شرح آیات 60 لغایت 68 سوره مبارکه شعرا

60فَأَتْبَعُوهُمْ مُشْرِقِینَ

61فَلَمّا تَراءَا الْجَمْعانِ قالَ أَصْحابُ مُوسى إِنّا لَمُدْرَکُونَ

62قالَ کَلاّ إِنَّ مَعِی رَبِّی سَیَهْدِینِ

63فَأَوْحَیْنا إِلى مُوسى أَنِ اضْرِبْ بِعَصاکَ الْبَحْرَ فَانْفَلَقَ فَکانَ کُلُّفِرْق کَالطَّوْدِ الْعَظِیمِ

64وَ أَزْلَفْنا ثَمَّ الآخَرِینَ

65وَ أَنْجَیْنا مُوسى وَ مَنْ مَعَهُ أَجْمَعِینَ

66ثُمَّ أَغْرَقْنَا الآخَرِینَ

67إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیَةً وَ ما کانَ أَکْثَرُهُمْ مُؤْمِنِینَ

68وَ إِنَّ رَبَّکَ لَهُوَ الْعَزِیزُ الرَّحِیمُ

ترجمه:

60 ـ آنان به تعقیب بنى اسرائیل پرداختند، و به هنگام طلوع آفتاب به آنها رسیدند.

61 ـ هنگامى که دو گروه یکدیگر را دیدند، یاران موسى گفتند: «ما در چنگال فرعونیان گرفتار شدیم»!

62 ـ (موسى) گفت: «چنین نیست! یقیناً پروردگارم با من است، به زودى مرا هدایت خواهد کرد»!

63 ـ و به دنبال آن به موسى وحى کردیم: «عصایت را به دریا بزن»، (او چنین کرد) و دریا از هم شکافته شد، و هر بخشى همچون کوه عظیمى بود!

64 ـ و در آنجا دیگران لشکر فرعون را نیز (به دریا) نزدیک ساختیم!

65 ـ و موسى و تمام کسانى را که با او بودند نجات دادیم!

66 ـ سپس دیگران را غرق کردیم!

67 ـ در این جریان، نشانه روشنى است ولى بیشترشان ایمان نیاوردند; (چرا که طالب حق نبودند).

68 ـ و پروردگارت شکست ناپذیر و مهربان است!

تفسیر:

عاقبت دردناک فرعونیان!

در این آیات، آخرین صحنه از این بخش از داستان موسى و فرعون مطرح شده، و آن چگونگى نابودى فرعونیان و پیروزى و نجات بنى اسرائیل است.

چنان که در آیات گذشته خواندیم، فرعون مأموران خود را به شهرهاى مصر گسیل داشت، و به اندازه کافى لشکر و نیرو آماده ساخت.

بعضى از مفسران نوشته اند: ششصد هزار نفر را به عنوان مقدمه لشکر فرستاد، و خود با یک ملیون نفر به دنبال آنها به راه افتاد!

شب را با سرعت به دنبال آنها حرکت کردند، و به هنگام طلوع آفتاب به همراهان موسى(علیه السلام) رسیدند، چنان که نخستین آیه مورد بحث مى گوید: «فرعونیان آنها را تعقیب کردند و به هنگام طلوع آفتاب به آنها رسیدند» (فَأَتْبَعُوهُمْ مُشْرِقِینَ).(1)

* * *

«هنگامى که دو گروه یکدیگر را دیدند، یاران موسى گفتند: به طور قطع ما در چنگال فرعونیان گرفتار شدیم و راه نجاتى وجود ندارد»! (فَلَمّا تَراءَا الْجَمْعانِ قالَ أَصْحابُ مُوسى إِنّا لَمُدْرَکُونَ).

در پیش روى ما دریا و امواج خروشان آب، و در پشت سر ما دریائى از لشکر خونخوار با تجهیزات کامل، جمعیتى که سخت از ما خشمگین اند و امتحان خونخوارى خود را در کشتن فرزندان بى گناه ما سالیان دراز داده اند، و خود فرعون نیز به قدر کافى مردى خیره سر، ستمگر و خونخوار است.

بنابراین، به سرعت همه ما را محاصره خواهند کرد و از دم تیغ و شمشیر خواهند گذراند، یا اسیر کرده و با شکنجه بازمى گردانند و تمام قرائن نشان مى داد که مطلب همین گونه است.

لحظات دردناکى بر بنى اسرائیل گذشت، لحظاتى که تلخى آن غیر قابل توصیف است، شاید جمع زیادى در ایمان خود متزلزل شده، و سخت روحیه خود را باخته بودند.

* * *

اما موسى(علیه السلام) همچنان آرام و مطمئن بود، و مى دانست وعده هاى خدا درباره نجات بنى اسرائیل و نابودى قوم سرکش، تخلف ناپذیر است.

لذا با یک دنیا اطمینان و اعتماد، رو به جمعیت وحشتزده بنى اسرائیل کرده، «گفت: چنین نیست، آنها هرگز بر ما مسلط نخواهند شد، چرا که پروردگار من با من است و به زودى مرا هدایت خواهد کرد» (قالَ کَلاّ إِنَّ مَعِیَ رَبِّی سَیَهْدِینِ).

این تعبیر ممکن است اشاره به همان وعده اى بوده باشد که خداوند به هنگام مأموریت دادن به موسى و هارون(علیهم السلام) فرمود: إِنَّنِی مَعَکُما أَسْمَعُ وَ أَرى: «من همه جا با شما هستم مى شنوم و مى بینم».(2)

او مى داند خدا همه جا با او است، مخصوصاً تکیه روى نام «ربّ» (خداوند مالک و مصلح) نشان مى دهد: او مى دانست که این راه را نه با پاى خود مى پیماید که با لطف خداوند قادر مهربان طى مى کند.

* * *

در این هنگام، که شاید بعضى با ناباورى سخن موسى را شنیدند و همچنان در انتظار فرا رسیدن آخرین لحظات زندگى بودند، فرمان نهائى صادر شد، چنان که قرآن مى گوید: «ما به موسى وحى کردیم که عصایت را به دریا بزن»! (فَأَوْحَیْنا إِلى مُوسى أَنِ اضْرِبْ بِعَصاکَ الْبَحْرَ).

همان عصائى که یک روز، آیت انذار است، و روز دیگر، نشانه رحمت و نجات.

موسى(علیه السلام) چنین کرد و عصا را به دریا زد، صحنه عجیبى نمایان گشت که برق شادى در چشم ها و دل هاى بنى اسرائیل نمایان گردید: «ناگهان دریا شکافته شد، آب ها قطعه قطعه شدند، و هر بخشى همچون کوهى عظیم روى هم انباشته گشت»! و در میان آنها جاده ها نمایان گردید (فَانْفَلَقَ فَکانَ کُلُّ فِرْق کَالطَّوْدِ الْعَظِیمِ).

«انفلق» از ماده «فَلْق» (بر وزن فرق) به معنى شکافته شدن است، و «فِرْق»(بر وزن رزق) از ماده «فَرْق» (بر وزن حلق) به معنى جدا شدن است، به تعبیر دیگر (به گونه اى که «راغب» در «مفردات» گوید) فرق «فلق» و «فرق» این است که: اولى اشاره به شکافتن مى کند و دومى جدا شدن، و لذا «فرقه» و «فرق» به قطعه یا جماعتى گفته مى شود که از بقیه جدا گردد.

«طود» به معنى کوه عظیم است، و توصیف مجدد آن به عظیم در آیه فوق تأکیدى بر این معنى است.

به هر حال، خداوندى که فرمانش بر همه چیز نافذ است و آب ها اگر طغیان مى کنند به فرمان او است، و طوفان ها اگر به حرکت در مى آیند به امر او است همان خدائى که: نقش هستى نقشى از ایوان او است، و آب و باد و خاک سرگردان او است، چنین فرمانى را به امواج دریا داد، و امواج به سرعت پذیرا گشتند، روى هم انباشته شدند، و در میان آنها جاده ها نمایان گشت و هر گروهى از بنى اسرائیل در جاده اى روان شدند.

* * *

فرعون و فرعونیان که از دیدن این صحنه، مات و مبهوت شده بودند و چنین معجزه روشن و آشکارى را مى دیدند، باز هم از مرکب غرور پیاده نشدند، باز هم به تعقیب موسى و بنى اسرائیل پرداختند و به سوى سرنوشت نهائى خود پیش رفتند، چنان که قرآن مى گوید: «و در آنجا دیگران را نیز به دریا نزدیک ساختیم» (وَ أَزْلَفْنا ثَمَّ الآخَرِینَ).

و به این ترتیب، فرعونیان نیز وارد جاده هاى دریائى شدند، و همچنان مغرورانه به دنبال بردگان قدیمى خود که سر به طغیان برافراشته بودند مى دویدند، غافل از این که لحظات آخر عمر آنها فرا رسیده، و فرمان عذاب به زودى صادر مى شود.

* * *

آیه بعد، مى گوید: «ما موسى و تمام کسانى که با او بودند را نجات دادیم» (وَ أَنْجَیْنا مُوسى وَ مَنْ مَعَهُ أَجْمَعِینَ).

* * *

درست هنگامى که آخرین نفر از بنى اسرائیل از دریا بیرون آمد و آخرین نفر از فرعونیان داخل دریا شد، فرمان دادیم: آب ها به حال اول بازگردند، امواج خروشان یک مرتبه فرو ریختند و سر بر هم نهادند، فرعون و لشکرش را همچون پرهاى کاه با خود به هر جا بردند، در هم کوبیدند و نابود کردند.

قرآن در یک عبارت کوتاه این ماجرا را بیان کرده مى گوید: «سپس دیگران را غرق کردیم» (ثُمَّ أَغْرَقْنَا الآخَرِینَ).

و به این ترتیب، همه چیز در یک لحظه پایان گرفت، بردگان اسیر، آزاد شدند و جباران مغرور، گرفتار و نابود گشتند، تاریخ ورق خورد، تمدنى خیره کننده که بر ویرانه هاى خانه هاى مستضعفان پى ریزى شده بود، از صفحه عالم محو گشت، دوران آن مستکبران پایان گرفت و مستضعفان، وارث ملک و حکومت آنها شدند.

* * *

آرى «در این ماجرا نشانه روشن و درس عبرت بزرگى است، اما اکثر آنها ایمان نیاوردند» گوئى چشم ها بسته، گوش ها کر و قلب ها در خواب فرو رفته است (إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیَةً وَ ما کانَ أَکْثَرُهُمْ مُؤْمِنِینَ).

جائى که فرعونیان با دیدن آن صحنه هاى عجیب، ایمان نیاوردند از این قوم مشرک تعجب مکن، و از عدم ایمانشان نگران مباش، که تاریخ از این صحنه ها بسیار به خاطر دارد.

تعبیر به «أکثر» اشاره به این است که: گروهى از فرعونیان دست به دامن آئین موسى زدند و به جمع یاران او پیوستند، نه تنها «آسیه» همسر فرعون، و دوست با وفاى موسى که در قرآن از او به عنوان «مؤمن آل فرعون» یاد شده، بلکه جمع دیگرى همانند ساحران توبه کار، به او پیوستند.

* * *

آخرین آیه مورد بحث، در یک جمله کوتاه و پر معنى به قدرت و رحمت بى پایان خدا اشاره کرده مى گوید: «پروردگار تو هم عزیز است و هم رحیم» (وَ إِنَّ رَبَّکَ لَهُوَ الْعَزِیزُ الرَّحِیمُ).

از «عزت» او است که هر زمان اراده کند، فرمان نابودى اقوام یاغى را صادر مى کند، و براى نابود کردن یک قوم جبار، نیاز به این ندارد که لشکر فرشتگان را از آسمان اعزام کند به همان آبى که مایه حیات آنها است فرمان مرگ آنها را مى دهد، و همان دریاى نیل که مایه ثروت و قدرت فرعونیان است قبرستان آنها مى شود!.

و از «رحمت» او است که در این کار، هرگز عجله نمى کند، بلکه سال ها مهلت مى دهد، معجزه مى فرستد، اتمام حجت مى کند.

و نیز از رحمت او است که این بردگان ستمدیده را از چنگال آن اربابان قلدر و زورگو رهائى مى بخشد.

* * *

نکته ها:

1 ـ عبورگاه بنى اسرائیل

در قرآن مجید بارها این مطلب تکرار شده است که: موسى بنى اسرائیل را به فرمان خدا از «بحر» عبور داد،(3) و در چند مورد تعبیر به «یم» شده است.(4)

اکنون، سخن در این است که: منظور از «بحر» و «یم» در اینجا چیست؟ آیا اشاره به رود پهناور و عظیم «نیل» است که تمام آبادى سرزمین مصر از آن سرچشمه مى گرفته، یا اشاره به دریاى احمر (و به تعبیر دیگر بحر قلزم) است.

از «تورات» کنونى و همچنین کلمات بعضى از مفسران، چنین برمى آید که: اشاره به «دریاى احمر» است، ولى قرائنى در دست داریم که نشان مى دهد، منظور همان نهر عظیم نیل است; زیرا «بحر» در لغت ـ چنان که «راغب» در «مفردات» مى گوید ـ در اصل به معنى آب فراوان و وسیع است، و «یم» نیز همین معنى را مى رساند.

بنابراین، اطلاق این دو کلمه، بر «نیل» هیچ مانعى ندارد، و اما قرائنى که این نظر را تأیید مى کند عبارتند از:

1 ـ محل سکونت فراعنه که مرکز آباد شهرهاى مصر بوده، حتماً نقطه اى بوده است که با رود نیل فاصله زیادى نداشته، و اگر معیار را محل فعلى «اهرام» یا حوالى آن بگیریم، بنى اسرائیل ناچار بودند براى رسیدن به سرزمین مقدس، نخست از «نیل» عبور کنند; زیرا این منطقه در غرب نیل، واقع شده و براى رسیدن به سرزمین مقدس باید آنها به سوى شرق بروند (دقت کنید).

2 ـ فاصله مناطق آباد مصر که طبعاً در نزدیکى نیل است با دریاى احمر به قدرى است که بسیار بعید به نظر مى رسد، بنى اسرائیل بتوانند آن را در یک شب و یا نصف یک شب، طى کنند (از آیات گذشته این مطلب روشن شد که آنها شبانه سرزمین فراعنه را پشت سر گذاشتند، و قاعدتاً در دل شب این کار را کردند و لشکر فرعون نیز به هنگام طلوع آفتاب به آنها رسیدند).

3 ـ براى گذشتن از سرزمین مصر، و رسیدن به اراضى مقدس، نیازى نیست که از دریاى احمر بگذرند; چرا که قبل از حفر کانال سوئز باریکه خشک قابل ملاحظه اى در آنجا وجود داشته است، مگر این که: دست به دامن این فرضیه بزنیم که در زمان هاى بسیار قدیم، دریاى احمر با دریاى مدیترانه متصل بوده و در اینجا خشکى وجود نداشته است و این فرضیه به هیچ وجه ثابت نیست.

4 ـ قرآن در داستان افکندن موسى(علیه السلام) به آب، تعبیر به «یم» کرده است(5) و چنان که گفتیم: در مورد غرق فرعونیان نیز تعبیر به «یم» کرده است و با توجه به این که: هر دو در یک داستان، و حتى در یک سوره (سوره طه) است، و هر دو به طور مطلق نقل شده، به نظر مى رسد: هر دو یکى باشد.

و با توجه به این که: مادر موسى قطعاً او را به دریا نیفکند، بلکه طبق تواریخ و همچنین قرائن عادى به نیل سپرد، معلوم مى شود، غرق فرعونیان در نیل بوده است (دقت کنید).

* * *

2 ـ چگونگى نجات بنى اسرائیل و غرق فرعونیان

بعضى از مفسران که مایل نیستند زیر بار معجزات بروند، اصرار دارند حادثه غرق فرعونیان، و نجات بنى اسرائیل را که در آیات گذشته آمده بود، به نحوى توجیه کنند که با اسباب طبیعى و عادى بسازد!

لذا، گاه گفته اند: این امر قابل تطبیق با پُل هاى متحرک است که امروز معمول مى باشد.(6)

بعضى دیگر گفته اند: موسى(علیه السلام) به راه ها آشنائى داشته و از برزخ هائى که در دریاى «سوف» (خلیج سوئز) وجود داشته، مى توانسته بگذرد، و به «جزیره سینا» وارد گردد، و «انفلاق بحر» که در آیات آمده، نیز اشاره به همین است.(7)

بعضى دیگر شاید این احتمال را تقویت کرده اند که: موسى درست به هنگام پایان جزر دریا به آن نقطه رسید، و توانست که از نقاط خشک بگذرد، اما بلافاصله مد شروع شد، و فرعونیان در امواج آب فرو غلطیدند و هلاک شدند!

ولى حق این است که: هیچ یک از این احتمالات، با ظاهر آیات قرآن، ـ اگر نگوئیم با صریح آن ـ سازگار نیست، و با قبول مسأله اعجاز، که بارها در شرح حالات پیامبران در قرآن آمده، خصوصاً داستان همین عصاى موسى(علیه السلام)، هیچ لزومى بر چنین توجیهاتى وجود ندارد، چه مانعى دارد که به فرمان خدا که حاکم بر قانون علیت در جهان هستى است، آب هاى نیل بعد از نواختن عصا تحت جاذبه مرموزى به فرمان الهى جمع و متراکم گردند، به گونه اى که راه قابل عبور در میان آن آشکار شود، و بعد از مدتى این جاذبه خنثى گردد و آب ها به حال طبیعى اول بازگردند؟.

این، استثناء در قانون علیت نیست، بلکه اعتراف به تأثیر علل غیر عادى مى باشد که براى ما ـ با معلومات محدودى که داریم ـ ناشناخته است.

* * *

3 ـ در عین قدرت رحیم است

این نکته نیز قابل دقت است، آخرین آیه مورد بحث، که یک نوع نتیجه گیرى از مجموع کار موسى و فرعون، و پیروزى لشکر حق و نابودى لشکر باطل است خداوند را به «عزت» و «رحمت» توصیف مى کند، اولى، اشاره به شکست ناپذیرى قدرت او است و دومى، وسعت رحمتش را نسبت به همه بندگان مى رساند، و مخصوصاً «عزیز» را بر «رحیم» مقدم داشته، تا این توهم پیش نیاید که رحمتش از موضع ضعف است، بلکه در عین قدرت رحیم است.

البته، بعضى از مفسران معتقدند: توصیف به عزت، اشاره به شکست دشمنان و توصیف به رحمت، اشاره به پیروزى دوستان او است، ولى هیچ مانعى ندارد که هر دو صفت شامل هر دو گروه گردد; چرا که همه از رحمتش استفاده مى کنند حتى گناهکاران و همه از سطوتش بیمناکند، حتى نیکوکاران!

1 ـ بعضى از مفسران احتمال داده اند: منظور از «مشرقین» حرکت بنى اسرائیل به سوى شرق و پیروى فرعونیان از آنها در همین جهت بوده است; زیرا مى دانیم: سرزمین «بیت المقدس» نسبت به مصر، منطقه شرقى محسوب مى شود.

2 ـ طه، آیه 46.

3 ـ یونس، آیه 90 ـ طه، آیه 77 ـ شعراء، آیه 63 ـ (آیه مورد بحث) ـ دخان، آیه 24.

4 ـ طه، آیه 78 ـ قصص، آیه 40 ـ ذاریات، آیه 40.

5 ـ طه، آیه 39.

6 و 7- «اعلام القرآن»، صفحه 622.

........................

تفسیر نمونه