مرحوم عبدالله بن جعفر حمیری
نام های دیگر: عبدالله بن جعفر حمیری قمی ،عبدالله الحمیری،عبدالله القمی،ابو العباس حمیری
موطن: قم
نام پدر : جعفر
تاریخ وفات: ۲۶۲ قمری
منبع: ستارگان حرم شماره ۴
عبدالله بن جعفر حمیری قمی یکی از بزرگانی است که در شما مزرداران مکتب شیعه محسوب می شود، و در این مقاله سعی بر آن داریم تا قدر منزلت این مرد «عظیم القدر» را برای نسل جوان روشن سازیم.
لقب حمیری
لقب عبدالله را «حمیری» ذکر کرده اند که به، حمیر، است و حمیر آن گونه که در کتب لغت ذکر شده، نام محلی در غرب صنعا (مرکز یمن) و نیز نام پدر قبیله ای است(۱).
در مجمع البحرین(۲) می خوانیم «ابو قبیله فی الیمن کان منهم الملکومک فی الزمن القدیم»، نام پد قبیله ای در یمن است که در قرنهای گذشته پادشاهانی از آن ظهور کرده اند.
بنابراین اجداد عبدالله بن جعفر حمیری از اهل یمن بوده اند.
البته به عبدالله بن این دلیل که برخاسته از قم بود، لقب «قمی» نیز داده بودند(۳) و مشهورترین کنیه اش را «ابوالعباس» دانسته اند(۴)
تاریخ تولد
از قراین این گونه استفاده می گردد که عبداله در اوائل در اوائل قرن سوم هجری قمری به دنیا آمده. از جمله این قراین سال وفات مشایخ اوست، یکی از این مشایخ محمد بن الحسین ابی الخطاب است که در سال ۲۶۲ ه ق از دنیا رفت(۵) بنابراین می توان گفت که زمان تولد حمیری بین سالها ۲۲۰ تا ۲۴۰ است.
صفحه ۶۲
حمیری از منظر اهل نظر
اولین بار از حمیری در رجال کشی (یکی از بزرگترین منابع شناخت بزرگان و اصحاب ائمه اطهار) یاد شده است. در این کتاب می خوانیم: «قال نصربن الصباح ابو العباس الحمیری عبدالله بن جعفر کان استاد ابی الحسن …» از قول (استاد خود نقل می کند که حمیری استاد ابوالحسن است(۶) و ظاهرا مراد از «ابوالحسن» دراینجا پدر بزرگوار شیخ صدوق به نام علی بن الحسین بن بابویه است که یکی از شاگردان راویان «حمیری» بود.
شیخ طوسی (۳۸۵ – ۴۶۰ ه.ق) می نویسد : «عبدالله بن جعفر حمیری قمی مکنی به ابوالعباس و شخص ثقه و مورد اطمینانی است»(۷) و نجاشی درباره ایشان معتقد است(۸) که عبدالله بن جعفر حمیری بزرگِ علمای قم و شخصیت برجسته آنها که در سال ۲۹۰ و اندی از قم به شهر کوفه رفتند بزرگان و علما کوفه از حمیری اخبار و روایات ائمه را زیاد شنیدید و کتابهای زیادی تصنیف کردند.
نجاشی تعبیرهایی درباره این استاد رجال راوی شناس بزرگ می آورد که بسیار جالب توجه است. ویاز عظمت وجلالت محدث و فقیه شیعه سخن اینگونه میگوید.
«جناب حمیری در قم و بلکه در جهان شیعه، معروف و مشهور بود. وقتی به کوفه می رفت، اعاظم در پای منبر حدیث او جمع می شدند در حالیکه کوفه خود از مرکز اصلی معارف احادیث اهل بیت عصمت و طهارت بود، جالب اینکه تعریف و تمجیدهایی که توسط علمای رجال درباره شخصیت عبدالله صورت گرفته، همانند عبارتی است که در حق شیخ صدوق ذکر شده است.
صفحه ۶۳
عبارت مرحوم نجاشی چنین است :
محمد بن علی بنالحسین ابن بابویه سکن شهر ری، شیخ، فقه و چهره برجسته شیعه در ناحیه خراسان در سال ۳۵۵ ه.ق وارد بغداد شد. بزرگان طایفه و شخصیتهای فقه و فقاهت و درایت از او روایت شنیدند در حالی که صدوق هنوز «جوان» بود(۹).
اما علامه حلی در کتاب «خلاصه» خویش همین عبارتها را در شأن عبدالله بن جعفر حمیری ذکر کرده است.
صحابی معصومین (علیهم السلام)
عبدالله این افتخار بزرگ را داشت که در جرگه یاران امام هادی و امام حسن عسکری (ع) وارد شود. در بعضی از اخبار می خوانیم عبدالله به خدمت امام هادی (ع) نامه نوشت و از حضرت با عنوان الرجل نام برد(۱۰). البته در موارد زیادی نیز با عنوان ابی محمد (۱۱) نامه می نوشت و به خدمت امام حسن عسکری (ع) می فرستاد. شیخ در رجال(۱۲) ایشان را از اصحاب حضرت هادی و امام عسکری (علیهم السلام) می داند(۱۳) همچنین همه عالمانی که در علم رجال تألیف دارند، این نکته را تأیید کرده اند.
اساتید
عبدالله در طول عمر خود از مکتب بزرگانی استفاده کرد و از آنها روایت نقل نمود.
این اساتید عبارتند از :
صفحه ۶۴
۱ – ابراهیم بن مهزیار اهوازی، برادر جناب علی بن مهزیار، که از بزرگانِ یاران امام علیهم السلام بود(۱۴) .
۲ – حسین بن مالک (شیخ در رجال او را ثقه از اصحاب امام هادی (ع) می داند(۱۵).
۳ – محمد بن جزک (از یاران امام هادی (ع) و مورد وثوق است) (۱۶).
۴ – حسن بن علی بن کیان(۱۷).
۵ – ایوب بننوح(۱۸).
۶ – احمد بن خالد برقی(۱۹).
۷ – هارون بن مسلم (۲۰).
۸ – ابراهیم بن هاشم قمی(۲۱).
۹ – احمد بن محمد بن عیسی اشعری قمی(۲۲).
۱۰ – محمد بن الحسین ابی الخطاب(۲۳).
۱۱ – محمد بن عبدالجبار القمی(۲۴).
۱۲ – محمد بن عیسی یقطینی(۲۵)
شاگردان
جمعی از افراد برجسته از محضر عبدالله کسب فیض و معرفت کرده اند که شمار معاریف آنها تقریبا به ۱۲ نفر می رسد و اما به برخی از آنان به این صورت است :
۱ – علی بن الحسین بابویه (۲۶)
۲ – محمد بن الحسن بن الولید (از مشایخ مرحوم صدوق است) (۲۷)
۳ – محمد بن موسی بن متوکل (از شایخ صدوق است) (۲۸)
صفحه ۶۵
۴ – محمد بن الحسن الصفار (متوفی سال ۲۹۰ (۲۹) و صاحب کتاب بصائر الدرجات) (۳۰)
۵ – محمد بن یحیی العطار القمی(۳۱)
۶ – احمد بن محمد یحیی(۳۲)
۷ – سعد بن عبدالله الاشعری (متوفی به سال ۳۰۱ یا ۲۹۹)(۳۳)
۸ – محمد بن عبدالله بن جعفر حمیری (فرزند عبدالله حمیری بود)(۳۴)
آثار و کتب
این محدث عظیم الشأن کتابهای زیادی تصنیف کرد. مرحوم شیخ در فهرست(۳۵) پانزده کتاب برای ایشان ذکر می کند و می نویسد : له کتب، و منها «کتاب الدلائل»، «کتاب الطلب»، «کتاب التوحید …» و «قرب الاسناد» و نجاشی نیز ۲۶ کتاب برای وی می شمارد.(۳۶)
البته این کتابها از بین رفته ند و یا تا کنون به دست ما نرسیده اند و تنها یک کتاب از این محدث بزرگ به یادگار مانده است و آن کتاب معروف «قرب الاسناد» است که یکی از منابع و مآخذ کتب اربعه شیعه را تشکیل می دهد.
مرحوم صاحب وسائل از این کتاب بسیار نقل روایت می فرماید(۳۷) و نیز علامه مجلسی در مقدمه بحار الانوار این کتاب را مورد عنایت قرار داده است. (۳۸)
این کتاب شریف در زمان حیات آیت الله بروجردی (قدس سره) با عنایت و اشراف و مقدمه ایشان چاپ شد.
و اخیرا هم به ضمیمه کتاب «جعفریات» به وسیله آقای احمد صادقی
صفحه ۶۶
اردستانی تصحیح و تنقیح و چاپ شده است.
خوشه هایی از خرمن حمیری
دراین بخش روایتی چند از کتاب حمیری را نقل می کنیم و شما را به استفاده بیشتر از مکتب این راوی بزرگ فرا می خوانیم.
میزان شناخت مؤمن و منافق
جناب حمیری به سند خود از امام باقر (ع) نقل می کند «قال عبدالله بن عمر و الله ما کنا نعرف المنافقین فی زمان رسول الله (ص) الا ببغضهم علیا».
عبدالله بن عمر گفت : به خدا قسم ما در زمان رسول کرم (ص) افراد منافق را نمی شناختیم مگر به وسیله دشمنی که با علی (ع) داشتند، که هر کس دشمن علی (ع) بود منافق بود.(۳۹)
نشانه ریا کاران
رسول کرم (ص) فرمود : «للمرائی ثلاث علامات یکسل اذا کان وحده و ینشط اذا کان عند الناس و یحب ان یحمد جمیع اموره».(۴۰)
پیامبر کرم (ص) فرمود : ریا کار سه نشانه دارد، در تنهایی بی علاقه به عبادت است و در حضور دیگران با نشاط، ریا کار دوست دارد در تمام کارهایش او را ستایش کنند.
نماز اول وقت
قال الصادق (ع) : «لفضل الوقت الاول علی الاخیر خیر، للمؤمن من
صفحه ۶۷
ولده و ماله» (۴۱)
حضرت صادق (ع) فرمود : فضیلت نماز اول وقت در مقابل آخر وقت، برای مؤمن از فرزند و مال و ثروت بهتر است.
خاندان و فرزندان
حمیری (قدس سره) چهار فرزند به نامهای محمد، جعفر، حسین و احمد داشت، که همه چهار نفر با امام هادی، عسکری و صاحب الزمان (علیهم السلام) مکاتبه داشتند(۴۲)کل کان له مکاتبة از کلام نجاشی چنین استفاده می شود که فرزندان عبدالله بن جعفر در شمار بزرگان دانشوران بودند. البته در میان این چهار برادر فقط محمد بن عبداللهبن جعفر توثیق شده است(۴۳). گاهی در کتب روایت مانند پدر بزرگوارش با عنوان «حمیری» از او یاد می شود.
رحلت
هر چند می دانیم تولد عبدالله در اوائل قرن سوم هجری قمری است اما زمان دقیق آن مشخص نیست، با این حال زمان رحلتش نیز نامعلوم است و نمی توان قاطعانه درباره زمان رحلت ایشان ابراز نظر کرد.
ولی از قرائن به دست می آید که زمان وفات ایشان اواخر قرن سوم هجری بود. به این دلیل که یکی از شاگردانش سعد بن عبدالله اشعری بود که در سال ۲۹۹ یا ۳۰۱ درگذشت.
محمد بن حسن صفار نیز که از دیگر شاگردان وی بود، در سال ۲۹۰ رحلت کرد. از این رو سن استاد از شاگرد بیشتر است و طبیعتا زودتر از شاگرد از این دنیا رحلت کرده است.
صفحه ۶۸
بر این اساس شاید بتوان گفت رحلت عبدالله بین سالهای ۳۰۰ تا ۳۰۵ ه.ق اتفاق افتاد.
روحش شاد و راهش پر روهرو باد.
مرقد حمیری
درباره رحلت و محل دفن عبدالله هر چند به اشاره چیزی در کتابهای مربوطه ذکر نشده است. اما به نظر می رسد در قم از دنیا رفته، در کنار بی بی حضرت معصومه (س) مدفون شده باشد.
پی نوشت ها:
۱ – قاموس اللغه، ج ۲ ص ۱۴٫
۲ – مجمع البحرین، ماده حَمَرَ.
۳ – رجال نجاشی، ص ۱۵۲ و فهرست شیخ، ص ۱۰۲٫
۴ – همان، ص ۱۵۲ و فهرست شیخ، ص ۱۰۲٫
۵ – همان، ص ۲۳۶٫
۶ – رجال کشی، ج ۲، ص ۸۶۴٫
۷ – فهرست شیخ، ص ۱۰۲٫
۸ – رجال نجاشی، ص ۱۵۲٫
۹ – همان، ص ۲۷۶٫
۱۰ – الرجل اصطلاح محدثین شیعه به امام هادی (ع) اطلاق می شود .
۱۱ – رجال محقق اردبیلی، ج ۱ ص ۴۷۹٫
۱۲ – رجال شیخ طوسی، ص ۴۱۹٫
۱۳ – همان، ص ۴۳۲٫
۱۴ – تنقیح المقال، مماقانی، ج ۱ ص ۱۳۶ و جامع الروات ج ۱، ص ۴۷۹٫
۱۵ – رجال شیخ، ص ۴۱۳٫
۱۶ – همان، ص ۴۲۳٫
۱۷ – جامع الروات، ج ۱، ص ۴۷۹ و تنقیح المقال ج ۱ ص ۳۰۰٫
۱۸ – تنقیح المقال، ج ۱، ص ۱۶۰٫
۱۹ – امالی صدوق، مجلس ۱۰، ص ۴۱٫
۲۰ – همان، ۳۶، ص ۱۱۶٫
۲۱ – همان، ۳۷، ص ۱۷۱٫
۲۲ – همان، ۳۸، ص ۱۷۸٫
۲۳ – همان، ۳۹، ص ۱۸۱ .
۲۴ – همان، ۴۸، ص ۲۳۸ .
۲۵ – ءم ءل ی ص دوق، م جل س ۴۸، ص ۲۳۸٫
۲۶ – شرح مشیخه، ج ۴، ص ۱۲۲٫
۲۷ – همان .
۲۸ – همان .
۲۹ – نجاشی، ص ۲۵۱٫
۳۰ – جامع الروات، ج ۱، ص ۴۷۸٫
۳۱ – نجاشی، ص ۲۵۰ و خلاصه علامه، ص ۱۵۷٫
۳۲ – رجال نجاشی، ص ۱۵۲٫
۳۳ – رجال نجاشی، ص ۱۲۷ و جامع الروات، ج ۱، ص ۴۷۱٫
۳۴ – جامع الروات، ج ۱، ص ۴۷۱٫
۳۵ – فهرست، ص ۱۰۲٫
۳۶ – نجاشی، ص ۱۵۲٫
۳۷ – وسائل الشیعه، ج ۲، ص ۴۰٫
۳۸ – بحار الانوار، ج ۱، ص ۶٫
۳۹ – قرب الاسناد به تحقیق صادق اردستانی، ص ۳۹٫
۴۰ – همان، ص ۴۱٫
۴۱ – همان، ص ۵۱٫
۴۲ – رجال نجاشی، ص ۲۵۱٫
۴۳ – همان، ص ۲۵۱٫
نویسنده : ابوالحسن ربانی
آثار:
- قرب الاسناد
- کتاب التوحید
- کتاب الدلائل
- کتاب الطلب
