شرح آیات 61 لغایت 63 سوره مبارکه المائده

61- وَإِذَا جَاءُوكُمْ قَالُوا آمَنَّا وَقَد دَّخَلُوا بِالْكُفْرِ وَهُمْ قَدْ خَرَجُوا بِهِ ۚ وَاللَّهُ أَعْلَمُ بِمَا كَانُوا يَكْتُمُونَ

62- وَتَرَىٰ كَثِيرًا مِّنْهُمْ يُسَارِعُونَ فِي الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَأَكْلِهِمُ السُّحْتَ ۚ لَبِئْسَ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ

63- لَوْلَا يَنْهَاهُمُ الرَّبَّانِيُّونَ وَالْأَحْبَارُ عَن قَوْلِهِمُ الْإِثْمَ وَأَكْلِهِمُ السُّحْتَ ۚ لَبِئْسَ مَا كَانُوا يَصْنَعُونَ

61- هنگامى که نزد شما مى آیند، مى گویند: «ایمان آورده ایم.» (امّا) با کفر وارد شده اند، و با کفر خارج شده اند; و خداوند، از آنچه کتمان مى کردند،آگاهتر است.

62- بسیارى از آنان را مى بینى که در گناه و تعدّى، و خوردن مال حرام، شتاب مى کنند. چه بد و ناپسند است کارى که انجام مى دادند

63- چرا دانشمندان و علما (ى یهود و نصارا)، آنها را از سخنان گناه آمیز و خوردن مال حرام، نهى نمى کنند؟! چه بد و ناپسند است عملى که انجام مى دادند!

وظیفه دانشمند در جلوگیرى از گناه

در آیه نخست ـ براى تکمیل بحث درباره منافقان اهل کتاب ـ پرده از روى نفاق درونى آنها برداشته و به مسلمانان چنین اعلام مى کند: «هنگامى که نزد شما مى آیند، مى گویند ایمان آورده ایم در حالى که با قلبى مملوّ از کفر داخل مى شوند و به همان حال نیز از نزد شما بیرون مى روند» (وَ إِذا جاؤُکُمْ قالُوا آمَنّا وَ قَدْ دَخَلُوا بِالْکُفْرِ وَ هُمْ قَدْ خَرَجُوا بِهِ).

و منطق و استدلال و سخنان شما در قلب آنها کمترین اثرى نمى بخشد.

بنابراین، چهره هاى حق به جانب و اظهار ایمان و همچنین پذیرش ظاهرى و ریاکارانه اى که در برابر سخنان شما نشان مى دهند، نباید شما را فریب دهد.

و در پایان آیه، به آنها اخطار مى کند که با تمام این پرده پوشى ها «خداوند از آنچه آنها کتمان مى کنند، از همه نسبت به آنان آگاه تر و با خبرتر است» (وَ اللّهُ أَعْلَمُ بِما کانُوا یَکْتُمُونَ).

* * *

و در آیه بعد، نشانه هاى دیگرى از نفاق آنها را بازگو مى کند، از جمله مى فرماید: «بسیارى از آنها را مى بینى که در مسیر گناه، ستم و خوردن اموال حرام بر یکدیگر سبقت مى جویند» (وَ تَرى کَثیراً مِنْهُمْ یُسارِعُونَ فِی الإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ وَ أَکْلِهِمُ السُّحْتَ).(1)

یعنى آنها آن چنان در راه گناه و ستم گام بر مى دارند که گویا به سوى اهداف افتخارآمیزى پیش مى روند، و بدون هیچگونه شرم و حیا، سعى مى کنند از یکدیگر پیشى گیرند.

باید توجه داشت: کلمه «اثم» هم به معنى کفر آمده است و هم به معنى هر گونه «گناه»، ولى چون در اینجا در مقابل «عدوان» قرار گرفته است، بعضى از مفسران آن را به معنى گناهانى که زیان آن تنها متوجه خود انسان مى شود تفسیر کرده اند، بر خلاف «عدوان» که زیان آن به دیگران مى رسد.

این احتمال نیز هست که ذکر «عدوان» بعد از ذکر «اثم» به اصطلاح از قبیل ذکر عام بعد از خاص، و ذکر «اکل سحت» بعد از آنها از قبیل ذکر اخص بوده باشد.

به این ترتیب، قبلاً آنها را به خاطر هر گونه گناه مذمت مى کند، و سپس روى دو گناه بزرگ به خاطر اهمیتى که داشته اند، انگشت مى گذارد، یکى ستمگرى و دیگرى خوردن اموال حرام، اعم از رشوه و غیر آن.

کوتاه سخن این که: قرآن این دسته از منافقان اهل کتاب را، به خاطر پرده درى، جرأت و بى پروائى در برابر هر گونه گناه و به خصوص ستمگرى و بالاخص خوردن اموال نامشروع، همانند رشوه، و ربا و مانند آن مذمت مى کند.

و در پایان آیه، براى تأکید بر زشتى اعمال آنها مى گوید: «چه عمل زشت و ننگینى آنها انجام مى دادند» (لَبِئْسَ ما کانُوا یَعْمَلُونَ).

از تعبیر «کانُوا یَعْمَلُونَ» چنین استفاده مى شود که: انجام این اعمال براى آنها جنبه اتفاقى نداشته، بلکه بر آن مداومت داشته و مکرر مرتکب آن شده اند.

* * *

سپس در آیه سوم، حمله را متوجه دانشمندان آنها کرده که با سکوت خود آنان را به گناه تشویق مى نمودند، مى فرماید: «چرا دانشمندان مسیحى و علماى یهود، آنها را از سخنان گناه آلود و خوردن اموال نامشروع باز نمى دارند»
(لَوْ لا یَنْهاهُمُ الرَّبّانِیُّونَ وَ الأَحْبارُ عَنْ قَوْلِهِمُ الإِثْمَ وَ أَکْلِهِمُ السُّحْتَ).

همان طور که در سابق اشاره کرده ایم «رَبّانِیُّون» جمع «ربّانى» و در اصل، از کلمه «ربّ» گرفته شده، و به معنى دانشمندانى است که مردم را به سوى خدا دعوت مى کنند، ولى در بسیارى از موارد، این کلمه، به علماى مذهبى مسیحى اطلاق مى شده است.

و «أَحْبار» جمع «حَبْر» (بر وزن ابر) به معنى دانشمندانى است که اثر نیکى از خود در جامعه مى گذارند، ولى در بسیارى از موارد به علماى یهود گفته مى شود.

ضمناً از این که در این آیه، ذکرى از «عدوان» که در آیه قبل بود دیده نمى شود، بعضى استفاده کرده اند که «اثم» به همان معناى وسیع کلمه است که «عدوان» در آن درج است.

در این آیه، بر خلاف آیه گذشته تعبیر به «قَوْلِهِمُ الاِثْمَ» شده است، این تعبیر ممکن است، اشاره به این بوده باشد که دانشمندان موظفند مردم را هم از سخنان گناه آلود باز دارند، و هم از گناه.

و یا این که «قول» در اینجا به معنى اعتقاد است یعنى دانشمندان براى اصلاح یک اجتماع فاسد، نخست باید افکار و اعتقادات نادرست آنها را تغییر دهند; زیرا تا انقلابى در افکار پیدا نشود، نمى توان انتظار اصلاًحات عمیق در جنبه هاى عملى داشت.

و به این ترتیب، آیه، راه اصلاح جامعه فاسد را که باید از انقلاب فکرى شروع شود، به دانشمندان نشان مى دهد.

و در پایان آیه، قرآن به همان شکل که گناهکاران اصلى را مذمت نمود، دانشمندان ساکت و ترک کننده امر به معروف و نهى از منکر را مورد مذمت قرار داده، مى فرماید: «چه زشت است کارى که آنها انجام مى دادند»! (لَبِئْسَ ما کانُوا یَصْنَعُونَ).

و به این گونه، روشن مى شود سرنوشت کسانى که وظیفه بزرگ امر به معروف و نهى از منکر را ترک مى کنند ـ به خصوص اگر از دانشمندان و علما باشند ـ سرنوشت همان گناهکاران است و در حقیقت شریک جرم آنها محسوب مى شوند.

از «ابن عباس» مفسر معروف نقل شده که مى گفت: این آیه شدیدترین آیه اى است که دانشمندان وظیفه نشناس و ساکت را توبیخ و مذمت مى کند.

بدیهى است این حکم، اختصاصى به علماى خاموش و ساکتِ یهود و نصارى ندارد، بلکه تمام رهبران فکرى و دانشمندانى که ـ به هنگام آلوده شدن مردم به گناه و سرعت گرفتن در راه ظلم و فساد ـ خاموش مى نشینند را در بر مى گیرد; زیرا حکم خدا درباره همگان یکسان است!

از امیر مؤمنان على(علیه السلام) نقل شده: که در خطبه اى فرمود: «اقوام گذشته به این جهت هلاک و نابود گشتند که مرتکب گناهان مى شدند، اما دانشمندانشان سکوت مى کردند، و نهى از منکر نمى نمودند، در این هنگام بلاها و کیفرهاى الهى بر آنها فرود مى آمد، پس شما اى مردم! امر به معروف کنید و نهى از منکر نمائید، تا به سرنوشت آنها دچار نشوید».(1)

و همین مضمون در «نهج البلاغه» در اواخر خطبه «قاصعه» (خطبه 192) نیز آمده است:

فَاِنَّ اللّهَ سُبْحانَهُ لَمْ یَلْعَنِ الْقَرْنَ الْماضِىَ بَیْنَ أَیْدِیْکُمْ اِلاّ لِتَرْکِهِمُ الأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْىَ عَنِ الْمُنْکَرِ فَلَعَنَ اللّهُ السُّفَهاءَ لِرُکُوبِ الْمَعاصِى وَ الْحُلَماءَ لِتَرْکِ التَّناهِى:

«خداوند متعال مردم قرون پیشین را از رحمت خود دور نساخت مگر به خاطر این که امر به معروف و نهى از منکر را ترک گفتند، عوام را به خاطر ارتکاب گناه و دانشمندان را به خاطر ترک نهى از منکر، مورد لعن خود قرار داد و از رحمت خویش دور ساخت».

قابل توجه این که: درباره توده مردم در آیه سابق تعبیر به «یَعْمَلُون» شده و در این آیه در مورد دانشمندان تعبیر به «یَصْنَعُون» و مى دانیم که «یَصْنَعُون» از ماده «صنع» به معنى کارهائى است که از روى دقت و مهارت انجام مى گیرد، ولى «یَعْمَلُون» از ماده «عمل» به هر گونه کار گفته مى شود اگر چه دقتى در آن نباشد و این خود متضمن مذمت بیشترى است; زیرا اگر مردم نادان و عوام کارهاى بدى انجام مى دهند، قسمتى از آن، به خاطر نادانى و بى اطلاعى است، ولى دانشمندى که وظیفه خود را عمل نکند، حساب شده، آگاهانه و ماهرانه مرتکب خلاف شده است، و به همین دلیل مجازات عالم، از جاهل، سنگین تر و سخت تر است!

* * *

1 ـ درباره معنى «سُحْت» در ذیل آیه 42 همین سوره و درباره «یُسارِعُونَ» در ذیل آیه 41 همین سوره و درباره «اثم» ذیل آیه 219 سوره «بقره»، در جلد دوم، بحث هائى گذشت.

2 ـ «نور الثقلین»، جلد 1، صفحات 648 و 649، مؤسسه اسماعیلیان، طبع چهارم، 1412 هـ ق ـ «کافى»، جلد 5، صفحه 57، دار الکتب الاسلامیة ـ «وسائل الشیعه»، جلد 16، صفحه 120، چاپ آل البیت ـ «بحار الانوار»، جلد 97، صفحات 74 و 90 ـ «درّ المنثور»، جلد 2، صفحه 296، دار المعرفة، مطبعة الفتح جدة، طبع اول، 1365 هـ ق ـ تفسیر «ابن کثیر»، جلد 2، صفحه 77، دار المعرفة بیروت، 1412 هـ ق.

..........................

تفسیر نمونه