تَوَقَّوُا الْبَرْدَ فِي أَوَّلِهِ، وَتَلَقَّوْهُ فِي آخِرِهِ; فَإِنَّهُ يَفْعَلُ فِي الاَْبْدَانِ كَفِعْلِهِ فِي الاَْشْجَارِ، أَوَّلُهُ يُحْرِقُ، وآخِرُهُ يُورِقُ.

امام علیه السلام فرمود : از سرما در آغاز آن (در پاييز) بپرهيزيد و در آخرش (نزديك بهار) از آن استقبال كنيد، زيرا در بدن‌هاى شما همان مى‌كند كه با درختان انجام مى‌دهد؛آغازش مى‌سوزاند و آخرش مى‌روياند و برگ مى‌آورد.

شرح و تفسير

سرماى زيانبار و سرماى مفيد

امام(عليه السلام) در اين كلام حكيمانه خود دستور طبى مهم و كارسازى را بيان مى كند كه مراعات آن مى تواند از بسيارى از بيمارى ها پيش گيرى كند و بر نشاط و نمو جسم و روح انسان بيفزايد، مى فرمايد: «از سرما در آغاز آن (در پاييز) بپرهيزيد و در آخرش (نزديك بهار) از آن استقبال كنيد، زيرا در بدن ها همان مى كند كه با درختان انجام مى دهد; آغازش مى سوزاند و آخرش مى روياند و برگ مى آورد»; (تَوَقَّوُا الْبَرْدَ فِي أَوَّلِهِ، وَتَلَقَّوْهُ فِي آخِرِهِ; فَإِنَّهُ يَفْعَلُ فِي الاَْبْدَانِ كَفِعْلِهِ فِي الاَْشْجَارِ، أَوَّلُهُ يُحْرِقُ، وَآخِرُهُ يُورِقُ). پاييز آغاز سرما است; سرمايى آميخته با خشكى هوا كه از گرماى تابستان و نبودن باران سرچشمه گرفته و به همين دليل برگ هاى درختان پژمرده مى شوند و مى ريزند و به اصطلاح، مرگ طبيعت فرا مى رسد. همان مرگى كه مولود خشكى و سردى است; ولى در آغاز بهار هوا رو به گرمى مى رود و معمولاً باران هاى پربارى مى بارد. آن رطوبت و گرمى دست به دست هم مى دهند و سبب شكوفه كردن درختان و برگ آوردن آنها و حيات طبيعت مى شوند. همان گونه كه قرآن مجيد مى فرمايد: «(وَتَرَى الاَْرْضَ هَامِدَةً فَإِذَآ أَنزَلْنَا عَلَيْهَا الْمَآءَ اهْتَزَّتْ وَرَبَتْ وَأَنْبَتَتْ مِنْ كُلِّ زَوْج بَهِيج); و همچنين زمين را (در فصل زمستان) خشك و مرده مى بينى و هنگامى كه آب باران بر آن فرو مى فرستيم، به جنبش در مى آيد و رويش مى كند و از هر نوع گياهان بهجت انگيز مى روياند». بدن انسان ها نيز جزئى از اين طبيعت و متأثر به آثار آن است; سرماى خشك پاييز بدن ها را ضعيف و نحيف و آماده بيمارى ها مى كند، بنابراين بايد خود را پوشانيد و از آن دور داشت; ولى سرماى ملايم آغاز بهار بعد از فصل زمستان كه آميخته با حرارت كم و رطوبت بسيار است به انسان نشاط و نيرو مى دهد و مايه نموّ و رشد بدن مى گردد، ازاين رو بايد به استقبال آن رفت. از آن گذشته در آغاز پاييز چون انسان به گرماى تابستان عادت كرده و باران كمتر باريده هوا آلوده است و انتقال انسان از آن گرما به سرما هرچند تدريجى است در بدن تأثير مى گذارد و ميكروب هاى بيمارى زا در آن نفوذ مى كند و ازاين رو آگاهان مى گويند: اگر آغاز پاييز باران هايى ببارد بيمارى ها كم مى شود; اما در پايان زمستان و آغاز بهار، بدن در مقابل سرما مقاوم شده، عوامل بيمارى زا بر اثر سرما و باران بسيار كم شده و استقبال از سرماى بهار نه تنها ضررى ندارد بلكه عامل نمو جسم و جان مى شود. بوعلى سينا در كتاب طبى خود، قانون نيز به همين نكته اشاره كرده مى گويد: «بدن ها از سرماى بهار آن احساسى را ندارند كه از سرماى پاييز مى كنند، زيرا هنگام سرماى بهار، بدن عادت به سرماى زمستان كرده و ازآن رو از آن آزار نمى بيند; ولى به هنگام سرماى پاييز بدن كه عادت به گرما دارد از آن آزار فراوان مى بيند». البته خداوند ورود در فصول مختلف را تدريجى قرار داده تا مشكلات انتقال به حداقل برسد. نكته: مسائل بهداشتى و طبى در قرآن مجيد و روايات امروزه كتاب هايى به نام طب النبى(صلى الله عليه وآله) و طب الائمة و طب الرضا(عليه السلام)در اختيارداريم كه در آنها سخن از يك رشته دستورات طبى و بهداشتى نقل شده از معصومين(عليهم السلام) است، گاه نيز اشاراتى از قرآن مجيد در آنها ديده مى شود; مثلاً امروز دانشمندان غذاشناسى آثار فوق العاده اى براى عسل قائلند و هرچه زمان مى گذرد خواص بيشترى براى آن در بهداشت و درمان بيمارى ها كشف مى كنند. اين در حالى است كه قرآن مجيد در سوره «نحل» با صراحت مى گويد: (فِيهِ شِفَاءٌ لِّلنَّاسِ) و همچنين تعبيرات ديگرى كه پرده از روى مسائل بهداشتى و درمانى بر مى دارد; از جمله دستور معروف پيامبر(صلى الله عليه وآله) بر اين كه تا گرسنه نشده ايد غذا نخوريد و تا كاملاً سير نشده ايد دست از غذا بكشيد كه در واقع ناظر به آيه شريفه (كُلُوا وَاشْرَبُوا وَلاَ تُسْرِفُوا)است. بسيارى از دستورهايى كه در زمينه نوشيدنى ها و غذاهاى حلال و حرام وارد شده مربوط به تأثيرات خوب و بد آنهاست; تحريم شراب و مواد مخدر، تحريم گوشت حيوانات درنده، خوردن خون و گوشت مردار و ماهيانى كه در آب مرده اند و امثال اينها همگى ارتباط نزديكى با زيان هاى بهداشتى آنها دارد. توصيه به خوردن ميوه ها و سبزى ها و دانه هاى غذايى ارتباط آشكارى با فوائد بهداشتى آنها دارد. روايات طبى نقل شده از پيغمبر اكرم و ائمه هدى(عليهم السلام)نيز با صراحت اين مسائل را بازگو مى كند. درست است كه وظيفه دين و آيين، هدايت مردم به راه هاى راست و اعتقادها و برنامه هاى اخلاقى است و رسالت انبيا به عنوان طبيبان روحانى درمان انواع بيمارى هاى فكرى و اخلاقى است; ولى از آنجا كه طب جسمانى نيز رابطه نزديكى با طب روحانى دارد گاه به سراغ اين امور نيز مى رفتند. به بيان ديگر مسائل مربوط به سلامت جسم رابطه نزديكى با سلامت روح دارد ازاين رو سلامت جسم نيز مورد توجه اسلام بوده است كه خود داستان مفصلى دارد و ورود در آن عرصه ما را از مقصود دور مى سازد. آنچه امام اميرمؤمنان على(عليه السلام) در اين كلام حكيمانه اش بيان فرموده نيز ناظر به همين مطلب است; امام(عليه السلام)راه سلامت بدن را در فصل خزان و بهار نشان داده و دليل آن را نيز بيان فرموده است، مى فرمايد: سرماى پاييز و بهار با بدن ها همان مى كند كه با درختان انجام مى دهد، زيرا هر دو شباهت زيادى با هم دارند. اين كلام حكمت آميز، از پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) به شكل ديگرى نيز نقل شده است; فرمود: «اِغْتَنِمُوا بَرْدَ الرَّبيعَ فَإنَّهُ يَفْعَلُ بِأبْدانِكُمْ ما يَفْعَلُ بِأشْجارِكُمْ وَاجْتَنِبُوا بَرْدَ الْخَريفِ فَإنَّهُ يَفْعَلُ بِأبْدانِكُمْ ما يَفْعَلُ بِأشْجارِكُمْ; سرماى بهار را غنيمت بشمريد كه با بدن هاى شما همان مى كند كه با درختان مى كند و از سرماى پاييز بپرهيزيد كه با بدن هاى شما همان انجام مى دهد كه با درختان انجام مى دهد». شاعر نيز در اين زمينه مى گويد: گفت پيغمبر(صلى الله عليه وآله) به اصحاب كبار *** تن مپوشانيد از باد بهار چون كه با جان شما آن مى كند *** در بهاران با درختان مى كند.