بخشيد و در نتيجه اقوام وحشى اروپا را داخل در طريق آدميّت نموده و نيز نفوذ دماغى و عقلانى مسلمين، دروازه علوم و فنون فلسفه را كه ملل اروپا از آن به كلّى بى خبر بودند به روى آنها باز كرده و تا ششصد سال استاد ما اروپائيان بوده‌اند!

همين جنگ‌هاى صليبى، اروپا را از اخلاق و عادات رذيله و اطوار وحشيانه خارج ساخته و زمينه‌اى در آنها تهيه نمود كه بعدها علوم و ادبيّات مسلمين كه در دانشكده‌هاى اروپا انتشار يافت، طورى آن را بسط دهند كه بالأخره روزى در آتيه منشأ رنسانس گردند

گوستاو لبون در آخر كتابش به عنوان خلاصه گفتار چنين مى‌نويسد:

«اولًا بايد دانست كه: در عالم كمتر اقوامى يافت مى‌شوند كه از حيث تمدّن بر پيروان اسلام تفوّق حاصل نموده باشند و ديگر آن كه: ترقّيات حيرت انگيزى كه آنها به فاصله كمى در علوم حاصل نموده‌اند براى هيچ قومى چنين ميسّر نشد.

مسلمين از نظر مذهبى مذهب بزرگى را تشكيل داده‌اند كه هنوز زنده‌ترين مذهب‌ دنيا شمرده مى‌شود و امّا از نظر خصائص عقلانى و اخلاقى همين قدر كافى است كه اروپا را تربيت كرده و داخل در تمدّن نموده‌اند.»«65»

خانم دكتر زيگريد هونكه، كتاب بسيار مهمّى در سه جلد به نام «فرهنگ اسلام در اروپا» دارد كه آقاى مرتضى رهبانى آن را ترجمه كرده است، در مقدّمه هر سه جلدش مى‌گويد:

«اين كتاب مى‌خواهد تشكّرى را كه دير زمانى است ما به مسلمانان مديون هستيم بيان كند

خانم زيگريد در اين سه جلد كتاب، همراه با تحقيقات بسيار عالمانه ثابت مى‌كند كه فرهنگ و تمدّن و علوم در تمام جهان به خصوص در اروپا و مغرب زمين بدون شك مديون اسلام است، اسلامى كه مبلّغ و منادى آن محمّد (صلى الله عليه و آله) بود.

باور كنيد جز ذات مقدّس حضرت حق، احدى قدرت شماره كردن بركات و آثار وجودى رسول بزرگوار اسلام (صلى الله عليه و آله) را ندارد.

به قول شاعر: