فَارْعَوْا عِبَادَ اللّهِ مَا بِرِعَایَتِهِ یَفُوزُ فَائِزُکُمْ، وَ بِإِضَاعَتِهِ یَخْسَرُ مُبْطِلُکُمْ. وَ بَادِرُوا آجَالَکُمْ بِأَعْمَالِکُمْ; فَإِنَّکُمْ مُرْتَهَنُونَ بِمَا أَسْلَفْتُمْ، وَ مَدِینُونَ بِمَا قَدَّمْتُمْ. وَ کَأَنْ قَدْ نَزَلَ بِکُمُ الْمَخُوفُ، فَلاَ رَجْعَةً تَنَالُونَ، وَ لاَ عَثْرَةً تُقَالُونَ. اسْتَعْمَلَنَا اللّهُ وَ إِیَّاکُمْ بِطَاعَتِهِ وَ طَاعَةِ رَسُولِهِ، وَ عَفَا عَنَّا وَ عَنْکُمْ بِفَضْلِ رَحْمَتِهِ.
اى بندگان خدا مراقب چيزى باشيد که پيروزمندان با رعايتش به پيروزى مى رسند، و بدکاران با ضايع ساختنش به زيان و خسران گرفتار مى شوند. با اعمال صالح بر مرگ خود پيشى بگيريد، زيرا شما در گرو کارهايى هستيد که از پيش فرستاده ايد. و به سبب اعمالى که در گذشته انجام داده ايد جزا داده مى شويد. گويى مرگ وحشتناک به سراغ شما آمده; نه دسترسى به بازگشت داريد و نه از هيچ لغزشى توان پوزش. خداوند ما و شما را در راه اطاعت خود موفق دارد و از ما و شما به فضل و رحمتش در گذرد.
شرح و تفسیر
آماده سفر آخرت باشید
امام(علیه السلام) در این بخش از خطبه به دنبال بیان سرنوشت بدکاران و نیکوکاران به هنگام مرگ و در قیامت مطلبى را بیان مى دارد که سبب نجات و پیروزى به هنگام مرگ و قیامت است، مى فرماید: «اى بندگان خدا مراقب چیزى باشید که پیروزمندان با رعایتش به پیروزى مى رسند، و بدکاران با ضایع ساختنش به زیان و خسران گرفتار مى شوند»; (فَارْعَوْا عِبَادَ اللّهِ مَا بِرِعَایَتِهِ یَفُوزُ فَائِزُکُمْ، وَ بِإِضَاعَتِهِ یَخْسَرُ مُبْطِلُکُمْ(1)).
روشن است که این تعبیر گویاى امام، اشاره به تقوا و عمل صالح است که رعایت آن سبب رستگارى و پشت کردن به آن سبب زیان و خسران است. همان گونه که در قرآن مجید مى فرماید: «(وَمَنْ یُطِعِ اللهَ وَرَسُولَهُ وَیَخْشَ اللهَ وَیَتَّقِیهِ فَأُوْلئِکَ هُمُ الْفَائِزُونَ) ; هر کس خدا و پیامبرش را اطاعت کند و از خدا بترسد و از مخالفت فرمانش بپرهیزد آنها رستگاران واقعى هستند».(2)
در ادامه این سخن، از کوتاهى عمر انسان و عدم اعتماد به بقاى عمر و ابهام حاکم بر لحظه تحقق موت سخن مى گوید و همه را به شتاب براى اندوختن اعمال صالح دعوت مى کند و مى فرماید: «با اعمال صالح بر مرگ خود پیشى بگیرید، زیرا شما در گرو کارهایى هستید که از پیش فرستاده اید و به سبب اعمالى که در گذشته انجام داده اید جزا داده مى شوید»; (وَ بَادِرُوا آجَالَکُمْ بِأَعْمَالِکُمْ; فَإِنَّکُمْ مُرْتَهَنُونَ بِمَا أَسْلَفْتُمْ، وَ مَدِینُونَ(3) بِمَا قَدَّمْتُمْ).
چه تعبیر زیبایى است (تعبیر به رهن و دین) نسبت به گناهان پیشین; گویى گناهان به صورت وامى به گردن انسان مى افتد و همه وجود، به منزله رهن در برابر این وام گروگان است که تا توبه نکند و با اعمال صالح جبران ننماید همچنان گرفتار آن است. قرآن مجید مى فرماید: «(کُلُّ نَفْس بِمَا کَسَبَتْ رَهِینَةٌ) ; هر کس گرو اعمال خویش است».(4)
در حدیث معروف نبوى (خطبه شعبانیه درباره اهمیّت ماه مبارک رمضان) مى خوانیم: «أَیُّهَا النّاسُ إنَّ أَنْفُسَکُمْ مَرْهُونَةُ بِأَعْمالِکُمْ فَفُکُّوها بِاسْتِغْفارِکُمْ; اى مردم جان شما در گرو اعمال شماست آن را به وسیله استغفار آزاد سازید».(5)
در ادامه به همگان هشدار مى دهد و مى فرماید: «گویى مرگ وحشتناک به سراغ شما آمده، نه دسترسى به بازگشت دارید و نه از هیچ لغزشى توان پوزش خواستن»; (وَ کَأَنْ قَدْ نَزَلَ بِکُمُ الْمَخُوفُ، فَلاَ رَجْعَةً تَنَالُونَ، وَ لاَ عَثْرَةً تُقَالُونَ(6)).
در حقیقت امام(علیه السلام) به این واقعیت اشاره مى کند که ممکن است هر لحظه مرگ دامان انسان را در حادثه اى بگیرد، به خصوص این که ما مرگ هاى ناگهانى را که بر اثر ایست قلبى یا حوادث دیگر اتفاق مى افتد با چشم خود مى بینیم، مرگى که بازگشت ناپذیر است و اسباب ظاهرى در برابر آن عاجز وناتوان است.
سپس امام(علیه السلام) این فراز را با دعاى کوتاه و جامعى پایان مى بخشد و مى گوید: «خداوند ما و شما را در راه اطاعت خود و پیامبرش موفق دارد و از ما و شما به فضل و رحمتش در گذرد»; (اسْتَعْمَلَنَا اللّهُ وَ إِیَّاکُمْ بِطَاعَتِهِ وَ طَاعَةِ رَسُولِهِ، وَ عَفَا عَنَّا وَ عَنْکُمْ بِفَضْلِ رَحْمَتِهِ).
1. «مبطل» از ريشه «بطلان» به معناى بيهوده گرا و کسى است که درصدد ابطال حق است . 2. نور، آيه 52. 3. «مدينون» از ريشه «دين» به معناى جزا گرفتن است و «مدينون» به کسانى گفته مى شود که به سبب کارى که انجام داده به آنها جزا داده مى شود. 4. مدثر، آيه 38. 5. وسائل الشيعة، جلد 7، صفحه 227، حديث 20، باب 18 از ابواب احکام شهر رمضان. 6. «تقالون» از ريشه «اقاله» به معناى بازگرداندن و در اينجا کنايه از قبول عذر است.
