اِبْن‌ِ بَرّاج، سعدالدین ابوالقاسم عبدالعزیز بن نحریر بن عبدالعزیز ابن براج طرابلسی معروف به قاضی و ملقب به عزالمؤمنین (د شعبان ۴۸۱/اکتبر ۱۰۸۸)، فقیه و قاضی شیعی امامی.
او شاگرد سید مرتضی و شیخ طوسی است؛ از طـرف شیخ طوسی به بلاد شام كه وطنش بود فرستاده شد بیست سال در طرابلس شام، قاضی بـود در سـال ۴۸۱ درگـذشـتـه اسـت كـتـاب‌های فقهی او كه بیشتر نام برده می شود، یكی به نام المهذب است و دیگری به نام جواهر. [۱]
زندگی‌نامه
شیخ ابوالقاسم عبدالعزیز بن نحریر بن عبدالعزیز بن البراج، در مصر تولد یافت و در آن منطقه رشد و نـمـا كـرد تـحـصیلات خود را ابتدا در زادگاه خویش، سپس در بغداد ادامه داد تا این‌كه یكی از فقهای نام‌دار و وجهه و اعتبار شیعه در عصر خویش گردید.
او از علم وسیع و اطلاعات شایسته در زمـیـنـه فقه و علوم اسلامی برخوردار بوده است و تالیفات فراوان او نشان دهنده این وسعت اطـلاعات و معلومات می‌باشد.
او در سال ۴۲۹ ه ق به جمع شاگردان علم الهدی پیوست و یكی از خـواص شـاگردان او قرار گرفت و در محضر او از منزلت و رتبت به سزایی برخوردار شد تا این‌كه سید بـه رحـمت ایزدی شتافت، او ملازمت شیخ الطائفه را داشت، تا این‌كه نمایندگی شیخ را در حـدود شام پـذیـرفت و خود یكی از مردان فقه و فقاهت معروف آن دیار گردید.
او از سوی جلال الملك در سـال ۴۳۸ قضاوت مـنطقه طرابلس را پذیرفت و در آن منطقه به رتق و فتق امور مسلمین پرداخت.
سال تولد
از تاریخ تولد او آگاهی دقیقی در دست نیست، ولی با توجه به این‌که عمرش را هشتاد و اندی نوشته‌اند، [۲][۳] می‌توان گفت که در حدود ۴۰۰ق به دنیا آمده است.
شهرت اسمی
ابن براج در مصر متولد گردید و در همان‌جا رشد یافت و چون دیرزمانی قضای طرابلس شام را به عهده داشت، به طرابلسی معروف شد. [۴][۵]
فقیهان، امامی وقتی به نحو مطلق از «قاضی» یاد می‌کنند، مرادشان ابن براج است. [۶]
اساتید
سید مرتضی
آوازه مجلس درس سید مرتضی علم الهدی او را به بغداد کشاند.
ابن براج در ۴۲۹ق/۱۰۳۸م در درس وی حاضر شد و ۷ سال یعنی تا زمان درگذشت سید مرتضی نزد او دانش آموخت. [۷][۸]
علم الهدی که کمک هزینه دانشجویان را به اندازه شأن علمیشان می‌پرداخت، به شیخ طوسی ماهانه ۱۲ و به ابن براج ۸ دینار می‌داد و از این رو می‌توان او را برجسته‌ترین و نام‌بردارترین شاگرد علم الهدی، پس از شیخ ابوجعفر طوسی (د ۴۶۰ق/۱۰۶۸م) دانست.
شیخ طوسی
ابن براج پس از درگذشت علم الهدی، در مجلس درس شیخ طوسی شرکت جست و چند سالی نیز در محضر او بود.
در ۴۳۸ق/۱۰۴۶م به عنوان خلیفه شیخ رهسپار طرابلس شام شد. [۹][۱۰]
برخی از نویسندگان برآنند که جلال الملک (از فرمان‌روایان بنی عمار، حک ۴۶۴-۴۹۲ق/ ۱۰۷۱- ۱۰۹۹م) در همین سال او را بر منصب قضا گماشت، [۱۱] ولی با توجه به زمان روی کار آمدن جلال الملک [۱۲] چنین سخنی درست به نظر نمی‌رسد.
اگر جلال الملک درست در آغاز حکومت خود، ابن براج را بر آن منصب گمارده باشد، از آن‌جا که وی تا پایان عمر در طرابلس ماندگار شد، [۱۳][۱۴] می‌توان گفت که وی حدود ۱۷ سال قاضی طرابلس بوده است.
افندی. [۱۵]
شیخ مفید
افزون بر استادان یاد شده، شیخ مفید محمد بن نعمان (د ۴۱۳ق/۱۰۲۲م) را نیز با تردید از استادان قاضی می‌شمارد که اگر وی در سال درگذشت شیخ مفید ۱۳ ساله بوده باشد، می‌توان این تردید را موجه دانست.
کراجکی
افندی از خلال کلمات مجلسی چنین برداشت کرده که ابوالفتح کراجکی (د ۴۴۹ق/۱۰۵۷م) استاد وی بوده است، ولی شخصاً بر آن است که کراجکی استاد قاضی عبدالعزیز بن ابی کامل طرابلسی، شاگرد ابن براج بود و برخی از رجال شناسان، پاره‌ای از احوال، کتاب‌ها و حتی لقب آن قاضی را با ابن براج درآمیخته‌اند. [۱۶]
شاگردان
کسان بسیاری از مجلس درس ابن براج بهره جسته و از او حدیث شنیده‌اند که به برخی از آنان اشاره می‌شود: حسکا بن بابویه جد منتجب‌الدین، عبدالجبار مقری رازی، عبدالرحمان نیشابوری خزاعی، حسن ابن عبدالعزیز جیهانی، [۱۷][۱۸][۱۹] قاضی ابن ابی کامل طرابلسی، [۲۰] ابوجعفر محمد حلبی، [۲۱] زید بن داعی و کمیح. [۲۲][۲۳]
قدرت علمی
از برخی نوشته‌های قاضی می‌توان پی برد که وی در مجلس درس شیخ طوسی یک شاگرد معمولی نبوده، چنان‌که در مهذب مباحثه‌ای را می‌بینیم که میان شیخ با ابن براج رخ داده و شیخ در این گفت‌وگو مجاب گردیده است. [۲۴]
نیز شیخ طوسی در سرآغاز پاره‌ای از نوشته‌هایش [۲۵][۲۶][۲۷] تصریح می‌کند که این کتاب‌ها را به درخواست شیخ فاضل می‌نویسد و آقابزرگ [۲۸][۲۹] در حاشیه پاره‌ای از نسخ کتاب الجمل و العقود وی دیده که مراد از شیخ فاضل، ابن براج است.
نیز به گفته کاظمینی، [۳۰] راوندی در حل العقود تصریح کرده است که شیخ مورد نظر همان ابن براج است.
افزون بر آن این‌که شیخ کتاب جداگانه‌ای به نام مسائل ابن براج پرداخته است. [۳۱][۳۲]
جای‌گاه علمی
ابن براج از دانشمندان پرآوازه و معتبر شیعی است که آرای او پیوسته مورد توجه فقیهان بزرگ بوده و غالباً به نظریات او اشاره و استناد شده است، به عنوان نمونه می‌توان به اینان اشاره کرد: علامه حلی (د ۷۲۶ق/۱۳۲۶م) در مختلف الشیعة [۳۳] شهید اول (د ۷۸۶ق/۱۳۸۴م) در القواعد و الفوائد، [۳۴] الذکری [۳۵] و الدروس، [۳۶] فاضل مقداد (د ۸۲۶ق/۱۴۲۳م) در التنقیح الرائع [۳۷][۳۸] و سید جواد حسینی عاملی (د ح ۱۲۲۶ق/۱۸۱۱م) در مفتاح الکرامة. [۳۹]
بسیاری از فقیهان و محدثان سده‌های بعد در اجازه‌هایی که به برخی از شاگردان خود داده‌اند به شخصیت و آثار او اشاره کرده‌اند.
گفتار ارباب تراجم
صاحب ریحانة الادب درباره او گوید: شیخ عبدالعزیز بن براج شامی حلبی طرابلسی، مكنی به ابـوالـقـاسم، ملقب به قاضی، موضوف به عزالدین و عزالمؤمنین، از اكابر فقهای امامیه اواخر قرن پـنـجـم هجرت، از وجوه و اعیان ایشان و از تلامذه سید مرتضی علم الهدی بود ماهی هشت دینار (طلای مسکوک هیجده نخود) از طرف سید شهریه داشت به جهت تلمذ و انسی كه با او داشته اسـت، او را خلیفة المرتضی گفته‌اند ابن براج از اساتید معظم خود، سید مرتضی و ابوالفتح کراجکی روایت كرده است و از راویان او شیخ عبدالجبار مفید رازی است كه در ولایت ری، فقیه امامیه بوده است و جمعی از اكابر وقت نیز از او روایت می كنند قضاوت او در طرابلس بیست یا سی سال ادامه داشته، به همین جهت به لقب قاضی شهرت یافته است. [۴۰]
صاحب معجم رجال الحدیث، ضمن بازگویی سخن شیخ منتجب الدین رازی در الفهرست و بـازشماری كتاب‌های او، سپس نقل نظر ابن شهر آشوب و اخیرا بازگویی نظر سید مصطفی تفرشی در رجال خویش كه همه او را به عنوان آبروی شیعه و فقیه آنان ستوده‌اند، مطلب جدیدی در مورد او ارائه نداده است. [۴۱]
آثار
قاضی از نویسندگانی است که نوشته‌هایی در فقه و کلام پرداخته است.
نوشته‌های به جای مانده او شامل مجموعه‌ای از فتواهای فقهی است که در آن استدلال‌های فقهی و نقد نظرهای دیگر فقیهان بسیار کم به چشم می‌خورد.
آثار چاپی
الجواهر
الجواهر، در ۱۲۷۶ق/۱۸۹۵م در تهران در مجموعه‌ای به نام الجوامع الفقهیة چاپ شده است.
در این کتاب حدود ۸۲۰ پرسش در باب‌های گوناگون فقه مطرح و به آن‌ها پاسخ داده شده است.
برخی بر آنند که این کتاب اولین نوشته‌ای است که مسائل فقهی را به صورت پرسش و پاسخ طرح نموده است. [۴۲]
شرح جمل
شرح جمل العلم و العمل که شرحی است بر بخش فقهی کتاب جمل العلم و العمل علم الهدی.
این کتاب مختصر به بیان احکام طهارت، نماز میت، روزه، اعتکاف، حج و زکات پرداخته است و از ویژگی‌های آن این است که نظرهای فقهی گروهی از صحابه پیامبر (ص) و تابعین و فقیهان سده ۱ و ۲ق/۷ و ۸م را در بردارد.
المهذب
این کتاب (المهذب) چنان‌که از فحوای عبارتی از آن [۴۳] بر می‌آید، در حدود ۴۶۷ق/۱۰۸۳م نوشته شده است و صاحب مفتاح الکرامة آن را مهذب قدیم در مقابل مهذب ابن فهد (مهذب جدید) می‌خواند. [۴۴]
آثار منسوب
حسن التعریف [۴۵] که حر عاملی [۴۶] آن را حسن التقریب ضبط کرده است: الروضة [۴۷] که ابن شهر آشوب آن را روضة النفس فی احکام العبادات الخمس نامیده است. [۴۸]
عماد المحتاج فی مناسک الحاج [۴۹] که کنتوری [۵۰] آن را عماد الحاج فی مناسک المحتاج، و بغدادی [۵۱] آن را الاحتجاج... ضبط کرده است؛ الکامل در فقه [۵۲][۵۳] العالم در فروع [۵۴] المعتمد [۵۵] المقرب [۵۶][۵۷] که بعضاً به شکل المغرب و یا المعرب ضبط شده است [۵۸][۵۹] المنهاج [۶۰] الموجز در فقه [۶۱] التفسیر. [۶۲][۶۳]
فهرست منابع
(۱) آقابزرگ، الذریعة الی تصانیف الشیعة.
(۲) آقابزرگ، طبقات اعلام الشیعة، القرن السادس، به کوشش علینقی منزوی، بیروت، ۱۳۹۲ق/۱۹۷۲م.
(۳) آقابزرگ، مقدمه بر تبیان شیخ طوسی، بیروت، داراحیاء التراث العربی.
(۴) ابن اثیر، الکامل فی التاریخ.
(۵) ابن براج، عبدالعزیز، شرح جمل العلم و العمل، به کوشش کاظم مدیرشانه‌چی، مشهد، ۱۳۵۲ش.
(۶) ابن براج، عبدالعزیز، المهذب، قم، ۱۴۰۶ق/ ۱۹۸۶م.
(۷) ابن شهر آشوب، محمد بن علی، معالم العلماء، نجف، ۱۳۸۰ق/ ۱۹۶۰.
(۸) ابن شهر آشوب، محمد بن علی، المناقب، قم، انتشارات علامه.
(۹) اردبیلی، محمد بن علی، جامع الرواة، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
(۱۰) افندی، اصفهانی، میرزا عبدالله، ریاض العلماء، به کوشش محمود مرعشی و احمد حسینی، قم، ۱۴۰۱/۱۹۸۱م.
(۱۱) بغدادی، اسماعیل بن محمد امین، هدیة العارفین، استانبول، ۱۹۵۱م.
(۱۲) حر عاملی، محمد بن حسن، امل الا¸مل، به کوشش احمد حسینی، نجف، ۱۳۸۵ق/۱۹۶۵م.
(۱۳) حسینی عاملی، محمدجواد، مفتاح الکرامة، قم، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۶م.
(۱۴) شهید اول، محمد بن مکی، الدروس الشرعیة، چاپ سنگی، ۱۲۶۰ق.
(۱۵) شهید اول، محمد بن مکی، الذکری، چاپ سنگی، ۱۲۷۱ق.
(۱۶) شهید اول، محمد بن مکی، القواعد و الفواعد، به کوشش عبدالهادی حکیم، قم، مکتبة المفید.
(۱۷) صدر، سیدحسن، تأسیس الشیعة، بغداد، ۱۳۵۴ق/۱۹۳۵م.
(۱۸) طوسی، محمد بن حسن، رسائل العشر، به کوشش محمد واعظ زاده، خراسانی، قم، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
(۱۹) طوسی، محمد بن حسن، الفهرست، به کوشش آلویس اشپرنگر، بمبئی، ۱۲۷۱ق/۱۸۵۵م.
(۲۰) علامه حلی، حسن بن یوسف، مختلف الشیعة، چاپ سنگی، ۱۳۲۳ق.
(۲۱) فاضل مقداد، التنقیح الرائع، به کوشش حسینی کوه‌کمری، قم، ۱۴۰۴ق.
(۲۲) کاظمینی، اسدالله، مقابس الانوار، تهران، ۱۳۲۲ق.
(۲۳) کنتوری، اعجاز حسین، کشف الحجب و الاستار، به کوشش هدایت حسین، کلکته، ۱۹۳۵م.
(۲۴) مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
(۲۵) مدیر شانه‌چی، کاظم، مقدمه بر شرح جمل.
(۲۶) منتجب الدین، علی بن عبیدالله، فهرست، به کوشش عبدالعزیز طباطبائی، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
(۲۷) نوری، میرزاحسین، مستدرک الوسائل، تهران، ۱۳۱۸-۱۳۲۱ق.
پانویس
۱. آشنایی با علوم اسلامی، ج۱، ص۸۳.
۲. افندی، اصفهانی، ج۳، ص۱۴۲، میرزا عبدالله، ریاض العلماء، به کوشش محمود مرعشی و احمد حسینی، قم، ۱۴۰۱/۱۹۸۱م.
۳. افندی، اصفهانی، ج۳، ص۱۴۳، میرزا عبدالله، ریاض العلماء، به کوشش محمود مرعشی و احمد حسینی، قم، ۱۴۰۱/۱۹۸۱م.
۴. منتجب الدین، علی بن عبیدالله، ج۱، ص۱۰۷، فهرست، به کوشش عبدالعزیز طباطبائی، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
۵. افندی، اصفهانی، ج۳، ص۱۴۳، میرزا عبدالله، ریاض العلماء، به کوشش محمود مرعشی و احمد حسینی، قم، ۱۴۰۱/۱۹۸۱م.
۶. نوری، میرزاحسین، ج۳، ص۴۸۰، مستدرک الوسائل، تهران، ۱۳۱۸-۱۳۲۱ق.
۷. ابن شهر آشوب، محمد بن علی، ج۱، ص۸۰، معالم العلماء، نجف، ۱۳۸۰ق/ ۱۹۶۰.
۸. افندی، اصفهانی، ج۳، ص۱۴۲، میرزا عبدالله، ریاض العلماء، به کوشش محمود مرعشی و احمد حسینی، قم، ۱۴۰۱/۱۹۸۱م.
۹. افندی، اصفهانی، ج۳، ص۱۴۲، میرزا عبدالله، ریاض العلماء، به کوشش محمود مرعشی و احمد حسینی، قم، ۱۴۰۱/۱۹۸۱م.
۱۰. مجلسی، محمدباقر، ج۱۰۴، ص۱۹۸، بحارالانوار، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
۱۱. صدر، سیدحسن، ج۱، ص۳۰۴، تأسیس الشیعة، بغداد، ۱۳۵۴ق/۱۹۳۵م.
۱۲. ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۱۰، ص۷۱.
۱۳. افندی، اصفهانی، ج۳، ص۱۴۲، میرزا عبدالله، ریاض العلماء، به کوشش محمود مرعشی و احمد حسینی، قم، ۱۴۰۱/۱۹۸۱م.
۱۴. افندی، اصفهانی، ج۳، ص۱۴۵، میرزا عبدالله، ریاض العلماء، به کوشش محمود مرعشی و احمد حسینی، قم، ۱۴۰۱/۱۹۸۱م.
۱۵. افندی، اصفهانی، ج۳، ص۱۴۱، میرزا عبدالله، ریاض العلماء، به کوشش محمود مرعشی و احمد حسینی، قم، ۱۴۰۱/۱۹۸۱م.
۱۶. افندی، اصفهانی، ج۳، ص۱۴۱-۱۴۳، میرزا عبدالله، ریاض العلماء، به کوشش محمود مرعشی و احمد حسینی، قم، ۱۴۰۱/۱۹۸۱م.
۱۷. منتجب الدین، علی بن عبیدالله، ج۱، ص۴۴، فهرست، به کوشش عبدالعزیز طباطبائی، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
۱۸. منتجب الدین، علی بن عبیدالله، ج۱، ص۱۰۷-۱۰۸، فهرست، به کوشش عبدالعزیز طباطبائی، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
۱۹. منتجب الدین، علی بن عبیدالله، ج۱، ص۱۱۱، فهرست، به کوشش عبدالعزیز طباطبائی، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
۲۰. حر عاملی، محمد بن حسن، ج۱، ص۱۴۹، امل الا¸مل، به کوشش احمد حسینی، نجف، ۱۳۸۵ق/۱۹۶۵م.
۲۱. شهید اول، محمد بن مکی، ج۱، ص۷۴، الذکری، چاپ سنگی، ۱۲۷۱ق.
۲۲. مجلسی، محمدباقر، ج۱۰۵، ص۱۶۳، بحارالانوار، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
۲۳. آقابزرگ، طبقات اعلام الشیعة، ج۶، ص۴، القرن السادس، به کوشش علینقی منزوی، بیروت، ۱۳۹۲ق/۱۹۷۲م.
۲۴. ابن براج، عبدالعزیز، ج۲، ص۴۱۹-۴۲۰، المهذب، قم، ۱۴۰۶ق/ ۱۹۸۶م.
۲۵. طوسی، محمد بن حسن، ج۱، ص۱۱۷، رسائل العشر، به کوشش محمد واعظ زاده، خراسانی، قم، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
۲۶. طوسی، محمد بن حسن، ج۱، ص۱۵۵، رسائل العشر، به کوشش محمد واعظ زاده، خراسانی، قم، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
۲۷. طوسی، محمد بن حسن، ج۱، ص۳۲، الفهرست، به کوشش آلویس اشپرنگر، بمبئی، ۱۲۷۱ق/۱۸۵۵م.
۲۸. آقابزرگ، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۵، ص۱۴۵.
۲۹. آقابزرگ، مقدمه بر تبیان شیخ طوسی، ث، بیروت، داراحیاء التراث العربی.
۳۰. کاظمینی، اسدالله، ج۱، ص ۹، مقابس الانوار، تهران، ۱۳۲۲ق.
۳۱. طوسی، محمد بن حسن، ج۱، ص۲۸۸، الفهرست، به کوشش آلویس اشپرنگر، بمبئی، ۱۲۷۱ق/۱۸۵۵م.
۳۲. ابن شهر آشوب، محمد بن علی، ج۱، ص۱۱۵، معالم العلماء، نجف، ۱۳۸۰ق/ ۱۹۶۰.
۳۳. علامه حلی، حسن بن یوسف، ج۱، ص ۳۰۲، مختلف الشیعة، چاپ سنگی، ۱۳۲۳ق.
۳۴. شهید اول، محمد بن مکی، القواعد و الفوائد، ج۱، ص۲۷۳، به کوشش عبدالهادی حکیم، قم، مکتبة المفید.
۳۵. شهید اول، محمد بن مکی، الذکری، کتاب الصلوة، جم، چاپ سنگی، ۱۲۷۱ق.
۳۶. شهید اول، ج۱، ص ۱۰، محمد بن مکی، الدروس الشرعیة، چاپ سنگی، ۱۲۶۰ق.
۳۷. فاضل مقداد، التنقیح الرائع، ج۱، ص۶۹، به کوشش حسینی کوه‌کمری، قم، ۱۴۰۴ق.
۳۸. فاضل مقداد، التنقیح الرائع، ج۱، ص۱۱۴، به کوشش حسینی کوه‌کمری، قم، ۱۴۰۴ق.
۳۹. حسینی عاملی، محمدجواد، ج۱، ص ۳، مفتاح الکرامة، قم، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۶م.
۴۰. ریحانة الادب ج۷، ص۴۰۸.
۴۱. رجال الحدیث ج۱۱، ص۴۲.
۴۲. مدیر شانه‌چی، کاظم، ج۱، ص۲۱، مقدمه بر شرح جمل.
۴۳. ابن براج، عبدالعزیز، المهذب، ج۲، ص۴۷۶، قم، ۱۴۰۶ق/ ۱۹۸۶م.
۴۴. آقابزرگ، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۲۳، ص۲۹۴.
۴۵. ابن شهر آشوب، محمد بن علی، ج۱، ص۱۱۵، معالم العلماء، نجف، ۱۳۸۰ق/ ۱۹۶۰.
۴۶. حر عاملی، محمد بن حسن، ج۲، ص۱۵۳، امل الا¸مل، به کوشش احمد حسینی، نجف، ۱۳۸۵ق/۱۹۶۵م.
۴۷. منتجب الدین، علی بن عبیدالله، ج۱، ص۱۰۷، فهرست، به کوشش عبدالعزیز طباطبائی، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
۴۸. ابن شهر آشوب، محمد بن علی، ج۱، ص۱۱۵، معالم العلماء، نجف، ۱۳۸۰ق/ ۱۹۶۰.
۴۹. منتجب الدین، علی بن عبیدالله، ج۱، ص۱۰۷، فهرست، به کوشش عبدالعزیز طباطبائی، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
۵۰. کنتوری، اعجاز حسین، ج۱، ص ۳۸۵، کشف الحجب و الاستار، به کوشش هدایت حسین، کلکته، ۱۹۳۵م.
۵۱. بغدادی، اسماعیل بن محمد امین، ج۱، ص۵۷۸، هدیة العارفین، استانبول، ۱۹۵۱م.
۵۲. منتجب الدین، علی بن عبیدالله، ج۱، ص۱۰۷، فهرست، به کوشش عبدالعزیز طباطبائی، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
۵۳. ابن شهر آشوب، محمد بن علی، ج۱، ص۱۱۵، معالم العلماء، نجف، ۱۳۸۰ق/ ۱۹۶۰.
۵۴. ابن شهر آشوب، محمد بن علی، ج۱، ص۸۰، معالم العلماء، نجف، ۱۳۸۰ق/ ۱۹۶۰.
۵۵. منتجب الدین، علی بن عبیدالله، ج۱، ص۱۰۷، فهرست، به کوشش عبدالعزیز طباطبائی، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
۵۶. منتجب الدین، علی بن عبیدالله، ج۱، ص۱۰۷، فهرست، به کوشش عبدالعزیز طباطبائی، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
۵۷. ابن شهر آشوب، محمد بن علی، ج۱، ص۱۱۵، معالم العلماء، نجف، ۱۳۸۰ق/ ۱۹۶۰.
۵۸. منتجب الدین، علی بن عبیدالله، ج۱، ص۱۰۷، فهرست، به کوشش عبدالعزیز طباطبائی، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
۵۹. اردبیلی، محمد بن علی، ج۱، ص۴۶۰، جامع الرواة، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
۶۰. ابن شهر آشوب، محمد بن علی، ج۱، ص۱۱۵، معالم العلماء، نجف، ۱۳۸۰ق/ ۱۹۶۰.
۶۱. منتجب الدین، علی بن عبیدالله، ج۱، ص۱۰۷، فهرست، به کوشش عبدالعزیز طباطبائی، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
۶۲. ابن شهر آشوب، محمد بن علی، ج۱، ص۳۵، المناقب، قم، انتشارات علامه.
۶۳. ابن شهر آشوب، محمد بن علی، ج۱، ص۳۷، المناقب، قم، انتشارات علامه.
