محمد بن حسن حرّعاملی، محدّث و فقیه نامور امامی قرن یازدهم و از عالمان مهاجر جبل‌عامل به ایران می‌باشد. وی به «صاحب وسائل» نیز مشهور است.
محدث بزرگ و فقیه دانشمند، صاحب تالیفات ارزشمند و گران‌بها، شیخ الاسلام و زعیم شیعه، معروف به شیخ حر عاملی، در خانواده‌ای مذهبی، اهل علم و علاقه‌مند به خاندان رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم به دنیا آمد.
منابع در شرح حال حرعاملی
بیشتر اطلاعات درباره زندگی او، براساس شرح‌حالی است که خود در کتابش، امل الآمل ، [۱] آورده و نیز مطالبی که در شرح‌حال اقوام خود ذکر کرده [۲][۳][۴] و در دیگر منابع، با تفاوت‌های اندکی، تکرار شده است. [۵][۶][۷][۸] در سلافة العصر، که بعد از امل‌الآمل کهن‌ترین منبع در شرح‌حال حرّعاملی است، بیشتر به جنبه‌های ادبی زندگی او توجه شده است. [۹]
ولادت
وی در شب جمعه ۸ رجب سال ۱۰۳۳ در روستای مَشْغَری/ مشغرة از مناطق مشهور و کهن در جبل‌عامل لبنان، به دنیا آمد. [۱۰][۱۱][۱۲][۱۳]
خاندان
به نوشته قمی [۱۴] نسب خاندان حرّعاملی به حرّ بن یزید ریاحی می‌رسد. امین [۱۵] گرچه دلیلی بر صحت این نسبت نیافته، به نقل از یکی از افراد خاندان حرّ، که معاصر امین بوده، نسب‌نامه‌ای را آورده، ولی در هیچ‌یک از آثار شیخ‌حرّ عاملی به چنین مطلبی اشاره نشده است. [۱۶][۱۷][۱۸] تعبیر محقق کرکی در اجازه به نیای اعلای شیخ‌حرّ عاملی، حسین بن شمس‌الدین محمد حاکی از آن است که این شمس‌الدین ملقب به حرّ بوده است (الحرّ لقباً).
حرّعاملی در خانواده‌ای اهل علم و ادب و فقاهت بالید. [۱۹][۲۰] نخستین فرد شناخته شده خاندان او، حسین بن شمس‌الدین محمد حرّبن شمس‌الدین محمد بن مکی است که محقق کرکی در ۹۰۳ در دمشق به او اجازه روایت داد. [۲۱] مهاجر [۲۲] بر این اساس، از سکونت حسین بن شمس‌الدین و اجداد او در دمشق سخن گفته است. حرّعاملی از این نیای اعلای خود نامی نبرده و تنها از فرزند او، محمد بن حسین مشغری، یاد کرده است. [۲۳] احتمالا محمد بن حسین نخستین فرد از خاندان شیخ حرّ بوده، که به دلیل تغییر اوضاع سیاسی دمشق و منضم شدن شام به قلمرو عثمانی، پس از نبرد مَرْج دابِق در ۹۲۲، در مَشغَره سکونت گزیده است. [۲۴]
به نوشته مهاجر، [۲۵] محمد بن حسین نزد فقیهان جبل عامل تحصیل نکرد و تنها استاد وی پدرش بود. فرزندان او، محمد بن محمد و عبدالسلام و علی، در مشغره و جُبَع اقامت داشتند. [۲۶]
جد پدری شیخ حرّ، علی بن شمس‌الدین محمد حرّعاملی، عالم و ادیب فاضلی بود که شیخ‌حرّ او را در امل‌الآمل [۲۷] ستوده و گفته است که وی در نجف اشرف مسموم و شهید شد. جد مادری شیخ‌حرّ، عبدالسلام بن شمس‌الدین محمد حرّعاملی [۲۸] در احکام فقهی بسیار متبحر بود. پدر شیخ‌حرّ، حسن بن علی، عالم و فقیه و ادیب فاضلی بود که در ۱۰۶۲ در مسیر زیارت مشهد رضوی، در بسطام از دنیا رفت و فرزندش، زین‌العابدین، جنازه او را به مشهد برد و در پایین پای امام رضا علیه‌السلام دفن کرد. شیخ‌حرّعاملی خبر درگذشت او را در سفر حج دوم خود شنید و در رثای او قصیده‌ای طولانی سرود. [۲۹][۳۰] عموی او، محمد بن علی بن محمد، سفرنامه‌ای به نام الرحلة و دیوان شعر بزرگی داشته و شیخ‌حرّ آثار برخی عالمان عاملی را از طریق او روایت کرده است. [۳۱][۳۲][۳۳][۳۴] محمد بن علی بن محمد در جبل‌عامل سکونت گزید و امروزه خاندان حرّ عاملی ساکن در لبنان از نسل اویند. [۳۵]
تحصیلات
شیخ‌حرّ مقدمات علوم را در مشغره و نزد خویشان خود، که از عالمان مشهور جبل‌عامل بودند، آموخت. در این مرحله وی نزد پدر، عمو، [۳۶] جد مادری‌اش شیخ عبدالسلام، دایی پدرش علی بن محمود عاملی مشغری که خود آثار فقهی چندی نگاشته بود، و کسان دیگر از عالمان شیعی ساکن در مشغره، به تحصیل علوم دینی پرداخت. [۳۷][۳۸][۳۹][۴۰][۴۱] پس از آن به جبع رفت و در آنجا نزد زین‌الدین بن محمد بن حسن بن زین‌الدین، نواده شهید ثانی و شیخ حسین بن حسن ظهیری و عالمان دیگر به فراگیری فقه و دیگر علوم و متون متداول پرداخت. همچنین برخی کتاب‌های نحو و فقه و سایر علوم را نزد ظهیری خواند. [۴۲][۴۳][۴۴] ظهیری نخستین شیخِ اجازه حرّعاملی بود که در ۱۰۵۱ به او اجازه روایت داد. [۴۵][۴۶][۴۷] وی تا چهل سالگی، که در جبل عامل سکونت داشت، دو بار به سفر حج رفت. [۴۸]
شخصیت علمی
شیخ حر عاملی از برجسته‌ترین علمای شیعه در قرن یازدهم هجری به شمار می‌آید.
او دارای تالیفاتی ارزنده و شخصیتی مورد احترام نزد علمای شیعه است.
او یکی از چهره‌های بزرگی است که مذهب شیعه را با روایات اهل‌بیت عصمت و طهارت علیه‌السّلام بیش از پیش غنی ساخت و آثاری را بعد از خود بر جای نهاد که سزاوار ستایش و تقدیر است.
وی یکی از حلقه‌های محکم و ارزشمند شیعه برای اتصال به روایات امامان معصوم و پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم است.
شخصیت ادبی
وی شاعر و ادیبی توانا بوده است، شاهد صادق این مدعا یکی دیوان شعر وی است که مشتمل بر حدود بیست هزار بیت می‌باشد و دیگری منظومه‌های متعددی است که در مورد مسائل گوناگون فقهی، تاریخی و... سروده است. اشعار او بیشتر در مدح و ستایش پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و اهل‌بیت علیه‌السّلام است.
از ویژگی‌های شعر او طولانی بودن است. او قصیده‌ای در مدح پیامبر و اهل‌بیت آن حضرت دارد که بیش از صد بیت است و قصیده‌ای در معجزات و فضایل پیامبر و اهل‌بیت آن حضرت سروده که شامل چهار صد بیت می‌باشد.
او در شیوه‌های شعری از مهارت خاصی برخوردار بوده است؛ مثلا ۲۹ قصیده در مدح اهل‌بیت دارد که مجموعه ابیات هر قصیده را با یکی از حروف الفبا قافیه بسته است.
در قصیده‌ای دیگر چهار طرف هر بیت را با یک کلمه آورده است و در قصیده‌ای تمام ابیات را بدون الف آورده است.
از جمله اشعار اوست:
لئن طاب لی ذکر الحبائب اننی اری مدح اهل البیت احلی و اطیبا یعنی «اگر یاد دوستان لذت بخش است، برای من مدح اهل‌بیت شیرین تر و لذت بخش تر است.»
بی پروایی و حاضرجوابی
گویند در زمان اقامتش در اصفهان، روزی وارد مجلس شاه سلیمان صفوی شد و بی آنکه درخواست اذن نماید بر کناره تختی که شاه بر آن نشسته بود، نشست، در حالی که بین شاه و او تنها یک بالش فاصله بود. شاه از اهل مجلس در باره وی پرسش نمود، گفتند: او دانشمندی بزرگ از دانشمندان تازی است که وی را محمد بن الحسن الحر العاملی می‌خوانند. شاه که هرگز کسی را این گونه بی پروا در برابر خویش ندیده بود، به او رو کرد و گفت: تفاوت میان حر و خر چقدر است؟ وی فورا پاسخ داد یک متکا (بالش). شاه از بی پروایی و حاضرجوابی او شگفت زده شد.
توجه به زمانه خویش
ایشان، رساله‌ای در باره کشیدن توتون نوشته که حاکی از توجه وی به مسائل زمانه خویش است.
اساتید
حضرت آیت الله مرعشی نجفی نام علما و دانشمندانی كه شیخ حُرّ در محضر آنان زانوی ادب زده و در دروس مختلف از آنان كسب فیض نموده یا مفتخر به گرفتن اجازه نقل روایت شده است در مقدمه كتاب اثبات الهداة به رشته تحریر درآورده است؛ كه عبارت اند از:
۱. علامه شیخ حسن حر عاملی (پدر بزرگوارش) كه در محضر او درس خوانده و از او روایت نقل كرده است.
۲. علامه شیح محمد حُرّ (عموی او) علاوه بر درس فراگیری، از او روایت نقل می‌كند.
۳. علامه شیخ عبدالسلام (جد مادری).
۴. علامه شیخ علی فرزند محمود مشغری عاملی.
۵. علامه شیخ زین الدین فرزند محمد بن حسن فرزند شهید ثانی.
۶. علامه شیخ حسین فرزند حسن بن ظهیر الدین عاملی ظهیری.
۷. علامه سید حسن حسینی عاملی.
۸. علامه شیخ عبدالله فوشی حر.
۹. علامه مجلسی (ره) كه مشهورترین و بزرگترین استادان شیخ حُرّ عاملی بوده است. شیخ حُرّ در موارد زیادی در كتاب امل الآمل تصریح كرده كه از مرحوم مجلسی حدیث نقل كرده است.
۱۰. فیض کاشانی (ره) .
۱۱. علامه مولی محمد طاهر فرزند محمد حسن شیرازی نجفی.
۱۲. علامه شیخ علی مؤلف «الدر المنثور» از نوادگان شهید ثانی.
۱۳. علامه سید علی فرزند علی موسی عاملی.
۱۴. علامه محقق آقا حسین خوانساری، شارح كتاب دروس.
۱۵. علامه سید هاشم بحرانی، صاحب تفسیر البرهان.
۱۶. علامه مولا محمد کاشانی مقیم قم.
کسب اجازه روایت
حرّ عاملی، علاوه بر ظهیری، از کسان بسیاری اجازه روایت داشته است، از جمله از علی بن محمود عاملی ، که طریق اتصال روایی حرّعاملی به برخی عالمان جبل‌عامل بوده‌است. [۴۹]و محمدباقر مجلسی ، که به یکدیگر اجازه روایت داده‌اند [۵۰][۵۱] حرّعاملی در وسائل‌الشیعة [۵۲] فهرست کاملی از استادان و طرق خود در روایت آثار امامیه را ذکر کرده است. [۵۳][۵۴][۵۵][۵۶]
از نگاه بزرگان
سید علی خان مدنی
سید علی خان مدنی، شارح صحیفه سجادیه در باره ایشان می‌فرماید:
«شیخ محمد بن حسن بن علی بن محمد حر شامی عاملی، شخصیتی برجسته و دارای مقام و منزلتی علمی است که سخن، در معرفی او ناتوان است. فواید ارزشمند نوشته هایش تمام جهان را فرا گرفته و همچون ابر بارانی تمام سرزمین‌ها را از قطرات حیات بخش بارانش سیراب ساخته است. تالیفات او بر پیشانی روزگار همچون مروارید می‌درخشد و کلماتش در میان سطرها همچون گوهرهایی گران بها و کنار هم چیده شده است».
صاحب مقابس الانوار
صاحب مقابس الانوار در باره ایشان می‌فرماید: «عالم فاضل، ادیب، فقیه، محدث کامل، جمع آورنده روایات و احادیث، و مرتب کننده آن اسرار نورانی، شیخ محمد بن حسن حر عاملی مشغری طوسی که خداوند با فضل قدوسی خود با ایشان رفتار نماید...» .
علامه امینی
علامه امینی در کتاب ارزش مند «الغدیر» در باره ایشان می‌فرماید: «او مرواریدی بر تاج زمان و نقطه‌ای درخشان بر پیشانی فضیلت است. هر گاه در پی شناخت ایشان برآیی، ایشان را آگاه به هر فنی خواهی یافت. جملات مدح و ستایش در معرفی او ناتوانند. گویا او تندیس علم و دانش و ادب و تجسم فضل و کمال است. از آثار او، نگارش احادیث ائمه اهل‌بیت علیه‌السّلام در اثبات امامت و نشر فضایل و جمع آوری احکام و حکمت‌ها و مدح و ستایش آنان است و تالیفات ارزشمندش یاد او را جاودان ساخته است».
محدث قمی
محدث قمی در باره او می‌نویسد:
«محمد بن حسن بن علی مشغری، شیخ محدثان و بافضیلت‌ترین متبحران، عالم، فقیه هوشیار، محدث پارسا، ثقه جلیل القدر و سرچشمه بزرگواری‌ها و فضیلت‌ها و دارای تالیفات سودمندی است.»
دیگر بزرگان
وی در میان فقها، محدّثان و ادیبان عصر خود کاملا شناخته شده بود و کسانی چون محمد بن علی اردبیلی ، [۵۷] سیدعلی‌خان مدنی ، [۵۸] ضیاءالدین یوسف بن یحیی حسنی صنعانی [۵۹] و شیخ‌عبداللّه بن صالح سماهیجی [۶۰] وی را ستوده‌اند.
سفر‌ها
وی تا سن چهل سالگی در جبل عامل زندگی می‌کرد و در طول این مدت دو بار به سفر حج مشرف شد. حرّعاملی در ۱۰۷۳ از جبل‌عامل به عراق رفت و سپس برای زیارت امام رضا علیه‌السلام راهی ایران شد و چون مشهد را برای اقامت مناسب دید، تا آخر عمر در آنجا ماند و به تدریس و تألیف پرداخت. [۶۱]
سفر به مکه و حادثه مکه
در سال ۱۰۸۸ ق، [۶۲] ترک‌های تحت امر حکومت عثمانی عده‌ای ایرانی را به اتهام واهی آلوده کردن خانه خدا به کثافت، قتل عام کردند در حالی که شیخ حر عاملی دو روز قبل از این واقعه به شیعیان گوش زد کرده بود که اینها در پی بهانه‌ای برای کشتار شما هستند و شما از خانه‌هایتان خارج نشوید. در این واقعه وی، توسط سید موسی بن سلیمان، یکی از اشراف مکه و از سادات حسنی، نجات یافت و از طریق یمن به عراق رفت. محبی [۶۳] به این واقعه اشاره کرده، اما به اشتباه، مطالب راجع به نذر محمد بن علی حرّ عاملی را به شیخ حرّ عاملی نسبت داده هر چند در این‌که چنین حادثه‌ای برای شیخ حرّ رخ داده باشد، تردید است. حسنی صنعانی [۶۴] ــ که منبع محبی در شرح حال حرّعاملی بوده ــ ماجرای نذر را در شرح حال محمد بن علی حرّعاملی آورده است.
سفر به عراق و اصفهان
حرّعاملی در مدت اقامتش در ایران، دو بار برای زیارت عتبات به عراق سفر کرد. [۶۵] یک بار نیز به اصفهان رفت و در همان سفر علامه مجلسی را ملاقات کرد و از او اجازه روایت گرفت. [۶۶]
بازگشت به مشهد
هنگامی که وی به مشهد بازگشت، از طرف شاه ایران منصوب به مقام «قاضی القضاتی» و شیخ‌الاسلامی خراسان گردید، گرچه از پذیرش آن خودداری می‌کرد. [۶۷][۶۸] و بعد از مدت کوتاهی از علمای بزرگ آن سامان گشت. او در مشهد مقدس جلسه درس و بحث تشکیل داده و شاگردان و علمای فراوانی را تربیت نمود. مجلس درس او مملو از طلاب مخلص و کوشا در طلب علوم آل البیت علیه‌السّلام بود. وی در آن شهر مقدس تالیفات ارزشمندی را نیز به نگارش درآورده است.
اقامه نماز جماعت
او به اقامه نماز جماعت نیز می‌پرداخت، اما توان برگزاری نماز جمعه را که قائل به وجوب آن بود نداشت، چرا که امام جمعه منصوب را نامناسب و موظف از سوی جائر می‌دانست و، از سوی دیگر به دلیل کهولت سن برایش امکان‌پذیر نبود که خود نماز را در مکانی دیگر با فاصله یک فرسخ، به جاآورد. [۶۹]
وفات
برادر شیخ حر عاملی در کتاب «الدر المسلوک» در باره وفات ایشان می‌فرماید: «در روز ۲۱ رمضان سال ۱۱۰۴ ق، غروب خورشید فضیلت و علم و دانش و ماه درخشان علم و عمل و عبادت، شیخ الاسلام و المسلمین، جانشین فقها و روات شیعه، سخن گوی هدایت امت و حیات شریعت، راست‌گو در روایات و نقل معجزات وسائل الشیعة، امام خطیب و شاعر ادیب، بنده حقیقی پروردگار بزرگ و بلند مرتبه، شیخ ابو جعفر محمد بن حسن حر عاملی واقع شد.
او سفر کرده به سوی رحمت خدایش در جوار هشتمین امام شیعیان علی بن موسی الرضا علیه‌السّلام است.
او برادر بزرگ من بود و من در مسجد زیر گنبد در کنار منبر بر او نماز خواندم و او را در ایوان حجره‌ای در صحن روضه در کنار مدرسه میرزا جعفر دفن نمودیم. او ۷۲ سال سن داشت.» [۷۰][۷۱][۷۲] در سال‌های اخیر مقبره‌ای برای او ساخته‌اند و یکی از بست‌های پیرامون حرم رضوی که در جهت قبر او قرار دارد، «بست شیخ حرّ» نامیده شده است.
فرزندان
شیخ‌حرّ چهار پسر به نامهای محمدرضا، حسن، احمد، محمود و دختری داشت که به امّ سید صالح مشهور بود و همسر شاگرد حرّعاملی، سیدمحمد بن ابراهیم شرف‌الدین، (نیای مادری سید حسن صدر ) بود. [۷۳][۷۴][۷۵][۷۶]
از محمدرضا، همچون پدرش، به عنوان فقیه و محدّثی اخباری یاد شده است. از جمله آثار او تدوین مجموعه‌ای از اشعار شیخ‌بهایی بوده است. [۷۷][۷۸] وی در ۱۱۱۰ درگذشت و در کنار پدرش به خاک سپرده شد. [۷۹]
برادران حرّعاملی
برادر کوچک‌تر حرّ، احمد بن حسن، نیز از عالمان امامی بود و به تاریخ‌نگاری علاقه خاص داشت. وی کتابی در تفسیر قرآن، دو اثر تاریخی، حاشیه‌ای بر المختصر النافع و چند اثر دیگر تألیف کرده است. [۸۰] کتاب الدُّرالمَسْلوک فی أخبار الأنبیاء و الأوصیاء و الخلفاء و الملوک او تاریخ عمومی است که در آن به ذکر حوادث تا سال ۱۸۰۶ پرداخته [۸۱][۸۲] و در پایان، اطلاعاتی درباره خود، مانند سفر به عتبات در ۱۰۷۰، سفر حج در ۱۰۷۱ و مجاورت در مشهد در ۱۰۸۴ ذکر کرده است. وی در این بخش از کتاب خود اشاره کرده که در ۱۰۸۴ که وی در مشهد سکونت گزیده بود، زلزله‌ای رخ داد که به ویرانی گنبد حرم و دو مناره مسجدجامع انجامید و به فرمان شاه‌سلیمان صفوی، بار دیگر بناهای ویران شده، بازسازی شد. وی بعد از درگذشت برادرش، شیخ حرّ، شیخ‌الاسلام مشهد شد. در ۱۱۱۵ شاه‌سلطان حسین او را به اصفهان فراخواند. در ۱۱۲۰ فرزندش صالح به دنیا آمد. پس از این تاریخ اطلاع دیگری از او در دست نیست. [۸۳]
دیگر برادر حرّعاملی، شیخ زین‌العابدین، نیز از عالمان امامی بوده و شعر نیز می‌سروده است. شرحی با عنوان المناسک المَرویة فی شرح الإثنَیْ عشریة الحَجّیة بر رساله حج شیخ‌بهایی و اثری در تاریخ به زبان فارسی نوشته است. وی در هنگام بازگشت از سفر حج، در ۱۰۷۸ در صنعا درگذشت. [۸۴] دیگر برادر حرّ، شیخ‌علی، نیز عالمی فاضل بود که نزد پدرش و شیخ‌حرّ تحصیل کرد. وی در ۱۰۷۸ درگذشت. [۸۵][۸۶]
شاگردان
مجلس درس حرّعاملی بسیار پررونق بود. او شاگردان بسیاری، خاصه در دوران اقامت در مشهد، پرورش داد. [۸۷][۸۸] از جمله شاگردان و کسانی که از حرّ اجازه روایت داشتند، این اشخاص بودند: دو فرزندش، محمدرضا و حسن؛ سیدمحمدصالح بن محمدباقر رضوی [۸۹] محمدفاضل بن محمدمهدی مشهدی [۹۰] نورالدین جزایری [۹۱] محمود بن عبدالسلام بحرانی؛ محمدصالح قزوینی؛ و محدّث پرکار، مهذب‌الدین احمد بن عبدالرضا بصری [۹۲][۹۳] (برای دیگر شاگردان او به این منابع رجوع کنید [۹۴][۹۵][۹۶] [۹۷] ).
از شمار بسیار شاگردان و آنان كه از شیخ حر روایت نقل كرده‌اند می‌توان به افراد ذیل اشاره كرد:
۱. شیخ مصطفی حویزی فرزند عبدالواحد بن سیار حویزی.
۲. سید محمد حسینی أعرجی فرزند محمد باقر.
۳. سید محمد فرزند محمد بدیع رضوی.
۴. سید محمد موسوی عاملی فرزند بن علی بن محیی الدین.
۵. مولا محمد تقی عبدالوهاب استرآبادی مشهدی (متوفی ۱۰۵۸ ه. ق.).
۶. مولا محمد تقی دهخوار قانی قزوینی.
۷. سید محمد بن احمد حسینی گیلانی.
۸. مولا حسن بن محمد طاهر قزوینی طالقانی.
۹. محدث مولا محمد صالح هروی.
۱۰. حاج محمود میمندی.
۱۱. علامه محمد باقر مجلسی (صاحب بحار الانوار).
۱۲. شیخ ابوالحسن بن محمد النباطی العاملی.
۱۳. سید محمد بن زین العابدین موسوی عاملی.
آثار
حرّعاملی در تبویب کتاب‌های خود شیوه‌ای خاص داشته و بیشتر آثارش را در دوازده باب سامان داده است. [۹۸][۹۹] وی در بسط آرای اخباریان سهم مهمی داشته و آثار متعددی در دفاع از این جریان فقهی تألیف کرده است. [۱۰۰][۱۰۱][۱۰۲]
تفصیل وسائل الشیعة
مهم‌ترین و مشهورترین اثر حرّ، یعنی تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة ، که از مهم‌ترین کتاب‌های حدیثی متأخر شیعه و پرمراجعه‌ترین منبع حدیثی فقهی نزد عالمان امامیه است، متأثر از چنین رویکردی گاشته شده است. [۱۰۳]
هدایة الأمة الی أحکام الأئمة
وی بعدها، با حذف اسانید و مکررات وسائل‌الشیعة، کتاب هدایة الأمة الی أحکام الأئمة را تألیف کرد. [۱۰۴][۱۰۵]
تحریر وسائل‌الشیعة
از جمله آثار شیخ‌حرّ در تبیین آرای اخباریان، تحریر وسائل‌الشیعة و تحبیر مسائل‌الشریعة (تألیف در ۱۰۹۸) است که شرحی ناتمام بر وسائل‌الشیعة و از آثار متأخر دوران حیات اوست؛ جواب رسالة فی الاجتهاد، که در ضمن کتاب الفوائد الطوسیة [۱۰۶] چاپ شده است و نیز بخش‌های پایانی وسائل‌الشیعة از همین مقوله است. وی در تحریر، از استدلال‌های استرآبادی در فوائدالمدنیة نیز بهره برده است. [۱۰۷][۱۰۸][۱۰۹] بحرانی [۱۱۰] اشاره کرده که بحث از عدم جواز همسری هم‌زمان با دو سیده از نسل حضرت فاطمه سلام‌اللّه علیها، از زمان شیخ‌حرّ که روایت‌های دالّ بر این موضوع را در یک باب گرد آورده، رواج یافته است [۱۱۱] موضوعی که بعدها یکی از شاخص‌های اخباری‌گری و از مسائل مورد منازعه میان اخباریان و اصولیان شد. [۱۱۲][۱۱۳][۱۱۴]
الجواهر السَنیة
کتاب الجواهر السَنیة فی الاحادیث القدسیة ــ که به تصریح خود وی نخستین کتاب شیعی در گردآوری احادیث قدسی و اولین کتاب خود او بوده است ــ دیگر اثر حدیثی اوست که نسخه‌های خطی متعدد آن حکایت از تداول آن دارد. [۱۱۵][۱۱۶]
رساله‌های متعدد
حرّ عاملی به مسائل زمانه خود توجه فراوانی داشته و بسیاری از نگاشته‌های او پاسخ به مشکلات فکری و مباحث فقهی متداول عصر وی بوده است. جدّی شدن برخورد با صوفیان در روزگار شاه سلیمان اول صفوی و لزوم نوشتن رساله‌هایی در نقد آنان، سبب نگارش رساله‌های متعدد شد، [۱۱۷][۱۱۸][۱۱۹][۱۲۰] از جمله حرّعاملی الرسالة الاثنا عشریة فی الرد علی الصوفیة را تألیف کرد. [۱۲۱][۱۲۲] مطرح شدن بحث غنا توسط محمدباقر سبزواری (متوفی ۱۰۹۰)، به نگارش رساله‌های متعددی در رد یا تأیید نظر سبزواری انجامید [۱۲۳][۱۲۴] و حرّعاملی نیز در این‌باره رسالة فی‌الغناء را نگاشت [۱۲۵] و در آثار دیگر خود نیز به بحث درباره این مسئله پرداخت، از جمله در فایده بیست‌وهفتم کتاب الفوائدالطوسیة [۱۲۶] و باب دهم الرسالة الاثنا عشریة. [۱۲۷] وی در رسالة فی‌الغناء، بدون اشاره به نام محقق سبزواری و فیض کاشانی ، به رد آرای آن دو پرداخته است. این رساله براساس تنها نسخه خطی شناخته شده آن در کتاب غناء، موسیقی [۱۲۸] منتشر شده است.
پس از آنکه تاجران پرتغالی توتون را به ایران وارد کردند، بحث از استعمال آن، به عنوان مسئله فقهی مستحدَثه، مطرح شد و فقها در این‌باره رساله‌هایی نوشتند. [۱۲۹][۱۳۰] حرّعاملی نیز براساس مبنای اخباریان در شبهات تحریمی، رسالة فی حرمة شرب‌التتن را در جایز نبودن استعمال توتون نگاشت. رساله او در حقیقت تلخیص نگاشته‌ای از شیخ علی‌نقی کمره‌ای است (متوفی ۱۰۶۰) که شیخ حرّ مطالبی بر آن افزوده است. [۱۳۱] مهدی لاجوردی حسینی و محمد درودی [۱۳۲] و جعفریان [۱۳۳] متن این رساله را منتشر کرده‌اند.
حرّعاملی رساله‌ای نیز درباره نام امام عصر تألیف کرده است با عنوان کشف التعمیة فی حکم التسمیة، در نقد کتاب شرعیة التسمیة از میرداماد، که کسان دیگری نیز بر آن ایراد گرفته‌اند. [۱۳۴] در مسئله نماز جمعه ، حرّعاملی از قائلان به وجوب تعیینی بوده [۱۳۵][۱۳۶] و در رسالة الجمعة، ضمن دفاع از وجوب تعیینی، احتمالاً به ایرادات تند میرحسین کرکی (متوفی ۱۰۰۱) بر فتوای شهید ثانی مبنی بر وجوب تعیینی نماز جمعه، سخن گفته است. [۱۳۷] متن این رساله در ضمن الفوائد الطوسیة ــ که شیخ‌حرّ در آن بیشتر به حل مشکلات حدیثی و دشواری‌های فهم برخی احادیث پرداخته ــ آمده اما در چاپ الفوائدالطوسیة، این رساله از قلم افتاده است. [۱۳۸][۱۳۹][۱۴۰] همچنین حرّعاملی در کتاب الفوائد الطوسیة به مسائل دیگری نیز پرداخته است، از جمله به مسئله تعیین قبله ، [۱۴۱] که از زمان محقق کرکی (متوفی ۹۴۰) اختلافاتی پدید آورده بود. [۱۴۲][۱۴۳][۱۴۴][۱۴۵]
الفصول المهمة
کتاب دیگر او، الفصول المهمة فی اصول الأئمة است. شیخ حرّ بعد از نگارش کتاب وسائل‌الشیعه که در آن احادیث فقهی را گردآوری کرده بود، در این کتاب به گردآوری احادیث در مسائل اعتقادی، اصول فقه و مسائل دیگر پرداخته است. وی در این اثر در پنج بخش، نخست بخش اصول اعتقادی در یکصد و بیست باب احادیث وارده در باب عقل ، خدا ، نبوت ، امامت و مسائل دیگر اعتقادی را گردآوری کرده است. در بخش دوم که به بحث اصول فقه اختصاص یافته، در هشتاد و شش باب، روایات ناظر به مباحث اصول فقه چون حجیت خبر و شیوه نقل و اخذ آن، جمع بین روایات و دیگر مباحث اصول تنظیم کرده است. در سه بخش دیگر کتاب، وی فصلی را به ذکر کلیات ابواب فقه ، احادیث طبی و آخرین فصل کتاب را با عنوان نوادر به روایات مربوط به مسائل مختلف دیگر اختصاص داده است. این کتاب چندین‌بار به چاپ رسیده است. [۱۴۶]
إثبات الهُداة
وی اثری مفصّل با عنوان إثبات الهُداة بالنصوص و المعجزات تألیف کرده که در شرح حال و اثبات امامت و بیان معجزات معصومان علیهم‌السلام، و مشتمل بر بیست هزار حدیث با هفتاد هزار سند است. او در کتاب به منابع فراوانی که از آن‌ها بهره گرفته، اشاره کرده و در مقدمه کتاب، از نبود اثری جامع در بیان نصوص دالّ بر امامت امامان دوازده گانه و بیان معجزات آن‌ها که خواننده را از مراجعه به کتاب‌های مختلف و صرف وقت فراوان برای یافتن روایات چنین موضوعاتی بی‌نیاز کند، سخن گفته است؛ وی از همین‌رو، تصمیم به گردآوری تمام این اخبار در کتاب حاضر گرفته است. شیخ‌حرّ در ادامه خاطرنشان کرده که احادیث متواتر ناظر به موضوع مورد بحث را از کتاب‌های اهل سنّت نیز نقل کرده است. [۱۴۷] پیش از آغاز بحث، شیخ‌حرّ، بحث نسبتآ مفصّلی درباره دلایل وجوب نبوت و امامت ارائه کرده [۱۴۸] و سپس فهرست کتاب‌هایی را که در تألیف این اثر از آن‌ها بهره جسته آورده است، [۱۴۹] سپس در بخش‌های دیگر کتاب، مطالب مربوط به هر بخش را با ذکر منبع خود از منابع تألیف کتاب، نقل کرده است. [۱۵۰][۱۵۱]
الایقاظ من الهَجْعَة
حرّعاملی، در الایقاظ من الهَجْعَة بالبرهان علی الرِجعة ، با آوردن بیش از ۶۴ آیه و ۶۰۰ حدیث برای اثبات رجعت ، به این موضوع پرداخته است. [۱۵۲] شیخ حرّ این کتاب را در دوازده فصل تنظیم کرده و به تفصیل تمام روایات ناظر به بحث رجعت را از متون مختلف حدیثی امامیه گردآوری کرده است. این کتاب با تصحیح سیدهاشم رسولی محلاتی و ترجمه احمد جنتی (تهران ۱۳۶۲ش) به چاپ رسیده است.
امل الآمل
امل الآمل فی علماء جبل عامل ، کتابی است در شرح حال عالمان شیعه جبل‌عامل و دیگر سرزمین‌ها. تعلیقات و تکمله‌های متعددی بر این کتاب نوشته شده است. [۱۵۳][۱۵۴]
الصحیفة السجادیة الثانیة
وی در الصحیفة السجادیة الثانیة ، دعاهای دیگری را که از امام سجاد در منابع امامیه نقل شده اما در صحیفه سجادیه ذکر نشده، گردآوری کرده است. این کتاب بارها به چاپ رسیده و نسخه‌های خطی متعددی از آن موجود است. [۱۵۵][۱۵۶][۱۵۷]
دیوان حرّعاملی
حرّعاملی شعر نیز می‌سروده که بیشتر آن‌ها در دیوانش (مشتمل بر بیش از بیست هزار بیت و بیشتر در مدح پیامبر اکرم و امامان علیهم‌السلام) مضبوط است. نسخه‌ای از دیوان او به خط مؤلف در کتابخانه ملی ملک و نسخه‌ای در کتابخانه آیت‌اللّه حکیم در نجف باقی است [۱۵۸] که احتمالا اثری جز تاریخ الأئمة المعصومین علیهم‌السلام (یا ارجوزة فی تواریخ المعصومین علیهم‌السلام و النظام فی تواریخ المعصومین علیهم‌السلام) است که در چندین نسخه باقی‌مانده است. [۱۵۹][۱۶۰][۱۶۱] باتوجه به این‌که حرّعاملی [۱۶۲] در شرح‌حال استادش، شیخ زین‌الدین بن محمد بن حسن ، درباره از میان رفتن اشعار خود سخن گفته، احتمالاً دیوان وی تنها مشتمل بر اشعار او در هنگام اقامتش در ایران است و مجموعه اشعاری که در جبل‌عامل سروده، اثر دیگری است. أسعد طیب بخشی از دیوان وی (با نام تخمیس لامیة العجم) را منتشر کرده است.
منظومه تعلیمی
حرّعاملی چندین منظومه تعلیمی مانند منظومه در ارث ، زکات ، هندسه [۱۶۳][۱۶۴] و تاریخ پیامبر و ائمه علیهم‌السلام [۱۶۵] و غدیریه و اشعار فراوانی در رثای برخی معاصران خود سروده است (برای نمونه‌ای از اشعار وی به این منابع رجوع کنید. [۱۶۶][۱۶۷][۱۶۸][۱۶۹][۱۷۰][۱۷۱][۱۷۲][۱۷۳][۱۷۴][۱۷۵] وی با برخی معاصران و همدرسان خود مکاتبات منظوم و منثور داشته و برخی از مکاتباتش با سید جمال‌الدین عاملی را در امل‌الآمل [۱۷۶] نقل کرده است.
مجموعه مقالات
هیئت علمای جبل‌عامل در ۲۰ صفر ۱۴۱۹/ ۲۶ خرداد ۱۳۷۷ مراسمی، با حضور عده‌ای از محققان، در بزرگداشت شیخ‌حرّ برگزار کرد که مجموعه مقالات آن با عنوان الحر العاملی در ۱۴۲۰/ ۱۳۷۸ش در بیروت منتشر شد.
سایر آثار
۱. خلق الکافر
۲. بدایة الهدایة
۳. تعلیقه‌ای بر کتاب مزار تألیف علامه نسب شناس مرحوم سید شرف الدین علی حسینی مرعشی حائری (متوفای ۱۳۱۶ ق).
۴. اجازات: در بردارنده انبوه اجازه‌های پیشینیان است.
۵. نزهه الاسماع فی الاجماع: اقسام و احكام اجماع در آن بیان شده است.
۶. كتابی در رجال.
۷. كتابی در احوال اصحاب شایسته و ستایش شده پیامبر و ائمه ـ علیهم السّلام ـ.
۸. كتابی درباره منزه بودن امامان معصوم از فراموشی و سهو.
۹. كتابی در ردّ نظرات اهل سنت.
۱۰. وصیت به پسرش علامه شیخ محمد رضا (به شیوه کشف المحجه علامه سید بن طاووس ).
۱۱. كتابی پیرامون زیارتگاهها و زیاتنامه‌ها.
۱۲. كتابی در اخلاق: كتاب طهارة الاعراق ابن مسکویه را شرح داده و روایاتی كه از ائمه اطهار وارد شده بر آن افزوده است.
۱۳. كتاب در ابطال مسأله عمومیت داشتن «حدیث منزلت».
۱۴. دیوان امام زین العابدین ـ علیه السّلام ـ كه اشعار امام را گردآوری و به ترتیب حروف تنظیم كرده است (در بمبئی چاپ شده است).
۱۵. حاشیه بر كتاب کافی مرحوم کلینی.
۱۶. حاشیه بركتاب «من لایحضره الفقیه» مرحوم شیخ صدوق.
۱۷. حاشیه بر كتاب تهذیب شیخ طوسی (ره).
۱۸. حاشیه بر استبصار شیخ طوسی (ره).
۱۹. رساله‌ای در مناظره خود با بعضی از علمای اهل سنت در سفر حج.
۲۰. خاتمة الوسائل
فهرست منابع
(۱) آقابزرگ طهرانی.
(۲) محمد بن علی اردبیلی، جامع‌الرواة و ازاحة الاشتباهات عن‌الطرق و الاسناد، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۳) عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض‌العلماء و حیاض الفضلاء، چاپ احمدحسینی، قم ۱۴۰۱ـ.
(۴) امین.
(۵) یوسف بن احمد بحرانی، الحدائق‌الناضرة فی احکام العترةالطاهرة، قم ۱۳۶۳ـ۱۳۶۷ش،.
(۶) یوسف بن احمد بحرانی، لؤلؤةالبحرین، چاپ محمدصادق بحرالعلوم، قم.
(۷) احمد بن عبدالرضا بصری، فائق‌المقال فی‌الحدیث و الرجال، چاپ محمود نظری، تهران ۱۳۸۱ش.
(۸) عبداللّه بن نورالدین جزایری، الاجازةالکبیرة، چاپ محمد سمامی‌حائری، قم ۱۴۰۹.
(۹) رسول جعفریان، صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست، قم ۱۳۷۹ش.
(۱۰) عبدالمجید حرّ، معالم الادب العاملی: من بدایة القرن‌الرابع الهجری/ العاشر المیلادی حتی نهایة القرن الثانی عشرالهجری/ الثامن عشر المیلادی، بیروت ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
(۱۱) محمد بن حسن حرّعاملی، اثبات الهداة بالنصوص و المعجزات، چاپ هاشم رسولی محلاتی، ج ۱، با شرح و ترجمه فارسی محمد نصرالهی، تهران.
(۱۲) محمد بن حسن حرّعاملی، اجازةالحرّ العاملی، چاپ قیس عطّار، علوم‌الحدیث، ش ۱۹ (محرّم ـ جمادی‌الآخره ۱۴۲۷).
(۱۳) محمد بن حسن حرّعاملی، امل‌الآمل، چاپ احمدحسینی، بغداد (۱۹۶۵)، چاپ افست قم ۱۳۶۲ش.
(۱۴) محمد بن حسن حرّعاملی، تحریر وسائل الشیعة و تحبیر مسائل‌الشّریعة، (قم) ۱۴۲۲.
(۱۵) محمد بن حسن حرّعاملی، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل‌الشریعة، قم ۱۴۰۹ـ۱۴۱۲.
(۱۶) محمد بن حسن حرّعاملی، رسالة فی‌الغناء، چاپ رضا مختاری، در غنا، موسیقی، به کوشش رضا مختاری و محسن صادقی، ج ۱، قم ۱۳۷۶ش.
(۱۷) محمد بن حسن حرّعاملی، الفوائد الطوسیة، چاپ مهدی لاجوردی حسینی و محمد درودی، قم ۱۴۰۳.
(۱۸) یوسف بن یحیی حسنی صنعانی، نَسمَة السَّحَر بذکر مَن تشیع و شَعر، چاپ کامل سلمان جبّوری، بیروت ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
(۱۹) احمد حسینی اشکوری، التراث العربی فی خزانة مخطوطات مکتبة آیةاللّه العظمی المرعشی النجفی، قم ۱۴۱۴.
(۲۰) محمدحسین حکیم، نسخه‌های خطی شروح و ترجمه‌های صحیفه سجادیه، قم ۱۳۸۲ش.
(۲۱) حامد خفاف، «الشیخ محمدبن‌الحسن الحرّالعاملی: نظرة علی تراثةالهندسی»، در سلسله مؤتمرات هیئة علماء جبل عامل، مؤتمرالاول: الحرّالعاملی (۲۰ صفر ۱۴۱۹ه)، بیروت: دارالثقلین، ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
(۲۲) خوانساری.
(۲۳) عبداللّه بن صالح سماهیجی، الاجازةالکبیرة الی‌الشیخ ناصرالجارودی القطیفی، چاپ مهدی عوازم قطیفی، (قم) ۱۴۱۹.
(۲۴) سمعانی.
(۲۵) حسن صدر، تکملة امل‌الآمل، چاپ حسین علی محفوظ، عبدالکریم دباغ، و عدنان دباغ، بیروت ۱۴۲۹/۲۰۰۸.
(۲۶) حسن طارمی‌راد، علامه مجلسی، تهران ۱۳۷۵ش.
(۲۷) محمد آصف فکرت، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، مشهد ۱۳۶۹ش.
(۲۸) کیومرث قرقلو، «برداشت‌های صوفیان از قدرت فقها در ایران اواخر سده ۱۱/:۱۷ تصویر ملامحمدطاهر قمی در دو رساله جدلی صوفیانه»، فصلنامه مطالعات تاریخی ضمیمه مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد، ش ۵ـ۶ (پاییز ـ زمستان ۱۳۸۳).
(۲۹) عباس قمی، حماسه کربلا، ترجمه ابوالحسن شعرانی، چاپ حسن اردشیری لاجیمی، قم ۱۳۸۴ش.
(۳۰) عباس قمی، الفوائد الرضویة فی احوال علماء المذهب الجعفریة، چاپ ناصر باقری بیدهندی، ج ۲، قم ۱۳۸۵ش.
(۳۱) مجلسی، بحار الانوار.
(۳۲) محمدامین بن فضل‌اللّه محبی، خلاصة الاثر فی اعیان القرن الحادی‌عشر، بیروت: دارصادر.
(۳۳) محمدامین بن فضل‌اللّه محبی، نفحةالریحانة و رشحة طلاءالحانة، چاپ عبدالفتاح محمدحلو، (قاهره) ۱۳۸۷ـ۱۳۹۱/ ۱۹۶۷ـ۱۹۷۱.
(۳۴) حسین مدرسی طباطبائی، مقدمه‌ای بر فقه شیعه: کلیات و کتابشناسی، ترجمه محمد آصف فکرت، مشهد ۱۳۶۸ش.
(۳۵) علی‌خان بن احمد مدنی، سلافةالعصر فی محاسن الشعراء بکل مصر، مصر ۱۳۲۴، چاپ افست تهران.
(۳۶) محمود مدنی بجستانی، فرهنگ کتب حدیثی شیعه، تهران ۱۳۸۵ش.
(۳۷) شهاب‌الدین مرعشی نجفی، الاجازةالکبیرة، او، الطریق و المَحَجَّة لثمرةالمُهْجَة، اعداد و تنظیم محمد سمامی‌حائری، قم ۱۴۱۴.
(۳۸) موسوعة طبقات الفقهاء، اشراف جعفر سبحانی، قم: مؤسسة الامام‌الصادق، ۱۴۱۸ـ۱۴۲۴.
(۳۹) جعفر مهاجر، جبل عامل بین‌الشّهیدین: الحرکة الفکریة فی جبل عامل فی قرنین من اواسط‌القرن الثامن للهجرة/ الرابع عشر للمیلاد حتی اواسط القرن‌العاشر/ السادس عشر، دمشق ۲۰۰۵.
(۴۰) جعفر مهاجر، الهجرةالعاملیة الی ایران فی‌العصر الصفوی: اسبابهاالتاریخیة و نتائجها الثقافیة و السیاسیة، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۸۹.
(۴۱) مهدی ولائی، فهرست کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، تحقیق و بازنگاری از محمدرضا رضاپور، مشهد ۱۳۷۹ش.
(۴۲) یاقوت حموی.
(۴۳) علی مروّه، التشیع بین جبل عامل و ایران، لندن ۱۹۸۷.
عناوین مرتبط
الفصول المهمة فی اصول الائمة (کتاب)
جهاد النفس وسائل الشیعه (افراسیابی)
آداب معاشرت از دیدگاه معصومان (کتاب)
اثبات الهداة بالنصوص و المعجزات (کتاب)
هدایة الامة (کتاب)
الایقاظ من الهجعة بالبرهان علی الرجعة (کتاب)
پانویس
۱.محمد بن حسن حرّعاملی، امل‌الآمل، قسم ۱، ص ۱۴۱۱۵۴،چاپ احمدحسینی، بغداد (۱۹۶۵)، چاپ افست قم ۱۳۶۲ش.
۲.محمد بن حسن حرّعاملی، امل‌الآمل، قسم ۱، ص ۳۲، چاپ احمدحسینی، بغداد (۱۹۶۵)، چاپ افست قم ۱۳۶۲ش.
۳.محمد بن حسن حرّعاملی، امل‌الآمل، قسم ۱، ص ۶۶۶۷، چاپ احمدحسینی، بغداد (۱۹۶۵)، چاپ افست قم ۱۳۶۲ش.
۴.محمد بن حسن حرّعاملی، امل‌الآمل، قسم ۱، ص ۷۸، چاپ احمدحسینی، بغداد (۱۹۶۵)، چاپ افست قم ۱۳۶۲ش.
۵.محمدامین بن فضل‌اللّه محبی، خلاصة الاثر فی اعیان القرن الحادی‌عشر، ج۳، ص۴۳۲ـ ۴۳۵، بیروت: دارصادر.
۶.عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض‌العلماء و حیاض الفضلاء، ج۵، ص۶۲ـ۷۵، چاپ احمدحسینی، قم ۱۴۰۱ـ.
۷.یوسف بن احمد بحرانی، لؤلؤةالبحرین، ج۱، ص۷۶ـ ۸۰، چاپ محمدصادق بحرالعلوم، قم.
۸.خوانساری، ج۷، ص۹۶ـ ۱۰۴.
۹.علی‌خان بن احمد مدنی، سلافةالعصر فی محاسن الشعراء بکل مصر، ج۱، ص۳۵۹ـ ۳۶۰، مصر ۱۳۲۴، چاپ افست تهران.
۱۰.محمد بن حسن حرّعاملی، امل‌الآمل، قسم ۱، ص ۱۴۱، چاپ احمدحسینی، بغداد (۱۹۶۵)، چاپ افست قم ۱۳۶۲ش.
۱۱.عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض‌العلماء و حیاض الفضلاء، ج۵، ص۶۳، چاپ احمدحسینی، قم ۱۴۰۱ـ.
۱۲.درباره روستای مذکور رجوع کنید به، سمعانی، ج۵، ص۳۰۵.
۱۳.یاقوت حموی، ذیل «مشغر».
۱۴.عباس قمی، حماسه کربلا، ترجمه ابوالحسن شعرانی، احمد بن الحسن در الدُّرالمَسْلوک، ج۱، ص۲۴۲، (به نقل از برادر شیخ حرّ عاملی)، چاپ حسن اردشیری لاجیمی، قم ۱۳۸۴ش.
۱۵.امین، ج۲، ص۴۹۴.
۱۶.عباس قمی، الفوائد الرضویة فی احوال علماء المذهب الجعفریة، ج۲، ص۷۵۶، چاپ ناصر باقری بیدهندی، ج ۲، قم ۱۳۸۵ش.
۱۷.امین، ج۲، ص۴۹۴.
۱۸.علی مروّه، التشیع بین جبل عامل و ایران، ج۱، ص۹۰، لندن ۱۹۸۷.
۱۹.خوانساری، ج۷، ص۱۰۴.
۲۰.حسن صدر، تکملة امل‌الآمل، ج۱، ص۲۲۲، چاپ حسین علی محفوظ، عبدالکریم دباغ، و عدنان دباغ، بیروت ۱۴۲۹/۲۰۰۸.
۲۱.برای متن اجازه رجوع کنید به، مجلسی، بحار الانوار، ج۱۰۵، ص۵۴۵۷،
۲۲.جعفر مهاجر، جبل عامل بین‌الشّهیدین: الحرکة الفکریة فی جبل عامل فی قرنین من اواسط‌القرن الثامن للهجرة/ الرابع عشر للمیلاد حتی اواسط القرن‌العاشر/ السادس عشر، ج۱، ص۲۳۲، دمشق ۲۰۰۵.
۲۳.محمد بن حسن حرّعاملی، امل‌الآمل، قسم ۱، ص ۱۵۴، چاپ احمدحسینی، بغداد (۱۹۶۵)، چاپ افست قم ۱۳۶۲ش.
۲۴.جعفر مهاجر، جبل عامل بین‌الشّهیدین: الحرکة الفکریة فی جبل عامل فی قرنین من اواسط‌القرن الثامن للهجرة/ الرابع عشر للمیلاد حتی اواسط القرن‌العاشر/ السادس عشر، ج۱، ص۲۳۲ـ۲۳۴، دمشق ۲۰۰۵.
۲۵.جعفر مهاجر، جبل عامل بین‌الشّهیدین: الحرکة الفکریة فی جبل عامل فی قرنین من اواسط‌القرن الثامن للهجرة/ الرابع عشر للمیلاد حتی اواسط القرن‌العاشر/ السادس عشر، ج۱، ص۲۳۳، دمشق ۲۰۰۵.
۲۶.جعفر مهاجر، جبل عامل بین‌الشّهیدین: الحرکة الفکریة فی جبل عامل فی قرنین من اواسط‌القرن الثامن للهجرة/ الرابع عشر للمیلاد حتی اواسط القرن‌العاشر/ السادس عشر، ج۱، ص۲۳۵، دمشق ۲۰۰۵.
۲۷.محمد بن حسن حرّعاملی، امل‌الآمل، قسم ۱، ص ۱۲۹، چاپ احمدحسینی، بغداد (۱۹۶۵)، چاپ افست قم ۱۳۶۲ش.
۲۸.محمد بن حسن حرّعاملی، امل‌الآمل، قسم ۱، ص ۱۰۷، چاپ احمدحسینی، بغداد (۱۹۶۵)، چاپ افست قم ۱۳۶۲ش.
۲۹.محمد بن حسن حرّعاملی، امل‌الآمل، قسم ۱، ص ۶۵۶۶، چاپ احمدحسینی، بغداد (۱۹۶۵)، چاپ افست قم ۱۳۶۲ش.
۳۰.امین، ج۵، ص۲۱۲.
۳۱.محمد بن حسن حرّعاملی، امل‌الآمل، قسم ۱، ص۱۷۰، چاپ احمدحسینی، بغداد (۱۹۶۵)، چاپ افست قم ۱۳۶۲ش.
۳۲.عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض‌العلماء و حیاض الفضلاء، ج۵، ص۱۳۶، چاپ احمدحسینی، قم ۱۴۰۱ـ.
۳۳.برای توضیح درباره خاندان حرّ عاملی رجوع کنید به، جعفر مهاجر، ج۱، ص۲۹ـ۴۳، الهجرةالعاملیة الی ایران فی‌العصر الصفوی: اسبابهاالتاریخیة و نتائجها الثقافیة و السیاسیة، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۸۹.
۳۴.جعفر مهاجر، جبل عامل بین‌الشّهیدین: الحرکة الفکریة فی جبل عامل فی قرنین من اواسط‌القرن الثامن للهجرة/ الرابع عشر للمیلاد حتی اواسط القرن‌العاشر/ السادس عشر، ج۱، ص۲۲۹ـ۲۴۱، دمشق ۲۰۰۵.
۳۵.جعفر مهاجر، جبل عامل بین‌الشّهیدین: الحرکة الفکریة فی جبل عامل فی قرنین من اواسط‌القرن الثامن للهجرة/ الرابع عشر للمیلاد حتی اواسط القرن‌العاشر/ السادس عشر، ج۱، ص۲۳۷ـ۲۳۸، دمشق ۲۰۰۵.
۳۶.جامع‌الرواة و ازاحة الاشتباهات عن‌الطرق و الاسناد، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۳۷.محمد بن حسن حرّعاملی، امل‌الآمل، قسم ۱، ص ۱۰۷، چاپ احمدحسینی، بغداد (۱۹۶۵)، چاپ افست قم ۱۳۶۲ش.
۳۸.محمد بن حسن حرّعاملی، امل‌الآمل، قسم ۱، ص ۱۲۵، چاپ احمدحسینی، بغداد (۱۹۶۵)، چاپ افست قم ۱۳۶۲ش.
۳۹.محمد بن حسن حرّعاملی، امل‌الآمل، قسم ۱، ص ۱۳۴، چاپ احمدحسینی، بغداد (۱۹۶۵)، چاپ افست قم ۱۳۶۲ش.
۴۰.محمد بن حسن حرّعاملی، امل‌الآمل، قسم ۱، ص ۱۴۱، چاپ احمدحسینی، بغداد (۱۹۶۵)، چاپ افست قم ۱۳۶۲ش.
۴۱.عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض‌العلماء و حیاض الفضلاء، ج۴، ص۲۵۵، چاپ احمدحسینی، قم ۱۴۰۱ـ.
۴۲.محمد بن حسن حرّعاملی، امل‌الآمل، قسم ۱، ص ۵۸۵۹، چاپ احمدحسینی، بغداد (۱۹۶۵)، چاپ افست قم ۱۳۶۲ش.
۴۳.محمد بن حسن حرّعاملی، امل‌الآمل، قسم ۱، ص ۹۲، چاپ احمدحسینی، بغداد (۱۹۶۵)، چاپ افست قم ۱۳۶۲ش.
۴۴.محمد بن حسن حرّعاملی، امل‌الآمل، قسم ۱، ص ۱۴۱۱۴۲، چاپ احمدحسینی، بغداد (۱۹۶۵)، چاپ افست قم ۱۳۶۲ش.
۴۵.محمد بن حسن حرّعاملی، امل‌الآمل، قسم ۱، ص۷۰، چاپ احمدحسینی، بغداد (۱۹۶۵)، چاپ افست قم ۱۳۶۲ش.
۴۶.مجلسی، بحار الانوار، ج۱۰۷، ص۱۰۴.
۴۷.مجلسی، بحار الانوار، ج۱۰۷، ص۱۰۹.
۴۸.محمد بن حسن حرّعاملی، امل‌الآمل، قسم ۱، ص ۱۴۲، چاپ احمدحسینی، بغداد (۱۹۶۵)، چاپ افست قم ۱۳۶۲ش.
۴۹.محمد بن حسن حرّعاملی، امل‌الآمل، قسم ۱، ص ۱۳۴، چاپ احمدحسینی، بغداد (۱۹۶۵)، چاپ افست قم ۱۳۶۲ش.
۵۰.محمد بن حسن حرّعاملی، ج۳۰ خاتمه، ص۱۷۳، (و هو آخِرُ مَنْ اَجازَلی و أَجزتُ له، )تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل‌الشریعة، قم ۱۴۰۹۱۴۱۲.
۵۱.برای متن اجازه شیخ‌حرّ به مجلسی رجوع کنید به، مجلسی، ج۱۰۷، ص۱۰۳۱۰۶، بحار الانوار.
۵۲.محمد بن حسن حرّعاملی، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل‌الشریعة، ج۳۰، ص۱۶۷۱۹۰، قم ۱۴۰۹۱۴۱۲.
۵۳.محمد بن حسن حرّعاملی، امل‌الآمل، قسم ۱، ص ۱۱۶، چاپ احمدحسینی، بغداد (۱۹۶۵)، چاپ افست قم ۱۳۶۲ش.
۵۴.محمد بن حسن حرّعاملی، امل‌الآمل، قسم ۱، ص ۱۳۹، چاپ احمدحسینی، بغداد (۱۹۶۵)، چاپ افست قم ۱۳۶۲ش.
۵۵.مجلسی، بحار الانوار، ج۱۰۷، ص۱۰۴ ۱۰۵.
۵۶.مجلسی، بحار الانوار، ج۱۰۷، ص۱۰۹ـ۱۱۱.
۵۷.محمد بن علی اردبیلی، جامع‌الرواة و ازاحة الاشتباهات عن‌الطرق و الاسناد، ج۲، ص۹۰، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۵۸.علی‌خان بن احمد مدنی، سلافةالعصر فی محاسن الشعراء بکل مصر، ج۱، ص۳۵۹، مصر ۱۳۲۴، چاپ افست تهران.
۵۹.یوسف بن یحیی حسنی صنعانی، نَسمَة السَّحَر بذکر مَن تشیع و شَعر، ج۳، ص۹۲ـ۹۳، چاپ کامل سلمان جبّوری، بیروت ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
۶۰.عبداللّه بن صالح سماهیجی، الاجازةالکبیرة الی‌الشیخ ناصرالجارودی القطیفی، ج۱، ص۱۰۳، چاپ مهدی عوازم قطیفی، (قم) ۱۴۱۹.
۶۱.عبداللّه بن صالح سماهیجی، الاجازةالکبیرة الی‌الشیخ ناصرالجارودی القطیفی، ج۱، ص۱۰۳، چاپ مهدی عوازم قطیفی، (قم) ۱۴۱۹.
۶۲.محمد بن حسن حرّعاملی، الفوائد الطوسیة،ج۱، ص۳۶۲ـ۳۶۳، (که رؤیایی از سفر سوم حج خود نقل کرده است)، چاپ مهدی لاجوردی حسینی و محمد درودی، قم ۱۴۰۳.
۶۳.محمدامین بن فضل‌اللّه محبی، خلاصة الاثر فی اعیان القرن الحادی‌عشر، ج۳، ص۴۳۲ـ ۴۳۳، بیروت: دارصادر.
۶۴.یوسف بن یحیی حسنی صنعانی، نَسمَة السَّحَر بذکر مَن تشیع و شَعر، ج۳، ص۹۰، چاپ کامل سلمان جبّوری، بیروت ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
۶۵.محمد بن حسن حرّعاملی، امل‌الآمل، قسم ۱، ص ۱۴۲، چاپ احمدحسینی، بغداد (۱۹۶۵)، چاپ افست قم ۱۳۶۲ش.
۶۶.محمد بن حسن حرّعاملی، امل‌الآمل، قسم ۱، ص ۱۴۲، چاپ احمدحسینی، بغداد (۱۹۶۵)، چاپ افست قم ۱۳۶۲ش.
۶۷.عبداللّه بن صالح سماهیجی، الاجازةالکبیرة الی‌الشیخ ناصرالجارودی القطیفی، ج۱، ص۱۰۳، چاپ مهدی عوازم قطیفی، (قم) ۱۴۱۹.
۶۸.عباس قمی، الفوائد الرضویة فی احوال علماء المذهب الجعفریة، ج۲، ص۷۵۶، چاپ ناصر باقری بیدهندی، ج ۲، قم ۱۳۸۵ش.
۶۹.عبداللّه بن صالح سماهیجی، الاجازةالکبیرة الی‌الشیخ ناصرالجارودی القطیفی، ج۱، ص۱۰۳، چاپ مهدی عوازم قطیفی، (قم) ۱۴۱۹.
۷۰.عبداللّه بن صالح سماهیجی، الاجازةالکبیرة الی‌الشیخ ناصرالجارودی القطیفی، ج۱، ص۱۰۵،(تاریخ وفات ایشان را سال۱۱۰۱می‌دانند)چاپ مهدی عوازم قطیفی، (قم) ۱۴۱۹.
۷۱.عبداللّه بن صالح سماهیجی، الاجازةالکبیرة الی‌الشیخ ناصرالجارودی القطیفی، ج۱، ص۱۰۵، چاپ مهدی عوازم قطیفی، (قم) ۱۴۱۹.
۷۲.عباس قمی، الفوائد الرضویة فی احوال علماء المذهب الجعفریة، ج۲، ص۷۵۶، به نقل از الدُّرالمَسْلوک، چاپ ناصر باقری بیدهندی، قم ۱۳۸۵ش.
۷۳.محمد بن حسن حرّعاملی، امل‌الآمل، قسم ۱، ص ۱۵۷، چاپ احمدحسینی، بغداد (۱۹۶۵)، چاپ افست قم ۱۳۶۲ش.
۷۴.محمد بن حسن حرّعاملی، اثبات الهداة بالنصوص و المعجزات، ج۱، مقدمه شهاب‌الدین مرعشی نجفی، صه، چاپ هاشم رسولی محلاتی، ج ۱، با شرح و ترجمه فارسی محمد نصرالهی، تهران.
۷۵.شهاب‌الدین مرعشی نجفی، الاجازةالکبیرة، ج۱، ص۸۳، او، الطریق و المَحَجَّة لثمرةالمُهْجَة، اعداد و تنظیم محمد سمامی‌حائری، قم ۱۴۱۴.
۷۶.حسن صدر، تکملة امل‌الآمل، ج۱، ص۳۰۲۳۰۳، چاپ حسین علی محفوظ، عبدالکریم دباغ، و عدنان دباغ، بیروت ۱۴۲۹/۲۰۰۸.
۷۷.محمد بن حسن حرّعاملی، امل‌الآمل، قسم ۱، ص ۱۵۷،چاپ احمدحسینی، بغداد (۱۹۶۵)، چاپ افست قم ۱۳۶۲ش.
۷۸.عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض‌العلماء و حیاض الفضلاء، ج۵، ص۹۰، چاپ احمدحسینی، قم ۱۴۰۱ـ.
۷۹.حسن صدر، تکملة امل‌الآمل، ج۱، ص۳۴۶ـ۳۴۷، چاپ حسین علی محفوظ، عبدالکریم دباغ، و عدنان دباغ، بیروت ۱۴۲۹/۲۰۰۸.
۸۰.محمد بن حسن حرّعاملی، امل‌الآمل، قسم ۱، ص ۳۱۳۲، چاپ احمدحسینی، بغداد (۱۹۶۵)، چاپ افست قم ۱۳۶۲ش.
۸۱.برای نسخه‌های کتاب رجوع کنید به، احمد حسینی اشکوری، ج۳، ص۹ـ۱۰، التراث العربی فی خزانة مخطوطات مکتبة آیةاللّه العظمی المرعشی النجفی، قم ۱۴۱۴.
۸۲.محمد آصف فکرت، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، ج۱، ص۲۴۴، مشهد ۱۳۶۹ش.
۸۳.آقابزرگ طهرانی، ج۸، ص۷۰ـ۷۱، به نقل از الدرالمسلوک.
۸۴.محمد بن حسن حرّعاملی، امل‌الآمل،قسم ۱، ص ۹۸۱۰۰، چاپ احمدحسینی، بغداد (۱۹۶۵)، چاپ افست قم ۱۳۶۲ش.
۸۵.محمد بن حسن حرّعاملی، امل‌الآمل، قسم ۱، ص ۱۱۸، چاپ احمدحسینی، بغداد (۱۹۶۵)، چاپ افست قم ۱۳۶۲ش.
۸۶.عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض‌العلماء و حیاض الفضلاء، ج۳، ص۴۱۰، چاپ احمدحسینی، قم ۱۴۰۱ـ.
۸۷.محمد بن حسن حرّعاملی، امل‌الآمل، قسم ۱، ص ۷۹، چاپ احمدحسینی، بغداد (۱۹۶۵)، چاپ افست قم ۱۳۶۲ش.
۸۸.یوسف بن احمد بحرانی، لؤلؤةالبحرین، ج۱، ص۵۱، چاپ محمدصادق بحرالعلوم، قم.
۸۹.برای متن اجازه رجوع کنید به، محمد بن حسن حرّعاملی، ج۱، ص۲۰۴ـ۲۴۵، اجازةالحرّ العاملی، چاپ قیس عطّار، علوم‌الحدیث، ش ۱۹ (محرّم ـ جمادی‌الآخره ۱۴۲۷).
۹۰.برای متن اجازه رجوع کنید به، مجلسی، ج۱۰۷، ص۱۰۷ ۱۲۱، بحار الانوار.
۹۱.عبداللّه بن نورالدین جزایری، الاجازةالکبیرة، ج۱، ص۶۷، چاپ محمد سمامی‌حائری، قم ۱۴۰۹.
۹۲.احمد بن عبدالرضا بصری، فائق‌المقال فی‌الحدیث و الرجال، ج۱، ص۳۵۳، چاپ محمود نظری، تهران ۱۳۸۱ش.
۹۳.عبداللّه بن نورالدین جزایری، الاجازةالکبیرة، ج۱، ص۹۰ـ۹۱، چاپ محمد سمامی‌حائری، قم ۱۴۰۹.
۹۴.عبداللّه بن نورالدین جزایری، الاجازةالکبیرة، ج۱، ص۹۴، چاپ محمد سمامی‌حائری، قم ۱۴۰۹.
۹۵.علی مروّه، التشیع بین جبل عامل و ایران، ج۱، ص۹۸ـ۱۰۰، لندن ۱۹۸۷.
۹۶.موسوعة طبقات الفقهاء، اشراف جعفر سبحانی، ج۱۲، ص۲۶۸ـ۲۶۹، قم: مؤسسة الامام‌الصادق، ۱۴۱۸ـ۱۴۲۴.
۹۷.محمد بن حسن حرّعاملی، اجازةالحرّ العاملی، ص۱۷۱-۱۷۵، چاپ قیس عطّار، علوم‌الحدیث، ش ۱۹ (محرّم ـ جمادی‌الآخره ۱۴۲۷).
۹۸.محمد بن حسن حرّعاملی، امل‌الآمل، قسم ۱، ص ۱۴۴، چاپ احمدحسینی، بغداد (۱۹۶۵)، چاپ افست قم ۱۳۶۲ش.
۹۹.مهدی ولائی، فهرست کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، ج۵، ص۳۵۸ـ۳۵۹، تحقیق و بازنگاری از محمدرضا رضاپور، مشهد ۱۳۷۹ش.
۱۰۰.برای فهرست آثار وی رجوع کنید به، محمد بن حسن حرّعاملی، امل‌الآمل، قسم ۱، ص ۱۴۲۱۴۵، چاپ احمدحسینی، بغداد (۱۹۶۵)، چاپ افست قم ۱۳۶۲ش.
۱۰۱.حسین مدرسی طباطبائی، مقدمه‌ای بر فقه شیعه: کلیات و کتابشناسی، ج۱، ص۲۵۷ـ۲۶۰، ترجمه محمد آصف فکرت، مشهد ۱۳۶۸ش.
۱۰۲.عبدالمجید حرّ، معالم الادب العاملی: من بدایة القرن‌الرابع الهجری/ العاشر المیلادی حتی نهایة القرن الثانی عشرالهجری/ الثامن عشر المیلادی، ج۱، ص۳۲۱ـ۳۲۹، بیروت ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
۱۰۳.جعفر مهاجر، الهجرةالعاملیة الی ایران فی‌العصر الصفوی: اسبابهاالتاریخیة و نتائجها الثقافیة و السیاسیة، ج۱، ص۱۸۴ـ۱۸۵، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۸۹.
۱۰۴.محمد بن حسن حرّعاملی، امل‌الآمل، قسم ۱، ص ۱۴۲، چاپ احمدحسینی، بغداد (۱۹۶۵)، چاپ افست قم ۱۳۶۲ش.
۱۰۵.برای اطلاع بیشتر درباره این کتاب رجوع کنید به، محمود مدنی بجستانی، فرهنگ کتب حدیثی شیعه، ج۲، ص۹۹۲ـ۹۹۵، تهران ۱۳۸۵ش.
۱۰۶.محمد بن حسن حرّعاملی، الفوائد الطوسیة، ج۱، ص۴۱۷ـ ۴۵۸، چاپ مهدی لاجوردی حسینی و محمد درودی، قم ۱۴۰۳.
۱۰۷.محمد بن حسن حرّعاملی، تحریر وسائل الشیعة و تحبیر مسائل‌الشّریعة، ج۱، ص۱۰۸، (قم) ۱۴۲۲.
۱۰۸.محمد بن حسن حرّعاملی، تحریر وسائل الشیعة و تحبیر مسائل‌الشّریعة، ج۱، ص۱۱۰، (قم) ۱۴۲۲.
۱۰۹.محمد بن حسن حرّعاملی، تحریر وسائل الشیعة و تحبیر مسائل‌الشّریعة، ج۱، ص۱۱۳، (قم) ۱۴۲۲.
۱۱۰.یوسف بن احمد بحرانی، الحدائق‌الناضرة فی احکام العترةالطاهرة، ج۲۳، ص۱۰۹، قم ۱۳۶۳۱۳۶۷ش،.
۱۱۱.یوسف بن احمد بحرانی، الحدائق‌الناضرة فی احکام العترةالطاهرة، ج۲۳، ص۵۴۲ـ۵۴۸، قم ۱۳۶۳ـ۱۳۶۷ش.
۱۱۲.مهدی ولائی، فهرست کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، ج۵، ص۵۰۲ـ۵۰۳، تحقیق و بازنگاری از محمدرضا رضاپور، مشهد ۱۳۷۹ش.
۱۱۳.حسین مدرسی طباطبائی، مقدمه‌ای بر فقه شیعه: کلیات و کتابشناسی، ج۱، ص۲۹۹، ترجمه محمد آصف فکرت، مشهد ۱۳۶۸ش.
۱۱۴.حسین مدرسی طباطبائی، مقدمه‌ای بر فقه شیعه: کلیات و کتابشناسی، ج۱، ص۳۱۴، ترجمه محمد آصف فکرت، مشهد ۱۳۶۸ش.
۱۱۵.مهدی ولائی، فهرست کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، ج۵، ص۱۱۸ـ ۱۲۰، تحقیق و بازنگاری از محمدرضا رضاپور، مشهد ۱۳۷۹ش.
۱۱۶.محمد آصف فکرت، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، ج۱، ص۱۷۶، مشهد ۱۳۶۹ش.
۱۱۷.جعفر مهاجر، الهجرةالعاملیة الی ایران فی‌العصر الصفوی: اسبابهاالتاریخیة و نتائجها الثقافیة و السیاسیة، ج۱، ص۲۰۷ـ۲۱۳، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۸۹.
۱۱۸.حسن طارمی‌راد، علامه مجلسی، ج۱، ص۲۱۸ـ۲۴۲، تهران ۱۳۷۵ش.
۱۱۹.رسول جعفریان، صفویه در عرصه دین، ج۲، ص۵۵۷ـ۵۸۴، فرهنگ و سیاست، قم ۱۳۷۹ش.
۱۲۰.کیومرث قرقلو، «برداشت‌های صوفیان از قدرت فقها در ایران اواخر سده ۱۱/:۱۷ تصویر ملامحمدطاهر قمی در دو رساله جدلی صوفیانه»، ج۱، ص۱۰۳ـ۱۵۳، فصلنامه مطالعات تاریخی ضمیمه مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد، ش ۵ـ۶ (پاییز ـ زمستان ۱۳۸۳).
۱۲۱.محمد بن حسن حرّعاملی، امل‌الآمل، قسم ۱، ص ۱۴۴، چاپ احمدحسینی، بغداد (۱۹۶۵)، چاپ افست قم ۱۳۶۲ش.
۱۲۲.جعفر مهاجر، الهجرةالعاملیة الی ایران فی‌العصر الصفوی: اسبابهاالتاریخیة و نتائجها الثقافیة و السیاسیة، ج۱، ص۲۱۱، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۸۹.
۱۲۳.رسول جعفریان، صفویه در عرصه دین، ج۲، ص۶۹۸ـ۷۱۲، فرهنگ و سیاست، قم ۱۳۷۹ش.
۱۲۴.رسول جعفریان، صفویه در عرصه دین، ج۲، ص۷۱۵ـ۷۲۲، فرهنگ و سیاست، قم ۱۳۷۹ش.
۱۲۵.عبداللّه بن صالح سماهیجی، الاجازةالکبیرة الی‌الشیخ ناصرالجارودی القطیفی، ج۱، ص۱۰۴، چاپ مهدی عوازم قطیفی، (قم) ۱۴۱۹.
۱۲۶.محمد بن حسن حرّعاملی، الفوائد الطوسیة، ج۱، ص۸۳ـ۹۴، چاپ مهدی لاجوردی حسینی و محمد درودی، قم ۱۴۰۳.
۱۲۷.رسول جعفریان، صفویه در عرصه دین، ج۲، ص۷۱۲ـ۷۱۵، فرهنگ و سیاست، قم ۱۳۷۹ش.
۱۲۸.محمد بن حسن حرّعاملی، رسالة فی‌الغناء، ج۱، ص۱۰۱ـ۱۸۴، چاپ رضا مختاری، در غنا، موسیقی، به کوشش رضا مختاری و محسن صادقی، ج ۱، قم ۱۳۷۶ش.
۱۲۹.عبداللّه بن نورالدین جزایری، الاجازةالکبیرة، ج۱، ص۸۵، چاپ محمد سمامی‌حائری، قم ۱۴۰۹.
۱۳۰.رسول جعفریان، صفویه در عرصه دین، ج۳، ص۱۱۴۱ـ۱۱۴۶، فرهنگ و سیاست، قم ۱۳۷۹ش.
۱۳۱.عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض‌العلماء و حیاض الفضلاء، ج۴، ص۲۷۳ـ۲۷۶، چاپ احمدحسینی، قم ۱۴۰۱ـ.
۱۳۲.محمد بن حسن حرّعاملی، الفوائد الطوسیة، ج۱، ص۲۲۴ـ۲۳۰، چاپ مهدی لاجوردی حسینی و محمد درودی، قم ۱۴۰۳.
۱۳۳.رسول جعفریان، صفویه در عرصه دین، ج۳، ص۱۱۴۸ـ۱۱۵۳، فرهنگ و سیاست، قم ۱۳۷۹ش.
۱۳۴.محمد بن حسن حرّعاملی، امل‌الآمل، قسم ۱، ص ۱۴۴، چاپ احمدحسینی، بغداد (۱۹۶۵)، چاپ افست قم ۱۳۶۲ش.
۱۳۵.عبداللّه بن صالح سماهیجی، الاجازةالکبیرة الی‌الشیخ ناصرالجارودی القطیفی، ج۱، ص۱۰۴، چاپ مهدی عوازم قطیفی، (قم) ۱۴۱۹.
۱۳۶.یوسف بن احمد بحرانی، الحدائق‌الناضرة فی احکام العترةالطاهرة، ج۹، ص۳۹۶، قم ۱۳۶۳ـ۱۳۶۷ش،.
۱۳۷.محمد بن حسن حرّعاملی، امل‌الآمل، قسم ۱، ص ۱۴۴، چاپ احمدحسینی، بغداد (۱۹۶۵)، چاپ افست قم ۱۳۶۲ش.
۱۳۸.حسین مدرسی طباطبائی، مقدمه‌ای بر فقه شیعه: کلیات و کتابشناسی، ج۱، ص۲۶۰، ترجمه محمد آصف فکرت، مشهد ۱۳۶۸ش.
۱۳۹.برای نسخه‌های الفوائدالطوسیة رجوع کنید به، آقابزرگ طهرانی، ج۱۶، ص۳۴۷.
۱۴۰.محمد آصف فکرت، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، ج۱، ص۴۳۶، مشهد ۱۳۶۹ش.
۱۴۱.محمد بن حسن حرّعاملی، الفوائد الطوسیة، ج۱، ص۵۲۲ـ۵۲۴، چاپ مهدی لاجوردی حسینی و محمد درودی، قم ۱۴۰۳.
۱۴۲.حسین مدرسی طباطبائی، مقدمه‌ای بر فقه شیعه: کلیات و کتابشناسی، ج۱، ص۱۷۸، ترجمه محمد آصف فکرت، مشهد ۱۳۶۸ش.
۱۴۳.حسین مدرسی طباطبائی، مقدمه‌ای بر فقه شیعه: کلیات و کتابشناسی، ج۱، ص۲۰۱، ترجمه محمد آصف فکرت، مشهد ۱۳۶۸ش.
۱۴۴.حسین مدرسی طباطبائی، مقدمه‌ای بر فقه شیعه: کلیات و کتابشناسی، ج۱، ص۲۰۹، ترجمه محمد آصف فکرت، مشهد ۱۳۶۸ش.
۱۴۵.حسین مدرسی طباطبائی، مقدمه‌ای بر فقه شیعه: کلیات و کتابشناسی، ج۱، ص۲۲۵، ترجمه محمد آصف فکرت، مشهد ۱۳۶۸ش.
۱۴۶.محمود مدنی بجستانی، فرهنگ کتب حدیثی شیعه، ج۲، ص۱۰۰۶ـ ۱۰۰۹، تهران ۱۳۸۵ش.
۱۴۷.محمد بن حسن حرّعاملی، اثبات الهداة بالنصوص و المعجزات، ج۱، ص۲ـ۱۱، چاپ هاشم رسولی محلاتی، ج ۱، با شرح و ترجمه فارسی محمد نصرالهی، تهران.
۱۴۸.محمد بن حسن حرّعاملی، اثبات الهداة بالنصوص و المعجزات، ج۱، ص۱۷ـ۵۳، چاپ هاشم رسولی محلاتی، ج ۱، با شرح و ترجمه فارسی محمد نصرالهی، تهران.
۱۴۹.محمد بن حسن حرّعاملی، اثبات الهداة بالنصوص و المعجزات، ج۱، ص۵۳ـ۷۴، چاپ هاشم رسولی محلاتی، ج ۱، با شرح و ترجمه فارسی محمد نصرالهی، تهران.
۱۵۰.محمد بن حسن حرّعاملی، امل‌الآمل، قسم ۱، ص ۱۴۳، چاپ احمدحسینی، بغداد (۱۹۶۵)، چاپ افست قم ۱۳۶۲ش.
۱۵۱.برای اطلاع بیشتر درباره کتاب رجوع کنید به، محمود مدنی بجستانی، ج۲، ص۹۹۶ـ ۹۹۸، فرهنگ کتب حدیثی شیعه، تهران ۱۳۸۵ش.
۱۵۲.محمود مدنی بجستانی، فرهنگ کتب حدیثی شیعه، ج۲، ص۱۰۱۵ـ ۱۰۱۸، تهران ۱۳۸۵ش.
۱۵۳.عبداللّه بن نورالدین جزایری، الاجازةالکبیرة، ج۱، ص۱۱۷ـ ۱۱۸، چاپ محمد سمامی‌حائری، قم ۱۴۰۹.
۱۵۴.علی مروّه، التشیع بین جبل عامل و ایران، ج۱، ص۱۲۸ـ۱۳۲، لندن ۱۹۸۷.
۱۵۵.عبداللّه بن نورالدین جزایری، الاجازةالکبیرة، ج۱، ص۱۴۶ـ۱۴۷، چاپ محمد سمامی‌حائری، قم ۱۴۰۹.
۱۵۶.احمد حسینی اشکوری، التراث العربی فی خزانة مخطوطات مکتبة آیةاللّه العظمی المرعشی النجفی، ج۳، ص۴۶۸، قم ۱۴۱۴.
۱۵۷.محمدحسین حکیم، نسخه‌های خطی شروح و ترجمه‌های صحیفه سجادیه، ج۱، ص۱۷۴ـ ۱۷۷، قم ۱۳۸۲ش.
۱۵۸.آقابزرگ طهرانی، ج۹، قسم ۱، ص۲۳۴.
۱۵۹.آقابزرگ طهرانی، ج۱، ص۴۶۵ـ ۴۶۶.
۱۶۰.آقابزرگ طهرانی، ج۹، قسم ۱، ص۲۳۴.
۱۶۱.محمد آصف فکرت، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، ج۱، ص۹۷، مشهد ۱۳۶۹ش.
۱۶۲.محمد بن حسن حرّعاملی، امل‌الآمل، قسم ۱، ص ۹۷، چاپ احمدحسینی، بغداد (۱۹۶۵)، چاپ افست قم ۱۳۶۲ش.
۱۶۳.احمد حسینی اشکوری، التراث العربی فی خزانة مخطوطات مکتبة آیةاللّه العظمی المرعشی النجفی، ج۱، ص۱۷۹ـ۱۸۰، قم ۱۴۱۴.
۱۶۴.درباره منظومه هندسه رجوع کنید به، حامد خفاف، ج۱، ص۱۹۳ـ۲۰۲، «الشیخ محمدبن‌الحسن الحرّالعاملی: نظرة علی تراثةالهندسی»، در سلسله مؤتمرات هیئة علماء جبل عامل، مؤتمرالاول: الحرّالعاملی (۲۰ صفر ۱۴۱۹ه)، بیروت: دارالثقلین، ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
۱۶۵.احمد حسینی اشکوری، التراث العربی فی خزانة مخطوطات مکتبة آیةاللّه العظمی المرعشی النجفی، ج۱، ص۱۷۸ـ۱۷۹، قم ۱۴۱۴.
۱۶۶.محمد بن حسن حرّعاملی، امل‌الآمل، قسم ۱، ص ۳۴۳۵، چاپ احمدحسینی، بغداد (۱۹۶۵)، چاپ افست قم ۱۳۶۲ش.
۱۶۷.محمد بن حسن حرّعاملی، امل‌الآمل، قسم ۱، ص ۹۷، چاپ احمدحسینی، بغداد (۱۹۶۵)، چاپ افست قم ۱۳۶۲ش.
۱۶۸.محمد بن حسن حرّعاملی، امل‌الآمل، قسم ۱، ص ۱۰۸۱۰۹، چاپ احمدحسینی، بغداد (۱۹۶۵)، چاپ افست قم ۱۳۶۲ش.
۱۶۹.محمد بن حسن حرّعاملی، امل‌الآمل، قسم ۱، ص ۱۲۵۱۲۶، چاپ احمدحسینی، بغداد (۱۹۶۵)، چاپ افست قم ۱۳۶۲ش.
۱۷۰.محمد بن حسن حرّعاملی، امل‌الآمل، قسم ۱، ص ۱۳۳، چاپ احمدحسینی، بغداد (۱۹۶۵)، چاپ افست قم ۱۳۶۲ش.
۱۷۱.محمد بن حسن حرّعاملی، امل‌الآمل، قسم ۱، ص ۱۴۶۱۵۴، چاپ احمدحسینی، بغداد (۱۹۶۵)، چاپ افست قم ۱۳۶۲ش.
۱۷۲.محمد بن حسن حرّعاملی، امل‌الآمل، قسم ۱، ص ۱۶۳، چاپ احمدحسینی، بغداد (۱۹۶۵)، چاپ افست قم ۱۳۶۲ش.
۱۷۳.محمدامین بن فضل‌اللّه محبی، نفحةالریحانة و رشحة طلاءالحانة، ج۲، ص۳۳۷ـ۳۴۵، چاپ عبدالفتاح محمدحلو، (قاهره) ۱۳۸۷ـ۱۳۹۱/ ۱۹۶۷ـ۱۹۷۱.
۱۷۴.عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض‌العلماء و حیاض الفضلاء، ج۵، ص۱۲۹، چاپ احمدحسینی، قم ۱۴۰۱ـ.
۱۷۵.علی مروّه، التشیع بین جبل عامل و ایران، ج۱، ص۱۱۱ـ۱۲۳، لندن ۱۹۸۷.
۱۷۶.محمد بن حسن حرّعاملی، امل‌الآمل، قسم ۱، ص ۴۷۴۹، چاپ احمدحسینی، بغداد (۱۹۶۵)، چاپ افست قم ۱۳۶۲ش
.....................
سایت اندیشه قم
ویکی فقه
