غفران از ماده ی "غفر" بوده و در لغت به معنی پوشیدن چیزیکه، انسان را از زشتی حفظ میکند. و در اصطلاح قرآنی به اين معنى است كه، خداوند عيوب و گناهان بندگان نادم را میپوشاند و آنها را از عذاب و كيفر حفظ کرده و اثر گناه را محو مینماید. [1] "غفّار" و "غفور" صیغه ی مبالغه از ماده ی غفر و غفران بوده، که به معنای چشم پوشی کثیر و مداوم ، از خطایا و گناهان بندگان میباشد.[2] ;
واژه ی "کفر" نیز در لغت به معنی پوشاندن شیء میباشد که از این جهت با واژه ی "غفر" هم معنا بوده، که در قرآن نیز این واژه در معنای لغوی استعمال شده؛ به معنای محو سیئات نیز به کار رفته است. [3]
یکی از مهمترین مسائلی که ذهن انسان را به خود مشغول نموده، مسأله ی رهایی از گناهان و نجات از عذاب ابدی است؛ لذا، سعی انسان در طول تاریخ این بوده که، راهی برای آن بجوید. قرآن، به این نیاز انسان به صورت ویژه ای پرداخته و در موقعیتهای گوناگون از امکان جبران گناهان گذشته و امید به عفو خداوند سخن به میان آورده است، تا روزنه ی امیدی به قلب انسان باز کند، آنچنان که در آیات بیشماری، به صفات خداوند که با این مسأله ارتباط تنگاتنگ دارد، پرداخته است؛[4] و حتی، به این اندازه اکتفا نشده بلکه، انسانها را برای دستیابی به مغفرت الهی به مسارعه و مسابقه تشویق نموده تا در جهت رفع موانع نزول مغفرت و ایجاد مقتضیات دریافت مغفرت گام بردارند:[5]
«وَ سَارِعُواْ إِلىَ مَغْفِرَةٍ مِّن رَّبِّكُمْ وَ جَنَّةٍ عَرْضُهَا السَّمَاوَاتُ وَ الْأَرْضُ أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِين»[6]
«و شتاب كنيد براى رسيدن به آمرزش پروردگارتان و بهشتى كه وسعت آن، آسمانها و زمين است و براى پرهيزگاران آماده شده است.»
واژهی غفر 234 بار در قرآن استعمال شده که بیش از 90 مورد آن همراه با صفات رحیم، ودود، عفُوّ و حلیم آمده است و از این موارد 4 بار با صیغه ی مبالغه ی غفّار و 91 بار با صیغه ی مبالغه ی غفور ذکر شده که در بسیاری از موارد نیز با تأکید استعمال شده است.
با این وجود که انوار رحمت و مغفرت الهی به صورت دائمی در حال تابیدن به انسانهاست، اما نحوه و میزان دریافت این انوار در آنها متفاوت بوده و به شایستگی و تلاش افراد، وابسته است؛ چرا که، برای دریافت این انوار قدسی، قابلیت قابل نیز لازم بوده و این قابلیت به معنی دارا بودن شرایط آن است که مهمترین آنها عبارتند از:
یکی از مهمترین عوامل برای دریافت غفران الهی، ایمان است؛ چرا که، در حقیقت، انسان بدون ایمان، قابلیت دریافت مغفرت و هدایت از سوی خداوند را نداشته و بدون آن، هیچکدام از شرایط مذکور، که در ذیل آمده، تأثیری در بخشیده شدن فرد نخواهد داشت:
«وَ الَّذِينَ عَمِلُواْ السَّيَِّاتِ ثُمَّ تَابُواْ مِن بَعْدِهَا وَ ءَامَنُواْ
إِنَّ رَبَّكَ مِن بَعْدِهَا لَغَفُورٌ رَّحِيم»[7]
«آنان كه مرتكب كارهاى بد شدند، آن گاه توبه كردند و ايمان آوردند، بدانند كه پروردگار تو پس از توبه، آمرزنده و مهربان است.»
در این آیه خداوند به کسانی که مرتکب سیئات شده اند، وعده میدهد که، در صورت توبه به سوی درگاه الهی و ایمان به هر آنچه که، خدای متعال پذیرش آن را واجب کرده است (وجود باری تعالی، پیامبران و اوصیای الهی، ملائکه، معاد و...)، خداوند آنها را مشمول رحمت و مغفرت خود بگرداند.[8]
یکی از اموری که انسان را مستوجب دریافت مغفرت از سوی خدا میکند، توبه کردن از اعمال بد گذشته و استغفار به درگاه خداوند متعال است:
«وَ الَّذِينَ إِذَا فَعَلُواْ فَاحِشَةً أَوْ ظَلَمُواْ أَنفُسَهُمْ ذَكَرُواْ اللَّهَ فَاسْتَغْفَرُواْ لِذُنُوبِهِمْ...أُوْلَئكَ جَزَاؤُهُم مَّغْفِرَةٌ مِّن رَّبِّهِم ...»[9]
«و آنها كه وقتى مرتكب عمل زشتى شوند، يا به خود ستم كنند، به ياد خدا مىافتند و براى گناهان خود، طلب آمرزش مىكنند... آنها پاداششان آمرزش پروردگار است...»
یکی از الطافی که خداوند به بندگان خود نموده، اینست که راه بازگشت را بر آنان باز گذاشته و به آنها امکان استغفار داده است؛ تا با توبه به درگاه خداوند از مسیر ناصواب گذشته بازگردند و با استغفار و درخواست عفو، گناهان گذشتهی آنها را به طور کل محو نماید.[10]
از عواملی که، زمینهی نزول رحمت و مغفرت الهی را فراهم میآورد، عمل صالح است؛ چرا که، عمل صالح، دل را نرم کرده و مانع رفتن به سوی سیئات میگردد و همچنین موجب بخشش گناهان گذشته از سوی خداوند متعال میشود،[11]چنانکه قرآن در این باره میفرماید:
«إِن تُقْرِضُواْ اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا يُضَاعِفْهُ لَكُمْ وَ يَغْفِرْ لَكُمْ وَ اللَّهُ شَكُورٌ حَلِيم»[12]
«اگر به خدا قرض الحسنه دهيد، آن را براى شما مضاعف مىسازد و شما را مىبخشد و خداوند شكركننده و بردبار است!»
آیهی شریفه به ارزش عمل صالح در نزد خدای متعال، که انفاق در راه خدا مصداقی از آن است، اشاره کرده و بیان میکند که، عمل صالح موجب جلب رحمت و مغفرت خداوند میگردد.
از عواملی که موجب جلب رحمت و مغفرت خداوند میگردد، اجتناب از گناهان کبیره است، خداوند در قرآن میفرماید:
«إِن تجَْتَنِبُواْ كَبَائرَ مَا تُنهَْوْنَ عَنْهُ نُكَفِّرْ عَنكُمْ سَيَِّاتِكُمْ وَ نُدْخِلْكُم مُّدْخَلًا كَرِيمًا»[13]
«اگر از گناهان بزرگى كه از آن نهى مىشويد پرهيز كنيد، گناهان كوچك شما را مىپوشانيم و شما را در جايگاه خوبى وارد مىسازيم.»
بیان کردیم که، واژهی "کفر" با واژهی "غفر" هم معناست. و این آیه در مقام منت نهادن بر مؤمنان بوده و به آنها نوید میدهد که اگر از بعضى گناهان اجتناب كنند، خداى عزوجل از بعضى ديگر در مىگذرد، و در ضمن، حين اينكه در آیهی شریفه وعدهی آمرزش داده شده، مؤمنان، به ترك گناه دعوت شدهاند.[14]
یکی از اموری که در جهت جلب مغفرت الهی دارای تأثیر زیادی بوده، توسل به بندگان شایستهی خداوند است:
«وَ لَوْ أَنَّهُمْ إِذ ظَّلَمُواْ أَنفُسَهُمْ جَاءُوكَ فَاسْتَغْفَرُواْ اللَّهَ وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُواْ اللَّهَ تَوَّابًا رَّحِيمًا»[15]
«و اگر اين مخالفان، هنگامى كه به خود ستم مىكردند (و فرمانهاى خدا را زير پا مىگذاردند)، به نزد تو مىآمدند و از خدا طلب آمرزش مىكردند و پيامبر هم براى آنها استغفار مىكرد، خدا را توبه پذير و مهربان مىيافتند.»
بر اساس آیاتی مثل آیهی مذکور، استغفار بندگان شایستهی الهی چون حضرت رسول اکرم(ص)، فرشتگان و مؤمنان پاکدل، در پیشگاه خداوند اثر داشته و طالبان مغفرت الهی با توسل به آنها میتوانند از این طریق به غفران ذات اقدس احدیت دست یابند.[16]
تبعیت از فرامین الهی از جمله اعمالی است که برای جلب مغفرت الهی لازم بوده، و غفران و حب الهی را در پی خواهد داشت:
«قُلْ إِن كُنتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونىِ يُحْبِبْكُمُ اللَّهُ وَ يَغْفِرْ لَكمُْ ذُنُوبَكمُْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَّحِيم»[17]
«بگو: اگر خدا را دوست مىداريد، از من پيروى كنيد! تا خدا (نيز) شما را دوست بدارد و گناهانتان را ببخشد و خدا آمرزندهی مهربان است.»
تبعیت از فرمانهای الهی موجب ایجاد رابطهی محبت آمیز بین خدا و بنده میگردد که این رابطهی عاطفی، موجب نزول رحمت و مغفرت شده و گناهان آدمی را نابود میسازد.[18]
یکی از موانع شدیدی که از نزول مغفرت خدای رحمان بر انسان جلوگیری کرده، شرک بر خداست:
«إِنَّ اللَّهَ لَا يَغْفِرُ أَن يُشْرَكَ بِهِ وَ يَغْفِرُ مَا دُونَ ذَلِكَ لِمَن يَشَاءُ وَ مَن يُشْرِكْ بِاللَّهِ فَقَدِ افْترََى إِثْمًا عَظِيمًا»[19]
«خداوند (هرگز) شرك را نمىبخشد! و پايينتر از آن را براى هر كس (بخواهد و شايسته بداند) مىبخشد. و آن كسى كه براى خدا، شريكى قرار دهد، گناه بزرگى مرتكب شده است.»
در این آیه، خداوند بیان میکند که تمامی گناهان انسان قابلیت بخشیده شدن را دارند، مگر شرک، که هرگز قابل بخشش نیست؛ البته، مشروط به اینکه، مشرک، بدون توبه و با شرک از دنیا رفته باشد. علت عدم مغفرت، إفتراء عظیمی است که این افراد به خداوند نسبت دادهاند و اصولاً شرک با بندگی مخلوقات و ربوبیت خدا ناسازگار بوده و بندگان مشرک با این افتراء، ارکان هستی عالم را انکار نمودهاند.[20]
یأس از موانع بزرگ در برابر نزول رحمت و مغفرت الهی است. از آنجا که انسان موجودی است که شالودۀ خلقتش از ضعف و جهل بوده و همانند هوای نفس بر او غلبه داشته، همیشه در معرض ارتکاب گناهان قرار گرفته، و حتی ممکن است با ارتکاب گناهان، خود را غرق شده بپندارد و ناامیدی از اصلاح خویش، بر او غلبه یابد؛ و لذا از درخواست بخشش صرف نظر نموده و مأیوس شود؛ اما خداوند با توجه به این ضعف و جهل بندگان، آنها را به مغفرت خود امیدوار ساخته و زمینههای ناامیدی را از آنها دور میسازد:[21]
«قُلْ يا عِبادِيَ الَّذِينَ أَسْرَفُوا عَلى أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيم»[22]
«بگو: اى بندگان من كه بر خود اسراف و ستم كردهايد! از رحمت خداوند نوميد نشويد كه خدا همهی گناهان را مىآمرزد، زيرا او بسيار آمرزنده و مهربان است.»
با توجه به لحن لطیف آیه و تأکیدهای زیبایی که به کار رفته، خدای منان، جایی برای یأس باقی نگذاشته است.
قرآن کریم برای حفظ تعادل انسانها و جلوگیری از افراط و تفریط آنها در ارتباط با احساس گناه یا بیگناهیشان، که منجر به نا امیدی یا تجری به گناه میگردد، در اکثر آیاتی که به بحث مغفرت پرداخته، همواره به انذار انسانها نیز پرداخته است؛ به عنوان مثال در این آیهی شریفه فرموده:
«غافِرِ الذَّنْبِ وَ قابِلِ التَّوْبِ شَديدِ الْعِقابِ ...»[23]
«خداوندى كه آمرزندهی گناه، پذيرندهی توبه، داراى مجازات سخت است...»
در این آیه ابتداءً به دو صفت "غافرالذنب" و "قابل التوب" بودن خدا اشاره میکند که بر رفتار مغفرتآمیز خدا با گنهکاران دلالت دارد، اما بلافاصله صفت شدید العقاب بودن او را میآورد که بر مؤاخذهی گنهکاران دلالت داشته و حاوی نوعی انذار برای بندگان میباشد. مقتضای این صفات این است که هر فردى را كه استعداد آمرزش و قبول شدن توبه را داشته باشد، او را بيامرزد؛ و هر كس را كه مستحق عقاب است، عذاب كند. این سخنهای منذرانه، فرد را به تحرک وادار کرده تا به نوعی رفتار کند که مشمول صفات غفران و رحمت الهی قرار بگیرد .[24]
[1]. راغب اصفهانی، حسین بن محمد؛ مفردات في غريب القرآن، تحقیق: صفوان عدنان داودی، دار العلم الدار الشامیة، دمشق بیروت، چاپ یکم، 1412ق، ص 609.
[2]. ابن منظور، محمدبن مکرم؛ لسان العرب، بیروت ، دار صادر، 1414، ج5، ص 2.
[3]. المفردات في غريب القرآن، ص 714.
[4]. مکارم شیرازی، ناصر؛ تفسير نمونه، دارالکتب الاسلامیه، 1374 ش، چاپ اول، ج7، ص 387.
[5]. طيب، سيد عبد الحسين؛ أطيب البيان في تفسير القرآن، تهران، انتشارات اسلام، 1378 ش، چاپ دوم ، ج3، ص 355.
[6]. آل عمران/133.
[7]. أعراف/153.
[8]. طوسى (شیخ طوسی)، محمد بن حسن؛ التبيان في تفسير القرآن، بیروت، دار احياء التراث العربی، ج4، ص 552.
[9]. آلعمران/135و 136.
[10]. أطيب البيان، ج3، ص362.
[11]. تفسير نمونه، ج24، ص 212.
[12]. تغابن/17.
[13]. نساء/31.
[14]. طباطبائی(علامه)، سیّد محمد حسین؛ الميزان فی تفسیر القرآن، قم، دفترانتشارت اسلامی جامعهی مدرسین، 1374ش، چاپ پنجم، ج4، ص 325.
[15]. نساء/64.
[16]. تفسير نمونه، ج3، ص452.
[17]. آلعمران/31.
[18]. الميزان، ج3، ص 159
[19]. نساء/48.
[20]. الميزان، ج4، ص 159.
[21]. تفسير نمونه، ج19، ص500.
[22]. زمر/53.
[23]. غافر/3.
[24]. الميزان، ج17، ص 304.
----------------
